báo cáo nghiên cứu khoa học '“trùng quang tâm sử” của phan bội châu và thể loại tiểu thuyết chương hồi chữ hán việt nam'

trờng Đại học Vinh Tạp chí khoa học, tập XXXVII, số 2B-2008


11
Trùng quang tâm sử của Phan Bội Châu
và thể loại tiểu thuyết chơng hồi chữ Hán Việt Nam

Vũ Thanh Hà
(a)


Tóm tắt. Bài viết nghiên cứu vị trí của Trùng Quang tâm sử trong thể loại tiểu
thuyết chơng hồi chữ Hán Việt Nam. Tác phẩm thể hiện những cách tân về cách đặt
tên hồi, cách giới thiệu và gọi tên nhân vật, những t tởng tiến bộ và dấu ấn hải
ngoại. Trùng Quang tâm sử là tác phẩm cuối cùng của thể loại tiểu thuyết chơng hồi
chữ Hán Việt Nam.

1. Phan Bội Châu đã đóng góp cho
văn học Việt Nam một số lợng sáng tác
đồ sộ, trong đó phải kể đến tác phẩm
Trùng Quang tâm sử. Tác phẩm có vị
trí quan trọng trong sự nghiệp sáng tác
của cụ Phan vào những năm đầu thế kỷ
XX. Đây là một tiểu thuyết chơng hồi
viết bằng chữ Hán. Từ khi đợc phát
hiện đến nay, tác phẩm này đã đợc
nhiều ngời tìm đọc và nghiên cứu. Đã
có nhiều ý kiến đánh giá khác nhau

xung quanh vấn đề tác giả, nội dung t
tởng, mục đích sáng tác và thể loại của
tác phẩm. Trong bài viết này, chúng tôi
tìm hiểu mối quan hệ của Trùng Quang
tâm sử trong hệ thống thể loại tiểu
thuyết chơng hồi chữ Hán Việt Nam.
Điều này đợc xem là sự tìm hiểu vai
trò của một tác phẩm tiểu thuyết viết
bằng chữ Hán vào loại trẻ nhất của
thể loại này trên con đờng hoàn thiện
một thể loại văn học, trong bối cảnh văn
học trung đại đang đi những bớc cuối
cùng, nhờng đờng cho những thể loại
văn học mới có nguồn gốc từ phơng
Tây.
2. Tiểu thuyết chơng hồi chữ Hán

Việt Nam có lịch sử khoảng hơn hai
trăm năm (từ 1696 đến 1925). Mở đầu
cho thể loại tiểu thuyết chơng hồi chữ
Hán Việt Nam là Hoan Châu ký, hay
còn gọi là Thiên Nam liệt truyện
Nguyễn Cảnh thị Hoan Châu ký đợc
viết vào năm 1696, một bộ tiểu thuyết
chơng hồi miêu tả, thuật lại tám thế
hệ đầu của dòng họ Nguyễn Cảnh ở
Nghệ An thuộc đất Hoan Châu thời cổ.
Tiếp theo là Nam triều công nghiệp diễn
chí do Bảng Trung hầu Nguyễn Khoa
Chiêm soạn vào năm 1719. Tác phẩm

này có nhiều tên gọi: Trịnh Nguyễn
diễn chí, Nam triều Nguyễn chúa khai
quốc công nghiệp diễn chí, Việt Nam
khai quốc chí truyện. Sau đó là Hoàng
Lê nhất thống chí của nhóm tác giả Ngô
Gia văn phái soạn vào khoảng thời gian
cuối thế kỷ XVIII đến những năm đầu
thế kỷ XIX. Bộ tiểu thuyết này có nhiều
tên gọi: An Nam nhất thống chí, Hậu Lê
thống chí, Lê quí ngoại sử. Tác phẩm
tiếp theo là Hoàng Việt long hng chí
đợc hoàn thành vào năm 1899 do Ngô
Giáp Đậu, ngời làng Tả Thanh Oai,
con cháu của Ngô gia văn phái soạn.

Nhận bài ngày 04/01/2008. Sửa chữa xong 16/6/2008.




