NHÀ THƠ LÊ ĐẠT

NHÀ THƠ LÊ ĐẠT
Tháng 7 năm ngoái, Khoa ST& LL-PBVH đã mời được nhà thơ Lê Đạt đến
nói chuyện cho lớp tập huấn hè “Nâng cao năng lực day- học văn”. Lúc ấy
ông đang còn khỏe, giọng nói ấm áp, hay cười, gương mặt đôn hậu. Khi
chúng tôi ngỏ lời mời ông đến nói chuyện với sinh viên chính khóa, ông vui
vẻ nhận lời. Bắt đầu năm học từ tháng 9- 2007, đến nay đã bước sang học kỳ
2, công việc quá bận, lịch kín, chưa sắp xếp được. Bỗng nhiên chiều nay
nghe tin nhà thơ Lê Đạt đã mất. Tiếc thay!
Nhà thơ Lê Đạt tên khai sinh là Đào Công Đạt, sinh ngày 10-9-1929 tại Yên
Bái. Quê quán xã Á Lữ - Bắc Giang. Ông là hội viên sáng lập Hội Nhà văn
Việt Nam. Giải thưởng nhà nước về VHNT 2007.
Tác phẩm chính: Bóng chữ (1994) ; Sáng soi; Bài thơ bên ghế đá ; Hèn
đại nhân (1994)
Ông đã từ trần hồi 3 giờ 30 phút ngày 21-4-2008 tại bệnh viện Hữu nghị.
Hưởng thọ 80 tuổi.
Vietvan.vn xin được in lại bài viết của tác giả Nguyễn Huy Thắng- con trai
nhà văn Nguyễn Huy Tưởng như thay một nén tâm hương tưởng nhớ tới ông.
BBT

+ + +

Một ngày cuối năm 1996, tôi đang ngồi làm việc ở tầng 3 Tòa soạn thì có
điện thoại. Người ở đầu dây bên kia xưng là Lê Đạt, ông cho biết có một Việt
kiều nhờ ông kiếm cho một cuốn tập V Toàn tập của cha tôi, nhưng không
tìm mua được. Nếu tôi có thể giúp cho một cuốn thì tốt quá

Bấy giờ, bộ Toàn tập của cha tôi vừa được ra mắt bạn đọc một thời gian, do
Giám đốc Nhà xuất bản Văn học khi ấy là nhà thơ Lữ Huy Nguyên chủ
trương xuất bản. Trong đó, ông dành riêng tập V để in thư từ, nhật ký của
cha tôi, cùng một số tản văn khác. Là người biên soạn bộ sách, tôi chưa được
hài lòng lắm với nhiều đoạn trích nhật ký – thiếu chọn lọc, thiếu hệ thống,

thiếu chú giải – nhưng trong bối cảnh lúc bấy giờ, được thế cũng là tốt lắm
rồi. Quả nhiên, khi bộ sách ra, bạn đọc quan tâm nhiều đến tập V này. Nhiều
người bày tỏ với tôi sự thích thú khi đọc, nhiều người phàn nàn muốn mua
riêng tập V nhưng không được

Thú thực, khi nghe điện thoại, tôi không hề bất ngờ về lời đề nghị, vì trước
đấy đã có khá nhiều người hỏi mượn hoặc xin cuốn đó; nhưng tôi quả có hơi
bất ngờ về người đề nghị, vì tôi đâu có hân hạnh được quen biết ông, nhà thơ
Lê Đạt! Tuy nhiên, tôi đã nhận lời vì hai lẽ: Thứ nhất, trong nhà tôi vẫn còn
vài cuốn dự phòng. Thứ hai, trong nhật ký của cha tôi có nhắc đến ông; ông
cũng có quyền được biết cha tôi đã viết gì về ông, và tôi, người biên soạn, đã
công bố những gì chứ!

