Công chúa Lê Ngọc Hân

Lê Ngọc Hân

Bắc Cung Hoàng hậu
công chúa Nhà Hậu Lê
Bắc cung hoàng hậu
Hữu cung hoàng hậu
Như Ý Trang Thuận Trinh Nhất Vũ Hoàng hậu
hoàng hậu nhà Tây Sơn
Tại vị 1788 - 1792
Tấn phong 1788
Tiền nhiệm Nguyễn Thị Huyền
Kế vị Lê Ngọc Bình
Chồng Vua Quang Trung
[hiện]Hậu duệ
Tên đầy đủ
Lê Ngọc Hân
Hoàng tộc Nhà Hậu Lê
Nhà Tây Sơn
Thân phụ Lê Duy Diêu
Sinh
1770
Thăng Long, Hà Nội, Việt Nam
Mất
4 - 12 - 1799
chùa Kim Tiền, Huế, Việt Nam
An táng
Gia Lâm, Hà Nội, Việt Nam
Tôn giáo Phật
Lê Ngọc Hân (黎玉忻, 1770-1799) còn gọi Ngọc Hân Công Chúa là công chúa nhà
Hậu Lê và hoàng hậu nhà Tây Sơn trong lịch sử Việt Nam, vợ của vua Quang Trung

Nguyễn Huệ.
Thân thế
Lê Ngọc Hân là con gái thứ 9 vua Lê Hiển Tông. Mẹ bà là Chiêu Nghi Nguyễn Thị
Huyền, người xã Phù Ninh, tổng Hạ Dương, phủ Từ Sơn - Bắc Ninh, là con gái trưởng
của ông Nguyễn Đình Giai.
Bắc cung hoàng hậu
Năm 1786, Nguyễn Huệ ra Bắc với chiêu bài "phù Lê diệt Trịnh". Diệt xong họ Trịnh,
Nguyễn Huệ tới yết kiến vua Hiển Tông. Do sự mai mối của tướng Bắc Hà vào hàng
Tây Sơn là Nguyễn Hữu Chỉnh, Ngọc Hân vâng mệnh vua cha kết duyên cùng
Nguyễn Huệ. Khi đó bà mới 16 tuổi, còn Nguyễn Huệ 34 tuổi.
Vài ngày sau vua cha Hiển Tông qua đời, thọ 70 tuổi. Lê Ngọc Hân nghĩ anh thân hơn
cháu nên ủng hộ anh là Lê Duy Cận lên ngôi, nhưng bị tông tộc nhà Lê phản đối vì
muốn lập hoàng thái tôn Lê Duy Kỳ - con của thái tử Duy Vĩ bị chúa Trịnh Sâm giết
hại - lên ngôi. Do áp lực của tông tộc, Ngọc Hân phải nghe theo. Lê Duy Kỳ được lập,
tức là vua Chiêu Thống.
Ít lâu sau bà theo Nguyễn Huệ về Thuận Hóa.
Năm 1788, Nguyễn Huệ lên ngôi Hoàng đế trước khi ra Bắc lần thứ ba để diệt quân
Thanh, lấy niên hiệu Quang Trung, phong Ngọc Hân làm Hữu Cung Hoàng hậu.
Năm 1789, sau khi đại thắng quân Thanh, Nguyễn Huệ lại phong bà làm Bắc Cung
Hoàng Hậu. Bà có 2 con với Nguyễn Huệ là công chúa Nguyễn Ngọc Bảo và hoàng tử
Nguyễn Quang Đức.
Năm 1792, Quang Trung hoàng đế đột ngột băng hà. Bà viết bài Tế vua Quang Trung
và Ai Tư Vãn để bày tỏ nỗi đau khổ cùng cực cũng như nỗi tiếc thương vô hạn cho
người chồng anh hùng vắn số.
Hoàng thái hậu yểu mệnh
Quang Trung mất, Quang Toản là con bà Chính cung hoàng hậu Phạm Thị Liên lên
thay, tức là Cảnh Thịnh đế.
Theo bài "Danh nhân Lê Ngọc Hân" của Chu Quang Trứ, Lê Ngọc Hân đưa con ra
khỏi cung điện Phú Xuân, sống trong chùa Kim Tiền (Dương Xuân ở Huế) cạnh điện
Đan Dương để thờ chồng nuôi con. Bà gượng sống đến ngày mồng 8 tháng 11 năm Kỷ