Vũ Thanh Hà Trùng quang tâm sử của Phan Bội Châu và , Tr. 10-16


12
Một tác phẩm dùng thể loại này là Việt
Lam xuân thu, còn gọi là Việt Lam tiểu
sử, hoặc Hoàng Việt xuân thu, do Vũ
Xuân Mai khởi thảo, Lê Hoan nhuận
sắc, đợc in vào năm 1908. Có một tác
phẩm ít đợc nhắc đến trong hệ thống

tiểu thuyết chơng hồi chữ Hán Việt
Nam là Tây Dơng Gia Tô bí lục, do các
tác giả Phạm Ngộ Hiên - Nguyễn Hòa
Đờng - Nguyễn Bá Am - Trần Trình
Hiên soạn vào những năm cuối thế kỷ
XVIII đầu thế kỷ XIX. Cuối cùng là tiểu
thuyết Trùng Quang tâm sử của Phan
Bội Châu, tác phẩm đợc đăng tải
nhiều kỳ trên Binh sự tạp chí, ở Hàng
Châu (thuộc cơ quan quân sự tỉnh Chiết
Giang - Trung Quốc) từ năm 1921 -
1925.
3. Trùng Quang tâm sử là tác phẩm
ra đời muộn nhất trong hệ thống thể
loại tiểu thuyết chơng hồi chữ Hán
Việt Nam. Mặc dù dấu vết chơng hồi
vẫn còn rơi rớt trong những tiểu thuyết
hiện đại đợc viết bằng quốc ngữ cả
trớc và sau Trùng Quang tâm sử,
nhng sau tác phẩm này, không còn
thấy xuất hiện bộ tiểu thuyết chơng
hồi nào viết bằng chữ Hán. Trớc khi
Trùng Quang tâm sử ra đời, tại Nam bộ
đã có nhiều tác phẩm tiểu thuyết viết
bằng quốc ngữ: Truyện thầy Lazaro
Phiền của Nguyễn Trọng Quản đợc
viết vào năm 1887, đến 1910 có thêm
một loạt tác phẩm: Hoàng Tố Oanh
hàm oan của Trần Chánh Chiếu, Phan
Yên ngoại sử tiết phụ gian truân của

Trơng Duy Toản hoặc Ai làm đợc của
Hồ Biểu Chánh viết năm 1912, Hà
Hơng phong nguyệt của Lê Hoằng
Mu đợc viết vào những năm 1912-
1915 Nh vậy, tiểu thuyết Trùng
Quang tâm sử ra đời muộn hơn so với
nhiều tiểu thuyết viết bằng quốc ngữ ở
Nam Bộ. Vấn đề là tại sao cụ Phan lại
không sử dụng chữ quốc ngữ và lối viết
tiểu thuyết hiện đại để sáng tác Trùng
Quang tâm sử mà vẫn sử dụng lối viết
chơng hồi và chữ Hán, trong khi bản
thân cụ biết và cổ xúy nhiệt tình cho
quốc ngữ. Hơn nữa, lúc này ở Nam Bộ,
tiểu thuyết mới không còn xa lạ gì với
công chúng. Có ý kiến cho rằng: sở dĩ có
chuyện này là vì lúc bấy giờ Số ngời
Việt Nam đọc chữ Hán nhiều hơn số
ngời biết đọc quốc ngữ. Muốn truyền
bá t tởng cố nhiên là phải dùng chữ
Nho[7, tr. 14]. Chúng tôi cho rằng, ý
kiến trên cha thỏa đáng, phải có một
số nguyên nhân khác, đơn cử nh đặc
trng thể loại. Tiểu thuyết chơng hồi
đã rất thành công ở Trung Quốc, thời kỳ
này đã đợc dịch sang tiếng Việt rất
nhiều, lôi cuốn bạn đọc bởi kết cấu
chơng hồi hấp dẫn. Để kể một câu
chuyện lịch sử dân tộc, tiểu thuyết
chơng hồi viết bằng chữ Hán là sự lựa

