Một số ảnh hưởng của Phật giáo đến xã hội và con người Việt Nam

Phần A: mở đầu
Đạo Phật là một trong những học thuyết Triết học - tôn giáo lớn nhất
trên thế giới, tồn tại rất lâu đời. Hệ thống giáo lý của nó rất đồ sộ và số lợng
phật tử đông đảo đợc phân bố rộng khắp. Đạo phật đợc truyền bá vào nớc ta
khoảng thế kỷ II sau công nguyên và đã nhanh chóng trở thành một tôn giáo
có ảnh hởng sâu sắc đến đời sống tinh thần của con ngời Việt Nam, bên
cạnhđó đạo Nho, đạo Lão, đạo Thiên chúa. Tuỳ từng giai đoạn lịch sử dân tộc
ta đều có một học thuyết t tởng hoặc một tôn giáo nắm vai trò chủ đạo, có tác
động mạnh nhất đến nếp sống, thói quen, suy nghĩ của con ngời, nh Phật giáo
ở thế kỷ thứ X - XIV, Nho giáo thế kỷ thứ XV - XIX, học thuyết Mác - Lênin
từ giữa thập kỷ 40 của thế kỷ XX cho đến nay. Tuy nhiên, những học thuyết
này không đợc ở vị trí độc tôn mà song song tồn tại với nó vẫn có các học
thuyết, tôn giáo khác tác động vào các hu vực khác nhau của đời sống xã hội,
đồng thời cũng tác động trở lại các học thuyết chủ đạo. Ngày nay dù đã trải
qua các cuộc cách mạng xã hội và các cuộc cách mạng trong hệ ý thức, tình
hình vẫn nh vậy.
Trong công cuộc xây dựng đất nớc quá độ lên CNXH, chủ nghĩa Mác -
Lênin là t tởng chủ đạo, là vũ khí lý luận của chúng ta nhng bên cạnh đó, bộ
phận kiến trúc thợng tầng của xã hội cũ vẫn có sức sống dai dẳng, trong đó
giáo lý nhà Phật đã ít nhiều in sâu vào t tởng tình cảm của một số bộ phận lớn
dân c Việt Nam. Việc xoá bỏ hoàn toàn ảng hởng của nó là không thể thực
hiện đợc nên chúng ta cần vận dụng nó một cách hợp lý để góp phần đạt đợc
mục đích của thời kỳ quá độ cũng nh sau này. Vi vậy, vịc nghiên cứu lịch sử,
giáo lý, và sự tác động của đạo Phật đối với thế giới quan, nhân sinh quan của
con ngời là hết sức cần thiết. Việc đi sâu nghiên cứu, đánh giá những mặt hạn
chế cũng nh tiến bộ, nhân đạo của Phật giáo giúp ta hiểu rõ tâm lý ngời dân
hơn và qua đó tìm ra đợc một phơng cách để hớng đạo cho họ một nhân cách
chính, đúng đắn. Theo đạo để làm điều thiện, tránh cái ác, hình thành nhân
1
cách con ngời tốt hơn chứ không trở nên mê tín dị đoan, cúng bái, lên đồng,
gây ảnh hởng xấu đến sức khoẻ, niềm tin của quần chúng nhân dân..

Lĩnh vực nghiên cứu Phật giáo hiện nay tơng đối đợc mở rộng, ngoài
việc nghiên cứu giáo lý, kinh điển, lịch sử ... của Phật giáo ra còn đề cập đến
các lĩnh vực Triết học, Sử học, Tâm lý học, Khảo cổ học, Xã hội học, Dân tộc
học, Văn học, Nghệ thuật ... Phật học đã trở thành một trong những khoa học t-
ơng đối quan trọng trong khoa học xã hội, trớc mắt có quan hệ mật thiết với xã
hội học.
Hơn nữa quá trình, Phật giáo phát triển, truyền bá ở Việt Nam gắn liền
với quá trình hình thành, phát triển t tởng, đạo đức của con ngời. Vì vậy khi
nghiên cứu lịch sử, t tởng, đạo đức Việt Nam không thể không đề cập đến Phật
giáo và những mối quan hệ, tác động qua lại giữa chúng.
