Biếm hoạ, một chứng nhân lịch sử ppt

Biếm hoạ, một chứng nhân
lịch sử

Không lời – tranh của Jurij
Kosobukin (1996)
Nhờ những biếm họa trên giấy Pararyi của Ai Cập cổ đại, những biếm họa trên
tường ở Pompei và Rome, những biếm họa trên truyền đơn hồi thế kỷ 15, biếm
họa của các họa sĩ khuyết danh và có danh tính ở thời Cận đại và Đương đại, thế
giới may mắn có thêm một nguồn cứ liệu vô giá, xác thực, sống động, đầy tính phê
phán và trào lộng về các biến cố lịch sử cũng như muôn vẻ cuộc sống đời thường
của xã hội loài người.
Khái niệm biếm họa, tiếng Latinh là Carrus, tiếng Italia là Caricare do anh em
họa sĩ nhà Carracci sử dụng đầu tiên cuối thế kỷ 16. Năm 1665, khái niệm này mới
được “nhập khẩu” vào ngôn ngữ Pháp với chữ Caricature, khi một họa sĩ Italia vẽ
chân dung đang ngồi của vua Pháp Louis XIV trình bày về nghệ thuật tranh chân
dung. Người phiên dịch đã dịch: “Cho phép thần được tâu với Đức vua là những
tranh chân dung mà sự giống hệt nhân vật trông hơi xấu và hơi buồn cười chính là
biếm họa.” Người Anh dùng từ Caricature từ năm 1686. Từ Karikature trong
tiếng Đức xuất hiện muộn hơn rất nhiều, trong từ điển tiếng Đức của anh em nhà
Grimm năm 1854. Ở Việt Nam, người ta thường dùng từ tranh châm biếm, tranh
đả kích, tranh vui, hí họa. Từ biếm họa mới xuất hiện gần đây.

Các nhà nghiên cứu lịch sử báo chí và biếm họa có chung quan điểm, biếm họa
chủ yếu đăng trên báo bắt đầu từ năm 1827, sau hơn 200 năm báo chí ra đời. Lý do
báo phải đăng tranh biếm họa? Đơn giản vì người đọc có nhu cầu xem những bức
tranh châm biếm sâu sắc nhưng hài hước, và thời sự - in biếm họa báo sẽ bán chạy
hơn.

Đến đầu thế kỷ 19, những tiến bộ của kỹ thuật in, như kỹ thuật in phẳng, đã góp
phần vào bước phát triển vượt bậc của biếm họa trên báo chí. Trước đó, để in tranh
biếm họa, người ta buộc phải sử dụng kỹ thuật khắc gỗ và khắc đồng vừa tốn kém

lại vừa mất rất nhiều thời gian.

Sau báo giấy, đến lượt báo mạng của thời đại Internet đưa biếm họa phát triển hơn
bao giờ hết. Một ví dụ: Hằng ngày có khoảng 260 triệu lượt người xem, và 2.700
báo/tạp chí khắp thế giới, trong đó có báo Vietnam News của Việt Nam, đăng
biếm họa nhiều kỳ Garfield về con mèo béo và lười để giễu cợt thói xấu của đời
sống Mỹ của họa sĩ Jim Davis.

Đối tượng không biên giới

Đối tượng của biếm họa không có biên giới, từ thể chế, chính quyền, tôn giáo, cho
đến vua chúa, nguyên thủ quốc gia, chính khách, văn nghệ sĩ, ngôi sao bóng đá
và cả thường dân…

Biếm họa báo chí có mấy thể loại chính là biếm họa chính trị, chân dung biếm,
biếm họa nhiều kỳ, biếm họa hài hước Có tác động mạnh mẽ nhất, nhạy cảm
nhất là biếm họa chính trị. Tạp chí châm biếm-chính trị “Äsop in Europa” ra đời
rất sớm, từ năm 1701 ở Hà Lan với hàng loạt biếm họa đả kích, giễu cợt chính
sách bành trướng cũng như sự xa hoa đến tột đỉnh của vua Louis XIV, người có
câu nói nổi tiếng “L’État, c’est moi”
(Nhà nước là ta).
Ở các nước XHCN Đông Âu trước khi
sụp đổ và ở Việt Nam hiện nay đều có
chung một mô hình: Biếm họa không
được phép có tổ chức riêng, mà phải
nằm trong ngành đồ họa của Hội Mỹ
thuật. Khi biếm họa được sử dụng để
phục vụ một mục đích chính trị nào đó
thì cả “anh” Mỹ thuật và “anh” Báo chí
cùng kể công. Nhưng khi biếm họa “gây

