Phân tích bài thơ Sang Thu

Sang thu (Hữu Thỉnh)
Có lẽ vì nàng thu “thơ mộng muôn thủa” luôn có xu hướng “rủ rê” ngòi bút
theo những lối mòn quen thuộc của truyền thống thơ thu. Mà hút theo những
con đường dằng đặc đã định hình trước đó là đến tử lộ của văn chương…
Nói về đề tài mùa thu, một tác giả đã nhận định: “Đề tài "Mùa Thu" bao giờ
cũng có vẻ là dễ viết. Mùa thu dường như luôn luôn nấp sẵn trong ngòi bút
của chúng ta, nhất là những ngòi bút thơ: hễ động bút là mùa thu cứ chực đổ
ùa ra trên mặt giấy. Tưởng như với đề tài thơ mộng muôn thuở này có thể dễ
dàng chắp bút. Chỉ đến khi bắt đầu cầm bút ngồi trước mặt giấy, tôi mới
thấy đề tài này thật là khó” Tại sao lại có nghịch lí trong kinh nghiệm của
người sáng tác như vậy? Có lẽ vì nàng thu “thơ mộng muôn thủa” luôn có
xu hướng “rủ rê” ngòi bút theo những lối mòn quen thuộc của truyền thống
thơ thu. Mà hút theo những con đường dằng đặc đã định hình trước đó là đến
tử lộ của văn chương…
Sang thu của Hữu Thỉnh xuất hiện khi trước nó đã có rất nhiều bài thơ nổi
tiếng đông tây kim cổ: Thu hứng (Đỗ Phủ), Chùm thơ thu (Nguyễn
Khuyến), Đây mùa thu tới (Xuân Diệu)… Nhưng nó vẫn có cái hay, cái độc
đáo riêng của một hồn thơ sâu lắng, nhạy cảm khi mùa thu tới.
Ngay từ tiêu đề, tác giả đã tự xác định một thời điểm miêu tả: thời điểm giao
mùa. Đó không phải là chính thu, khi bầu trời xanh ngắt lơ lửng những tầng
cao, không phải cuối thu, khi nắng trời đã nhuộm đỏ lá bàng, hay khi cái rét
mùa đông đã lẩn vào trong gió…Sang thu nghĩa là mới chớm thu thôi, cái tứ
kết buộc hệ thống hình ảnh trong bài cũng chỉ gói gọn trong chút “chớm”
mỏng manh đó.
Đặc biệt ở góc độ miêu tả tạo vật. Không hề có một từ định tính để miêu tả
thế giới thu. Có hương ổi, mùi hương vừa đặc trưng cho mùa vừa đặc trưng
cho làng thôn ngõ xóm. Nhưng hương ổi “thơm” như thế nào thì thi sĩ hoàn
toàn không miêu tả. Có gió, nhưng gió se chứ không phải là gió lạnh. Se gợi
một động thái, hơn là gợi một cảm giác. Làn sương giăng phủ ngõ thôn
chẳng được đặc tả ở mức độ (mù mịt) hay màu sắc (trắng mờ) Dòng sông,
cánh chim, hay đám mây cũng không tô điểm cho phong cảnh thu bằng

những gam màu đặc trưng của nó. Truyền thống thơ thường kiến trúc ngôi
nhà thu bằng những chất liệu quen thuộc như cúc, liễu, ngô đồng hay màu
trời, sắc nước…Hữu Thỉnh hầu như khơi gợi cảm giác về mùa trong trạng
thái mơ hồ của tạo vật. Thành công nổi bật nhất của bài cũng là ở một hệ
thống những động từ miêu tả rất giàu cảm giác: “phả”, “se”, “chùng chình”
“dềnh dàng” “bắt đầu vội vã” “vắt nửa mình”… “Chùng chình” trước hết
gợi tả chính xác những làn sương như ngưng lại và nhẹ nhàng tỏa lan ngõ
xóm. Dòng nước thu vốn trong trẻo và sâu hút làm người ta khó mà thấy rõ
được sự chuyển động nó nên cảm giác sông lững lờ trôi cũng rất hiện thực.
Đám mây như tấm khoăn voan của người thiếu nữ, duyên dáng nối hai mùa
là một liên tưởng thực sự độc đáo. Song trên hết, hệ thống động từ toàn bài
còn đặc sắc ở chỗ, nó không chỉ miêu tả chính xác trạng thái của tạo vật mà
còn thổi vào tạo vật những cảm giác rất người. Tinh tế và sống động sao một
buổi sáng chớm thu, sương như người khách ngập ngừng nơi đầu ngõ, gió se
lại bởi chút lạnh xa xăm, những cánh chim vội vã tìm về phương ấm áp…
Song thời điểm chớm thu không phải chỉ hiển hiện ở những dấu hiệu mơ hồ
trong trạng thái biến chuyển của cảnh vật, mà ở cả chút ngỡ ngàng bâng
khuâng của lòng người: “Bỗng nhận ra hương ổi”; “Hình như thu đã về”…
Tiếp tục thể hiện những dấu hiệu mùa thu rõ rệt hơn nhưng ý nghĩa của khổ
cuối không chỉ dừng lại ở đó:
Vẫn còn bao nhiêu nắng
Đã vơi dần cơn mưa
Sấm cũng bớt bất ngờ
Trên hàng cây đứng tuổi
Con người cảm thấy biết bao biểu hiện khác biệt của thời tiết khi mùa thu
tới: mưa và sấm thưa dần, không còn dữ dội nữa. Sang thu, tất cả các dấu
hiệu của mùa hạ vẫn còn nhưng đã giảm dần mức độ, cường độ… Hàng cây
như đã quá quen với nắng lửa mưa giông, được gọi một cách hình ảnh là
“hàng cây đứng tuổi”. Chính các từ “bất ngờ”, “đứng tuổi” khiến ý nghĩa
của câu thơ không dừng lại ở nét nghĩa tả thực mà có chiều sâu hơn. Nắng,

mưa, sấm chớp… hay là những vang động của cuộc đời? Trong tương quan
ấy, hàng cây tượng trưng cho con người từng trải mà bao dâu bể biến đổi
không còn đáng ngạc nhiên. Cảnh như sâu lắng hơn bởi liên tưởng suy tư về
mùa thu đời người.
Không hiểu sao, khi đọc bài thơ này, tôi chợt thấy nhớ rất nhiều những năm
tháng đã qua của mình. Miền kí ức tuổi thơ được đánh thức bởi mùi hương
ổi, bởi ngõ xóm thân quen ấy. Và có lẽ cũng nhờ giọng điệu êm nhẹ dễ cuốn
người đọc vào dòng cảm xúc, suy nghĩ tự nhiên của tác giả. Nét độc đáo
nhất của bài là những hình ảnh chính xác và giàu sức gợi tạo nên một bức
tranh thu giản dị mà sống động. Đây xứng đáng là một bài thơ thu hay trong
thế giới thi ca!