chọn hợp lý. Trong khi đó, tiểu thuyết
hiện đại hớng đến những câu chuyện
đang hiện diện đâu đó trong cuộc sống.
Tiểu thuyết hiện đại viết về đời t của
con ngời bằng cách đi sâu khám phá
chiều sâu tâm hồn, xây dựng tính cách
nhân vật. Còn đối với Trùng Quang tâm
sử, mục đích của tác giả là mợn một
câu chuyện lịch sử, của cha ông trong
quá khứ để nhắc nhở, kêu gọi đồng bào



trờng Đại học Vinh Tạp chí khoa học, tập XXXVII, số 2B-2008


13
đứng lên chống thực dân Pháp chứ
không hẳn chỉ là kể lại một câu chuyện
lịch sử, viết một tiểu thuyết về lịch sử.
4. Chúng tôi cho rằng, lối viết của
Trùng Quang tâm sử có một số điểm đã
thoát khỏi lối viết đặc trng của tiểu
thuyết chơng hồi cổ điển và vợt sang
địa hạt của bút pháp tiểu thuyết hiện
đại. Khi giới thiệu nhân vật không còn
thấy lối gây bất ngờ hoặc giới thiệu lai
lịch một cách dài dòng, gắn với một sự
kiện lịch sử có ngày tháng rõ ràng nh
trong các tiểu thuyết chơng hồi, kiểu

nh: Mọi ngời đều reo mừng hởng
ứng, và cùng nhìn về phía kẻ mới nói,
thì ra đó là viên Biện lại của đội Tiệp
bảo tên là Bằng Vũ. Gã Bằng Vũ này là
ngời huyện [5, tr. 542], Lại nói
năm ấy, Thanh Đô vơng Trịnh Tráng
xuống lệnh mở khoa thi chọn học trò.
Bấy giờ có ngời học trò quê ở xã Hoa
Trai, huyện Ngọc Sơn, phủ Tĩnh Gia là
Đào Duy Từ, tên hiệu là [5, tr. 221],
Lại nói bấy giờ ở Bắc triều có viên cựu
thần là Lại bộ thợng th Tả đô đốc
Trạc quận công, ngời xã Thổ Sơn,
huyện An Lão xứ Hải Dơng [5, tr.
361], Ngời con trai cả là Cảnh Quế
(mẹ họ Phạm, con gái của Lai quận
công) lấy Trịnh Thị Ngọc Loan, con
gái [5, tr. 133], Bấy giờ viên Đội
trởng quân hầu vào báo có ngời nghĩa
dân là Phan Văn Triệu xin vào yết kiến.
Triệu ngời ấp Bảo An trấn Vĩnh
Long [6, tr. 181] Lại nói kẻ vén màn
sụp lạy Lê Lợi chính là Nguyễn Trãi,
ngời Nhị Khê, huyện Thợng Phúc
[6, tr. 537]. v. v Tất cả các nhân vật
đều đợc giới thiệu đầy đủ lai lịch nh
cách kể của liệt truyện, và cũng giống
nh nghệ thuật trì hoãn của sử thi,
khiến cho ngời đọc cảm thấy câu
chuyện trở nên rờm rà bởi lời giới thiệu

của tác giả, khác hẳn với cách giới thiệu
nhân vật của Trùng Quang tâm sử.
Phan Bội Châu đã mợn lời kể của một
nhân vật để giới thiệu về nhân vật mới,
kiểu nh Phấn giới thiệu cô Chí, bằng
câu chuyện giải thích lí do cô có mặt
trong buổi họp mặt của các đảng viên
tại sơn trại. Nói chung là không có một
công thức nhất định nh các tác phẩm
trớc đó của thể loại tiểu thuyết chơng
hồi chữ Hán Việt Nam.
Dấu hiệu hiện đại của Trùng
Quang tâm sử còn thể hiện ở cách đặt
tên các tiết (hồi) trong tác phẩm. Nếu
các tiểu thuyết chơng hồi chữ Hán
Việt Nam là kết quả của sự học tập, vay
mợn hình thức kết cấu của tiểu thuyết
chơng hồi Trung Quốc nh mỗi hồi có
hai câu tóm tắt nội dung đặt ở đầu hồi
và hai câu thơ thất ngôn mang tính
bình luận, đánh giá ở cuối hồi, thì
Trùng Quang tâm sử đã có sự thay đổi.
Các hồi đợc đặt những tên gọi cụ thể,
tên của các hồi rất ngắn gọn, tóm tắt
nội dung của hồi đó, nh: Bỏ nhà cứu
bạn, Lộ gan anh hùng, Anh hùng thử
gơm, Tráng sĩ đăng đàn Những tên
gọi này không khó hiểu, dễ nhớ và rất
thuận tiện cho ngời tiếp nhận, đồng
thời có thể kể thành những câu chuyện