Cũng trong thế kỷ 18, ở Anh nổi lên các
họa sĩ như William Hogarth, James
Gillray, Thomas Rowlandson, hay
George Cruikshank dùng biếm họa để
phê phán xã hội, chống Hoàng gia Anh
và các chính khách Anh rồi chống cả
cách mạng Pháp (1789-1799) và đế chế
của nó

Thế kỷ 20 nhờ nhiều tranh biếm họa
chính trị của các họa sĩ Đông Âu trước
đây, ví dụ như nữ họa sĩ CHDC Đức
Barbara Henniger, họa sĩ Ukraine Juri J
Kosobukin v.v, chúng ta có được một
cái nhìn toàn diện, logic, và đầy cảm
thông về sự sụp đổ của khối XHCN này.
Định nghĩa biếm họa chính trị cũng gắn
liền với định nghĩa biếm họa: Biếm họa
là một loại hình mỹ thuật sử dụng thủ
pháp cường điệu nhằm phản biện, có
quan điểm riêng và có chất trào lộng về
một vụ việc, một sự kiện xã hội mang tính tinh thần hay vật chất. Hiệu quả của nó
phụ thuộc vào nhận thức của người xem.

Mục đích cơ bản của biếm họa chính trị là nêu bật được sự sai trái, khiếm khuyết,
trì trệ của đối tượng mà nó đề cập một cách hài hước. Có một thể loại biếm họa
chính trị rất đặc sắc là chân dung biếm của các nguyên thủ quốc gia, các chính
khách v.v Napoleon, Karl Marx, Lenin, Hitler, Stalin, Mao Trạch Đông, Fidel
Castro, Bill Clinton, Angela Merkel, Vladimir Putin đều từng xuất hiện nhiều
rắc rối” thì “anh” Mỹ thuật và “anh”

Báo chí lại đùn đẩy trách nhiệm cho
nhau! Hệ thống báo chí Việt Nam cho
đến nay cũng chưa có giải thưởng chính
thức nào dành cho họa sĩ biếm họa, dù
biếm họa xuất hiện hằng ngày và có
đóng góp không nhỏ cho sự phát triển
của báo chí Việt Nam đúng 80 năm nay,
kể từ những tranh biếm họa đầu tiên
được đăng trên báo Phong Hóa và Ngày
Nay năm 1932 của Tự lực văn đoàn do
Nhất Linh làm chủ bút. Như vậy phải
mất 47 năm kể từ khi tờ báo tiếng Việt
đầu tiên là Gia Định báo ra đời vào năm
1865, biếm họa mới được đăng báo.
[Giải thưởng danh giá và quan trọng về
báo chí và văn học Pulitzer của Mỹ từ
năm 1922 đến nay đã có hạng mục tranh
biếm họa xuất sắc nhất của năm].
lần trên tranh của giới họa sĩ biếm.

Nghề nguy hiểm

Chính vì tính chất phê phán, giễu cợt sâu cay không chừa một ai của biếm họa nên
nghề biếm họa luôn chứa ẩn mối nguy hiểm tiềm tàng, đặc biệt ở các chế độ xã hội
đang phát triển, thiếu dân chủ, độc tài, toàn trị. Trước thế kỷ 17, hầu như chỉ có
biếm họa khuyết danh. Đến đầu thế kỷ 18, nhiều họa sĩ ý thức được vai trò của
biếm họa, chuyển hẳn sang vẽ biếm họa, coi biếm họa là một nghề - tiêu biểu là
các họa sĩ ở Anh. Ở đây cần nêu rõ, nước Anh với trí tuệ của mình đã ban hành
Luật tự do báo chí sớm nhất thế giới, ngay từ năm 1695. Nhờ đó, các họa sĩ biếm
họa cũng như các nhà báo, và người dân được bảo vệ khi họ phê phán, chỉ trích,

giễu cợt Hoàng gia hay nền chính trị cùng với các chính khách của nó. Từ thế kỷ
19, khi báo chí phát triển nhanh chóng về số lượng và chất lượng, các họa sĩ biếm
họa đều ký tên trên tranh với ý thức chịu trách nhiệm về tác phẩm của mình trước
xã hội.

Không phải ngẫu nhiên mà từ lâu ở châu Âu, người ta đã xếp các họa sĩ biếm họa
vào giới trí thức, những người có khả năng phản biện xã hội. Họa sĩ biếm họa Anh
nổi tiếng Ronald Searle cho rằng: “Họa sĩ biếm họa phải có cái đầu của một nhà
bác học, bàn tay khéo léo của bác sĩ giải phẫu và sức mạnh của một anh hàng thịt.”
Họa sĩ vẽ biếm họa chính trị là những người trí tuệ và dũng cảm, dám “đương đầu
với sự ngu dốt của thời đại, thể chế, sự độc tài và ngu dốt của đám đông”.