Tóm lại, nghiên cứu Phật giáo và ảnh hởng của nó đến xã hội và con ng-
ời Việt Nam là một nội dung quan trọng nhằm tìm hiểu lịch sử cũng nh định h-
ớng cho sự phát triển nhân cách, t duy con ngời Việt Nam trong tơng lai.
2
Phần B: Nội dung
I. Khái quát về Phật giáo
1.1 Nguồn gốc ra đời
Đạo Phật mang tên ngời sáng lập là Đà ( hay buddha ). Đạo phật chính
là giáo lý mà Phật Đà đã thuyết giảng. Sau khi ra đời ở ấn Độ vào thế kỷ thứ 9
đến thế kỷ thứ 6 trớc Công nguyên, đạo Phật đợc lu hành rộng rãi ở các quốc
gia trong khu vực á - Phi, gần đây đợc truyền tới các nớc Âu - Mỹ. Trong quá
trình truyền bá của minh, đạo Phật đã kết hợp với tín ngỡng, tập tục, dân gian,
văn hoá bản địa để hình thành rất nhiều tông phái và học phái, có tác động vô
cùng quan trọng với đời sống xã hội và văn hoá của rất nhiều quốc gia.
Buddha vốn là một thái tử tên là Tất Đạt Đa ( Siddharta), con trai của
Trịnh Phạn Vơng ( Suđhodana) vua nớc Trịnh Phạn, một nớc nhỏ thuộc Bắc ấn
Độ ( nay thuộc đất Nê Pan ) ông sinh ra vào khoảng năm 623 trớc công
nguyên. Cuộc đời của Phật Thích Ca đợc kể lại ở trong truyền thuyết nh sau:
Vào một đêm Mahamaia, ngời vợ chính của Suđhodana, Vua của ngời
Saia mơ thấy mình đợc đa tới hồ thiêng Anavatápta ở Himalaya. Sau khi các

thiên thần tắm rửa cho bà ở trong hồ thiêng, thì có một con voi trắng khổng lồ
có đoá hoa sen ở vòi bớc tới và chui vào sờn bà. Ngày hôm sau các nhà thông
thái đợc vời tới để giải mơ của Hoàng hậu. Các nhà thông thái cho rằng giấc
mơ là điềm Hoàng hậu đang có mang và sẽ sinh hạ đợc một Hoàng tử tuyệt
vời, ngời sau này sẽ trở thành vị chúa tể của thế giới hoặc ngời thầy của thế
giới. Đến ngày, đến tháng, Hoàng hậu Mahamaia trở về nhà cha mình để sinh
con. Thế nhng vừa đến khu vờn Lumbini, cách thủ đô Capilavastu của ngời
Sakia không xa, Hoàng hậu trở dạ và vị Hoàng tử đã ra đời. Vừa ra đời, vị
Hoàng tử tí hon đã đứng ngay dậy, đi bảy bớc và nói: Đây là kiếp cuối cùng
của ta, từ nay ta không phải luôn hồi một kiếp nào nữa!.