lẻ trong hệ thống những câu chuyện
về trại Trùng Quang. Quá trình trần
thuật câu chuyện tuân theo thời gian
tuyến tính, không có những đoạn hồi cố,
ngời đọc theo dõi câu chuyện từ đầu



Vũ Thanh Hà Trùng quang tâm sử của Phan Bội Châu và , Tr. 10-16


14
cho đến khi kết thúc, khác với lối kể
chuyện của tiểu thuyết chơng hồi
truyền thống, sử dụng nhiều cụm từ
Lại nói, Nay lại nói.
Một dấu hiệu hiện đại nữa của tác
phẩm Trùng Quang tâm sử là bày tỏ
những quan điểm xã hội mới, đáng chú
ý là sự đề cao vai trò của ngời phụ nữ
trong sự nghiệp cách mạng cứu nớc,
hoặc thể hiện quan niệm xã hội mới
bằng những khái niệm nh bình quyền,
bình đẳng, dân tộc, dân quyền. Những
nhân vật nữ trong tác phẩm đều là
những nhân vật h cấu nhng đã thể
hiện t tởng mới về vai trò của ngời
phụ nữ trong xã hội, đặc biệt trong việc
đề cao phẩm giá của ngời phụ nữ trong
vai trò ngời anh hùng cứu quốc. Có thể

nói rằng, đối với các nhà nho nh Phan
Bội Châu thời bấy giờ, những kiến thức
lý luận xã hội học của phơng Tây hiện
đại chắc chắn là cha ăn sâu bám rễ
trong nhận thức. Hơn nữa, Phan Bội
Châu vốn là một nhà Nho, có t tởng
quân chủ, bằng chứng là ông vẫn muốn
chủ trại Trùng Quang sau này lại trở
thành một ông vua, làm minh chủ để
nối nghiệp nhà Trần. Vậy nên, khi tác
giả để cho nhân vật phát biểu những
khái niệm nh bình đẳng, dân chủ,
vai trò ngời phụ nữ hay cách gọi tên
hiệu quốc gia là Nớc Việt Nam chúng
ta, ta thấy thật mới mẻ. Khi nghe một
hào kiệt là ông Kiên nói với các đồng
chí của mình: Anh em chúng ta ai phụ
trách công việc gì đều do công chúng ủy
nhiệm. Ai không xứng chức, làm hỏng
việc, thì mọi ngời trong anh em đều có
quyền trách phạt [7, tr. 39] hoặc nhân
vật Phấn nói: Nhng theo ý riêng của
tôi, thì hai chữ anh hùng không phải
chỉ để dành riêng cho bạn trai chúng
ta [7, tr. 41], hay nh Lực nói: Xin mời
vào đảng! Chúng ta kết giao chỉ cốt
phần hồn, không cần sắc tớng. Nếu ai
tán thành đánh giặc tức là anh em rất
yêu rất kính của chúng ta [7, tr. 47],
nhất là hình ảnh về một nhà nớc cộng

hòa, chúng ta có cảm tởng những con
ngời này đã thấm nhuần lý tởng dân
chủ của phong trào cách mạng t sản ở
Tây Âu hoặc đã biết t tởng xã hội chủ
nghĩa do Cách mạng Tháng Mời Nga
đem lại. Có ý kiến cho rằng Trùng
Quang tâm sử ảnh hởng bởi lối viết
hiện đại của văn chơng Tân th, đặc
biệt là văn Lơng Khải Siêu, Đàm Tự
Đồng, những tác giả đợc xem là những
nhà cải cách t tởng trong tiểu thuyết
Trung Quốc hiện đại.