Hôm sau, theo hẹn, ông tìm đến nơi tôi làm việc. Tôi vẫn định bụng chờ khi
nào thường trực gọi điện báo sẽ xuống gặp ông dưới phòng khách, để ông đỡ
phải lên. Nào ngờ đang tranh thủ đọc bản thảo trong lúc chờ ông thì ông đã
xin phép thường trực lên thẳng chỗ tôi. Dẫu đã vào hạng U70 – mượn lối nói
của ông ở tập thơ sau này, U75 từ tình -, lại vừa leo suốt ba tầng cầu thang,
trông ông không có vẻ gì là thở gấp. Ông nói nhanh và to, nêu lại lý do cần
cuốn sách. Trong lúc nói, ông luôn miệng cười, vẻ hồ hởi. Tôi chỉ biết vâng
vâng, theo thói vẫn hay e dè trước các bậc chú bác, nhất là với người mới
gặp, và lấy cuốn sách đã chuẩn bị sẵn ra đưa cho ông. Ông xem qua cuốn
sách, rồi bảo tôi viết cho vài chữ. Tôi nói tôi không biết người kia, ông nói
tôi cứ đề tặng ông cũng được. Gọi là mấy chữ kỷ niệm từ con trai nhà văn
Nguyễn Huy Tưởng thôi mà Đấy là nhà thơ Lê Đạt như lần đầu tiên tôi
được biết.

Đúng hơn, lần đầu tiên tôi gặp ông, vì thế hệ chúng tôi ai mà chẳng ít nhiều
nghe nói về ông, tác giả bài Cửa hàng Lê Đạt trong thời kỳ Nhân văn Giai
phẩm. Kèm theo đó là không ít giai thoại về ông, rằng ông kiêu, ông muốn

leo lên nắm ngọn cờ thi ca, rằng về tài, ông không chịu nhà thơ này nhà thơ
nọ, thậm chí cả với người đang nắm vị trí độc tôn Riêng tôi còn được biết
về ông qua nhật ký của cha tôi, dẫu không nhiều như về một số người khác.
Không những không nhiều, xem ra, còn không mấy thiện cảm. Với tất cả thái
độ không định kiến như nhiều người đã nói về cha tôi, ông đã có những dòng
không đồng tình, thậm chí bất bình về thái độ của nhà thơ trẻ này (hai ông
hơn kém nhau tới 17 tuổi) trong thời kỳ Nhân văn Giai phẩm. Nhật ký ngày
22-2-1956 của ông viết: “Tiến hành tranh luận về bài Nhất định thắng của
Trần Dần. Anh em văn nghệ đến đông. L.Đ. ở Hội nghị Tuyên huấn ra, nói
lại với Trần Dần, thái độ ngông nghênh”. (L.Đ. chính là Lê Đạt mà trong
nhật ký cha tôi thường viết tắt cho nhanh.) Nhưng về sau, khi cuộc đấu tranh
tư tưởng trong giới văn nghệ biến thành việc quy chụp, xử lý một số người
mà cha tôi cho là bất công, trong đó có nhà thơ Lê Đạt, ông rất lo cho anh
em: “Nghĩ thương cho anh em Nhân văn, thương Đang, Lê Đạt, Hoàng Cầm,
v.v ” (nhật ký các ngày 11, 12-12-1958). Âu thế cũng là thỏa đáng, ít nhất
về phần cha mình, tôi nghĩ

Nửa thế kỷ đã trôi qua kể từ khi ấy, khiến cho nhiều chuyện nghiêm trọng
của ngày xưa chỉ còn là những điều đáng tiếc, mà nếu giờ đây người ta có nói
đến thì cũng chỉ như nói về sự ấu trĩ của một thời. Dẫu sao, cuộc gặp gỡ hôm
nào với nhà thơ Lê Đạt vẫn khiến tôi suy nghĩ. Chả nhẽ một người (với vẻ
ngoài) như thế lại từng có thể “ngông nghênh” sao, như cha tôi từng ghi
trong nhật ký? Hay chăng cha tôi đã bất công, do bất đồng quan điểm mà
đâm thành cảm tính?

Năm 2006, Nhật ký của cha tôi được xuất bản trọn bộ, với tổng cộng khoảng
1700 trang in. Đến lúc này, vụ việc Nhân văn Giai phẩm đã được nhìn nhận
lại cởi mở hơn nhiều, và các nhà văn nhà thơ chủ chốt trong nhóm, như các
ông Trần Dần, Lê Đạt, Hoàng Cầm cũng đã được vinh danh bằng Giải
thưởng Nhà nước về Văn học Nghệ thuật. Là người biên soạn Nhật ký của

cha mình, tôi có thể đưa vào hoặc rút ra đoạn này đoạn nọ, câu này câu kia
tùy theo cảm nhận chủ quan, với trách nhiệm cá nhân và cao hơn, trước vong
linh cha mình. Sau khi cân nhắc, tôi đã quyết định đưa vào đoạn nhật ký
ngày 22-2-1956 như đã trích dẫn ở trên, với nhận xét của cha tôi về thái độ
của nhà thơ Lê Đạt là “ngông nghênh”. Cái gì đã thuộc về lịch sử phải trả về
lịch sử, hay như người ta vẫn nói, cái gì của César phải trả cho César!