Mùi (4-12-1799) thì mất, lúc đó mới 29 tuổi.
Lễ bộ Thượng thư Ðoan Nham hầu nhà Tây Sơn là Phan Huy Ích đă phụng chỉ soạn
bài văn tế cho vua Cảnh Thịnh, cho các công chúa, cho bà Nguyễn Thị Huyền, cho các
tôn thất nhà Lê và cho họ ngoại ở làng Phù Ninh tế Ngọc Hân. Hoàng đế Cảnh Thịnh
đích thân đọc trước linh sàng Hoàng thái hậu họ Lê. Bà được truy tặng là Như Ý
Trang Thuận Trinh Nhất Vũ Hoàng Hậu. Cả năm bài văn trên còn chép trong sách Dụ
Am văn tập
[1]
.
Triều đình Cảnh Thịnh lục đục và suy yếu, ngày càng bị Nguyễn Ánh đe dọa. Hai con
bà phải đổi sang họ Trần. Nhưng với sự sụp đổ của triều Tây Sơn, theo tộc phả họ
Nguyễn Đình, ngày 18 tháng 11 năm Tân Dậu (23-12-1801) hoàng tử Nguyễn Quang
Đức mất khi mới 10 tuổi, rồi ngày 17 tháng 4 năm Nhâm Tuất (18-5-1802) công chúa
Ngọc Bảo cũng mất khi mới 12 tuổi.
Sự trả thù của nhà Nguyễn
Theo "Biệt lục" của tộc phả Nguyễn Đình: Bà Nguyễn Thị Huyền thương con gái và
các cháu ngoại đều chết yểu nơi xa, năm 1804
[2]
đã thuê người vào Phú Xuân lấy hài
cốt ba mẹ con Ngọc Hân, ngày 24 tháng 3 năm Giáp Tý (3-5-1804) xuống thuyền vượt
biển, ngày 20 tháng 5 (28-6) về đến bến Ái Mộ
[3]
, ngày mồng 4 tháng sau (11-7-1804)
đưa về bản dinh
[4]
, ngày mồng 9 (16-7-1804) đưa về làng, giờ Ngọ an táng hài cốt bà
Ngọc hân, phụ chôn hoàng tử ở bên trái và công chúa ở bên phải. Nơi đó nay là Bãi
Cây Đại hay Bãi Đầu Voi ở đầu làng Nành (Bắc Ninh).
Chu Quang Trứ dẫn theo Đại Nam thực lục cũng nói về việc này năm 1842:
"Khoảng năm đầu Gia Long, ngụy đô đốc tên là Hài ngầm đem hài cốt mẹ con

Ngọc Hân từ Phú Xuân về táng trộm ở địa phận xã Phù Ninh. Thị Huyền ngầm
xây mộ, dựng đền, khắc bia giả, đổi lại họ tên để làm mất dấu tích".
Sự việc bị phát giác, vua Nguyễn là Thiệu Trị sai hủy đền thờ, đào bỏ hài cốt bà và các
con.
Em gái

Em gái Lê Ngọc Hân là Lê Ngọc Bình, là con gái nhỏ nhất (thứ 23) của vua Lê Hiển
Tông, là vợ của vua Cảnh Thịnh.
Sau khi quyền thần Bùi Đắc Tuyên bị dẹp (1795), Lê Ngọc Hân làm mối Ngọc Bình
cho vua Cảnh Thịnh.
Sau khi nhà Tây Sơn sụp đổ, Ngọc Bình trở thành vợ Nguyễn Ánh, sinh được hai
hoàng tử nhà Nguyễn. Theo các nhà nghiên cứu, do chị em Ngọc Hân và Ngọc Bình
có nhiều điểm tương đồng: Hai bà đều là công chúa con vua Hiển Tông nhà Hậu Lê,
hai bà đều sinh trưởng ở ngoài Bắc, lớn lên hai bà đều lấy chồng là hoàng đế nhà Tây
Sơn, nghĩa là cả hai bà đều là Hoàng hậu Phú Xuân. Do những điểm tương đồng căn
bản đó mà những câu chuyện truyền tụng về cuộc đời hai bà, gây ra sự lầm lẫn giữa
Ngọc Hân và Ngọc Bình.
Khi nhà Tây Sơn mất, dân gian truyền tụng câu:
Gái đâu có gái lạ đời
Con vua lại lấy hai đời chồng vua
Có người
[cần dẫn nguồn]
đã lầm lẫn cho rằng người lấy Nguyễn Ánh là Lê Ngọc Hân. Các
nhà nghiên cứu khẳng định, thực ra bà đã mất từ năm 1799 và người lấy Nguyễn Ánh
là Lê Ngọc Bình, em gái bà - người ít được biết đến hơn bà. Do Ngọc Hân nổi tiếng
nên nhắc đến bà hoàng hậu nhà Tây Sơn và là con vua Lê Hiển Tông, Ngọc Hân hay
được nhớ tới hơn.