5. Một điểm đặc biệt của tiểu thuyết
Trùng Quang tâm sử là dấu ấn hải
ngoại. Đây là tác phẩm duy nhất trong
tiểu thuyết chơng hồi chữ Hán Việt
Nam sáng tác trong nớc nhng lại
đợc xuất bản ở nớc ngoài. Tác phẩm
đợc đăng nhiều kỳ trên Binh sự Tạp
chí ở Hàng Châu, thuộc cơ quan quân
sự tỉnh Thiết Giang - Trung Quốc từ số
81 tháng 1 năm 1921 đến số 132 tháng
4 năm 1925. Cũng nh nhiều tác phẩm
tiểu thuyết chơng hồi chữ Hán Việt
Nam khác, Trùng Quang tâm sử cũng
phải mất một thời gian dài mới đến
đợc với công chúng bạn đọc Việt Nam
qua bản dịch quốc ngữ. Theo ý kiến của
nhà nghiên cứu Đào Duy Anh, Trùng

Quang tâm sử đợc viết vào những năm



trờng Đại học Vinh Tạp chí khoa học, tập XXXVII, số 2B-2008


15
1901-1902, khi ngời giả danh mở
trờng dạy học ở quê để chuẩn bị hoạt
động và cũng theo trí nhớ của một số
nhà nho tiền bối ngời Nghệ Tĩnh, thì
nhiều ngời cũng nhận đó chính là tác
phẩm của Phan Bội Châu, mà các vị đã
từng đợc nghe tiếng, hoặc đã từng
đợc đọc [7, tr. 9]. Nh vậy, Trùng
Quang tâm sử đã đợc sáng tác ở trong
nớc, sau đó đợc đăng trên tạp chí của
nớc ngoài và cũng đến năm 1954 mới
đợc phát hiện và phải đến năm 1957
mới đợc dịch ra quốc ngữ. Vì sao tác
phẩm này đợc đăng tải trên một tờ tạp
chí nớc ngoài còn cần phải tìm hiểu
thêm và có những kiến giải cụ thể. Phải
chăng Phan Bội Châu muốn nhắm đến
những độc giả là Việt Nam đang sinh
sống và hoạt động cách mạng ở Trung
Quốc, nhằm kể lại lịch sử của tổ tiên,
nh tác giả đã từng mong mỏi: Chắc
đồng bào ta nghe mà không chán. Sao

vậy? Vì ngời ta, một khi nghe ngời kể
chuyện tổ tiên, thì ai là ngời không vui
lòng lắng tai nghe?
ấ
y là lơng tâm
chung của loài ngời. Nếu không vậy,
thì hình ngời mà thú tính. Há lẽ con
Rồng cháu Tiên nh đồng bào ta mà lại
thế ? [7, tr. 33]. Rất tiếc là số ngời
tiếp xúc với tác phẩm không đáng kể.
Khi Trùng Quang tâm sử đợc phát
hiện và phổ biến đến công chúng bạn
đọc trong nớc thì sự nghiệp giải phóng
đất nớc Việt Nam đã đi đợc nửa
chặng đờng.
6. Về nội dung của tác phẩm, nhà
nghiên cứu Đào Duy Anh đã giới thiệu
trong bài tựa cho tác phẩm Hậu Trần
dật sử, nhà xuất bản Văn hóa Hà Nội,
phát hành năm 1957: Nội dung của
sách là chuyện khởi nghĩa chống quân
Minh của một số hào kiệt ái quốc ở
miền Nghệ An, tôn phù Trần Quý
Khoáng là tôn thất nhà Trần làm minh
chủ, lấy danh nghĩa nhà Trần để mu
khôi phục độc lập dân tộc. Nhng
không phải là sách lịch sử mà là sách
tiểu thuyết. Tác giả nói là chép theo lời
kể lại của các bậc phụ lão ở miền Tơng
Quỳ, với dụng ý nêu lên những việc