Năm 1832, họa sĩ Honore Daumier bị tống giam 6 tháng vì bức tranh Gargantua,
chế giễu vua Pháp Louis Philippe phàm ăn và tham lam vô độ. Chứng cứ để quan
tòa buộc tội ông là cái mặt phệ ra của nhân vật trong tranh trông như quả lê giống
mặt đức vua! Từ đó, ở Pháp cứ nói đến lê nghĩa là ám chỉ Louis Philippe.

Gargantua, tranh của Honore Daumier (1831)
Họa sĩ Đức John Heartfield với những bức tranh chống Hitler nổi tiếng khắp thế
giới những năm ba mươi của thế kỷ 20 buộc phải rời nước Đức sang Mỹ lánh nạn.

Hitler cũng từng tuyên bố, nếu chiếm được Moscow thì một trong những người
đầu tiên phải bị treo cổ là họa sĩ biếm họa Boris Jefimow bởi những bức tranh
biếm họa đả kích Hitler quá xuất sắc trong Chiến tranh Thế giới II của ông.

Họa sĩ biếm họa Algeria Ali Dilem, được tôn vinh là một trong 50 người quyền
lực nhất ở châu Phi năm 2010, từng bị chính quyền Algeria tống đạt hơn 80 cái
trát hầu tòa bởi tranh biếm họa làm “phiền lòng chính
quyền” của ông.
Ở Việt Nam, họa sĩ Phan

Kế An nổi tiếng với tranh
biếm họa qua bút danh
Mấy năm qua, Kurt Westergaard, họa sĩ có bức biếm
họa mô tả nhà tiên tri Muhammad của Hồi giáo mang
trái bom trên khăn quấn đầu đăng trên nhật báo
“Jylland-Posten” của Đan Mạch ngày 30-9-2005, phải
sống trong lo sợ vì bị các phần tử Hồi giáo cực đoan
săn đuổi, dọa giết. Nhưng năm 2010, ông đã được Thủ
tướng Angela Merkel, người đàn bà quyền lực nhất
thế giới hiện nay, trao giải thưởng truyền thông M100
(Giải thưởng của 100 tổ chức truyền thông uy tín nhất
châu Âu) tại một buổi lễ long trọng ở Sanssouci, Đức.
Lý do là, quyền tự do báo chí được luật pháp ghi nhận
phải được bảo vệ.

Trước đây, nhất là trong thời chiến tranh lạnh, không
ít họa sĩ đã biến biếm họa thành “vũ khí sắc bén” trên
mặt trận tuyên truyền cho hệ thống chính trị mà họ
phục vụ, tiêu biểu là các họa sĩ biếm họa Đông Đức
và Tây Đức. Đến khi nước Đức thống nhất mà không
có đổ máu, chiến tranh lạnh kết thúc, họ mới có điều
kiện trăn trở về những tranh biếm họa họ đã vẽ theo
đơn đặt hàng phục vụ cho ý thức hệ ngày nào. Ngày
nay dễ dàng nhận thấy các họa sĩ biếm họa không còn
quá phụ thuộc vào “chính kiến” của người đặt hàng
nữa, bởi nếu tranh của họ không được đăng trên báo
chí chính thống thì vẫn luôn tìm được chỗ nào đó trong thế giới mạng để công bố
– blog, weblog, facebook

Biếm họa không thể thay đổi được thế giới, nhưng biếm họa có thể mang đến cho

Phan Kích thời kháng
chiến chống Pháp cho
biết, tranh của ông khi in
xấu hay đẹp hoàn toàn
phụ thuộc vào người thợ
khắc gỗ. Ông may mắn có
được một người thợ rất
giỏi, khắc tranh biếm họa
của của ông tỉ lệ 1:1
không những giống hệt mà
còn mềm mại về đường
nét, sắc sảo về mảng,
hình Ngày nay, các khả
năng vô hạn của máy tính
đã đưa kỹ thuật vẽ biếm
họa đi rất xa. Nhưng hấp
dẫn nhất, và được giới
sưu tầm biếm họa săn
lùng nhất vẫn là các tranh
biếm họa được vẽ tay có
màu hoặc đen trắng theo
lối vẽ truyền thống.
chúng ta tiếng cười trí tuệ, tiếng cười mà con người cần có để tự hoàn thiện chính
mình.