Cũng năm 2006, nửa thế kỷ sau cái năm 1956 đầy biến động trong xã hội
Việt Nam, trên nhiều phương tiện thông tin đại chúng xuất hiện các bài viết,
bài trả lời phỏng vấn của những người trong cuộc về sự việc này. Trong đó,
tôi đặc biệt chú ý đến loạt bài trả lời phỏng vấn của nhà thơ Lê Đạt trên một
đài phát thanh nước ngoài, về quá trình báo Nhân văn ra đời và sự hình thành
của nhóm Nhân văn Giai phẩm. Trong câu chuyện, người phỏng vấn đã
không quên hỏi nhà thơ về những gì liên quan đến cá nhân mình trong thời
gian đó, cụ thể là trong các cuộc họp đấu tranh tư tưởng kéo dài hàng tháng
trời. Nhà thơ đã trả lời thẳng thắn, không né tránh, về nhiều việc, nhiều người
cũng như về phần mình. Ông cho biết tính ông hay cười, có khi người ta
nói những điều không đúng, có hại cho mình, nhưng thấy vô lý quá, ông liền
phá lên cười, ngay giữa cuộc họp đòi hỏi phải hết sức nghiêm túc, thành
khẩn! Thế là ông bị mắc tiếng ngông.

Tôi nói điều này không phải để thanh minh cho cha tôi cũng như nhà thơ Lê
Đạt (việc này hà tất giờ đây đã còn cần thiết nữa), mà chính là để cho tôi, cho
sự nhận thức của tôi về nhà thơ. Bởi vì trước đây ít lâu, tôi đã có cơ may
được gặp ông, không phải trực tiếp ở ngoài đời mà trên trang báo. Một tạp
chí ở hải ngoại có ý định ra một số chuyên đề về cha tôi, có mời ông tham
gia, và cả tôi nữa. Ông – như một người đồng thời với cha tôi, hay một nhân
chứng. Tôi – như một người cũng có viết đôi chút về cha mình, bằng vào
cảm tính.

Một ngày cuối năm 2007, tôi tìm đến nhà ông ở phố Phó Đức Chính, sau khi
đọc bài viết của ông trên số tạp chí nói trên. Tôi có mang theo cuốn sách mới
ra của ông – cuốn Mi là người bình thường vừa mua được để xin ông chữ ký.
Ông viết mấy chữ “Bản của Thắng” rồi ký tên, dặn tôi “Thỉnh thoảng đến
chơi với chú”. Nói chung ông vẫn ít lời (ít nhất là theo cảm nhận của tôi),
nhưng bao giờ cũng hồ hởi và cười luôn miệng. Ngay cả khi viết, ông cũng
rất kiệm chữ - chả phải ông là người phát minh ra thể thơ hai kâu đó sao!
Trong bài viết của ông về cha tôi – bài viết có tiêu đề Anh Tưởng, một cái
tên khá khái quát nhưng cũng chỉ chưa tới năm trang – tôi thật sự không hiểu
nổi bằng cách nào ông có thể kể được nhiều chuyện đến thế, từ những kỷ
niệm giữa ông với cha tôi trong kháng chiến đến lớp đấu tranh Thái Hà II
thời kỳ Nhân văn Giai phẩm; từ chuyện cha tôi hồi mới bắt đầu viết văn có
đến thỉnh nhà văn đàn anh Trương Tửu, tới chuyện ông thạo tiếng Latinh đến
mức cắt nghĩa được tên nhà văn Pháp Bossuet là ghép từ ba đầu ngữ, có
nghĩa là “con bò kéo cày”; từ việc cha tôi đốt thuốc như điên khi viết đêm
đến việc ông ngủ gật ngay bên bàn viết – không chỉ ngủ mà còn ngáy to
nữa Vâng, cám ơn chú Lê Đạt đã cho cháu biết thêm một đặc điểm của cha
cháu, rằng ông khi ngủ thường ngáy to, hay ròn rã, như chữ dùng của chú.
Vâng, cám ơn chú đã cho cháu biết cha cháu ngáy to, chứ không “lớn tiếng”,
trong văn cũng như trong đời!