khảng khái bi ca của bao nhiêu anh
hùng vô danh đã xây dựng cơ sở trớc
khi phong trào mang danh nghĩa chính
thức khôi phục nhà Trần nh chúng ta
thấy trong quốc sử [7, tr. 9-10]. Những
địa danh đợc nhắc đến trong tác phẩm
đều gắn liền với vùng Nghệ Tĩnh, mà
nay có thể kiểm chứng. Nhng quan
trọng là việc tác giả mợn nhân vật lịch
sử để sáng tạo nên một lịch sử mới và
bằng lịch sử này để kêu gọi đồng bào
đứng lên viết một trang sử khác.
7. Đối với một chí sĩ yêu nớc nh
Phan Bội Châu, sự nghiệp cách mạng
một trăm thất bại, không một lần
thành công nhng sự nghiệp văn
chơng lại rất đáng kể. Riêng trong thể
loại tiểu thuyết chơng hồi, Trùng
Quang tâm sử là một đóng góp quan
trọng. Tác phẩm cáo chung cho thể loại
tiểu thuyết chơng hồi chữ Hán Việt
Nam và bắt đầu bộc lộ những điểm mới
trong nội dung cũng nh hình thức thể
hiện của tiểu thuyết mới có nguồn gốc
từ Trung Quốc và phơng Tây. Các yếu
tố chơng hồi còn đậm nét và là bút



Vũ Thanh Hà Trùng quang tâm sử của Phan Bội Châu và , Tr. 10-16

16
pháp chủ đạo trong quá trình xây dựng
tác phẩm, nhng ngời đọc vẫn có thể
nhận ra những đổi mới hay nói cách
khác là tính cập nhật lối văn hiện đại
đang ngày một lớn mạnh ở một nớc có
truyền thống văn học lâu đời nh nớc
ta. Ngày nay, nghiên cứu Trùng Quang
tâm sử trong hệ thống tiểu thuyết
chơng hồi chữ Hán Việt Nam để có
một cái nhìn toàn diện về tác phẩm, góp
phần nhận thức tiến trình phát triển
của thể loại tiểu thuyết nói riêng, văn
xuôi nói chung.



Tài liệu tham khảo

[1] Nguyễn Phơng Chi, Trùng Quang tâm sử hay là hình ảnh cuộc kháng chiến
chống quân Trung Quốc xâm lợc của quân dân nhà hậu Trần qua con mắt của
một sĩ phu chống Pháp, Tạp chí Văn học, Số 5, 1979.
[2] Nguyễn Phơng Chi, Từ tiểu thuyết Trùng Quang tâm sử nghĩ về đề tài lịch sử
chống Trung Quốc xâm lợc qua một số sáng tác hiện nay, Tạp chí Văn học, Số 4,
1980.
[3] Nguyễn Đình Chú, Tìm hiểu quan niệm anh hùng của Phan Bội Châu, Tạp chí
Văn học, Số 12, 1987.
[4] Phạm Ngộ Hiên - Nguyễn Hòa Đờng - Nguyễn Bá Am - Trần Trình Hiến, Tây

Dơng Gia Tô bí lục (Ngô Đức Thọ dịch), NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1981.
[5] Trần Nghĩa (chủ biên), Tổng tập tiểu thuyết chữ Hán Việt Nam, Tập 3, NXB. Thế
giới, Hà Nội, 1997.
[6] Trần Nghĩa (chủ biên), Tổng tập tiểu thuyết chữ Hán Việt Nam (tập 4), NXB Thế
giới, Hà Nội, 1997.
[7] Chơng Thâu, Phan Bội Châu toàn tập (tập 4), NXB Thuận Hóa - Trung tâm
Văn hóa ngôn ngữ Đông Tây, 2001.

Summary

Trùng quang tâm sử by phan Bội Châu
and chapter novel genre in sino-Vietnam

This paper studies the position of Trùng Quang Tâm sử in chapter novel genre
in Sino-Vietnamese. The work expresses the renovations for the way of naming
chapter, the way introducing and calling names of the chapter, the advanced
ideology well and oversea imprint Trùng Quang Tâm sử is the last work of chapter
novel genre in Sino-Vietnamese.

(a)
Trờng THPT Đông Sơn I - Thanh Hóa.