Đến ngày thứ năm một nghi thức trọng thể đợc tổ chức và Hoàng tử đợc
đặt tên là Siđhartha. Để ngăn cản Hoàng tử không nghĩ tới việc tu hành, đức
vua cha đã tìm mọi cách tạo ra quanh ngời con trai mình một cuộc sống vơng
giả. Hoàng tử đợc học mọi kiến thức để sau này trở thành một vị vua tài ba anh
3
minh trị vì một đất nớc ấn Độ bao la. Thế rồi, nhà vua và quần thần đã kén cho
Hoàng tử một ngời vợ kiều diễm. Nhng cuộc đời vơng giả không cán dỗ đợc
Hoàng tử trẻ tuổi. Bốn sự việc do các thần tạo ra đã làm thay đổi hẳn cuộc đời
Hoàng tử Siddhartha. Đó là một lần khi đang dạo chơi trong vờn, Hoàng tử
thấy một ông già gày còm, ốm yếu rồi nhận ra một điều rằng mọi ngời rồi ai
cũng phải già yếu nh thế. ít lâu sau Hoàng tử lại đợc chứng kiến ngời ốm và
ngời chết. Ba hoàn cảnh trên làm cho Hoàng tử băn khoăn, lo nghĩ về kiếp ngời
và muốn cứu con ngời khỏi những trầm luôn đau khổ của kiếp luôn hồi: Sinh,
lão, bệnh, tử chính sự việc thứ t đã đem đến cho Hoàng tử niềm hi vọng và an
ủi. Lần đó, Hoàng tử nhìn thấy một vị hành khất dáng vẻ bần hàn nhng lại ung
dung tự tại. Vừa nhìn thấy vị hành khất Hoàng tử nh bừng tỉnh và quyết định sẽ
ra đi trở thành nhà hành khất nh thế.
Đợc tin, đức vua Suddhôđana tìm mọi cách ngăn cản Hoàng tử. Thế nh-
ng Hoàng tử không thể nào xua đi đợc bốn sự kiện mà mình đã chứng kiến
khiến lòng dạ của Hoàng tử không lúc nào đợc thanh thản. Ngay cả tin mừng

công chúa Yashôdhara sinh cho chàng một Hoàng nam cũng không làm cho
Hoàng tử Sidhartha vui. Ngày đêm khi đứa con ra đời, khi mọi ngời ngủ say,
Hoàng tử lặng lẽ đến nhìn vợ và con lần cuối rối đánh thức ngời đánh xe dậy
cùng minh cỡi con ngựa Canthaca yêu quý rời khỏi cung. Khi đã rời khỏi đô
thành Hoàng tử trút bộ áo Hoàng tộc và mặc lên ngời bộ quần áo thờng dân.
Hoàng tử dùng kiếm cắt bộ tóc dài của mình và nhờ ngời đánh xe mang mớ tóc
và quần áo về trao lại cho đức vua. Còn con ngựa Canthana vì đau khổ phải
chia tay với ông chủ của nó nên đã lăn ra chết ngay tại chỗ. Rời hoàng cung,
dứt áo ra đi, Hoàng tử Sidhartha đã trở thành nhà tu hành.
Thoạt đầu, Hoàng tử đi lang thang đây đó, sống theo kiểu khổ hạnh. Sau
đó, ngài vào rừng tu. Nhà hiền triết Alara Calama dạy cho chàng các phép
thiền định và những triết lý của upanishad. Học thuyết và thực hành giải thoát
cá nhân của Upanishad không hấp dẫn Hoàng tử. Chàng đi tiếp và nhập vào
nhóm năm ngời tu khổ hạnh. Suốt sáu năm trờng ép xác Hoàng tử gần nh chỉ
còn bộ xơng khô mà vẫn cha tìm ra chân lý của sự giải thoát. Ngài bèn bỏ
cuộc sống tu hành khổ hạnh và trở lại ăn uống bình thờng.
4
Khi Hoàng tử Sidhartha 35 tuổi, một hôm ngài đến ngồi dới gốc cây bồ
đề ở ngoại vi thành phố Gaia thuộc vùng đất của vua Bimbisura, vua nớc
Magadha. Cho đến một hôm có nàng Sudjata, con gái của một nông dân trong
vùng đem cho ngài một bát cơm to nấu bằng sữa. Ăn xong, ngài xuống sông
tắm rửa, rồi trở lại gốc cây bồ đề. Ngài ngồi thiền định và nguyện sẽ không
đứng dậy nếu không tìm ra sự giải thoát về điều bí ẩn của sự đau khổ. Và
Hoàng tử đã ngồi dới gốc cây bồ đề suốt 49 ngày đêm. Bảy tuần lễ đó là cả
một chuỗi ngày đầy thử thách. Để phá sự thiền định của Hoàng tử, con quỹ dữ
Mara tìm mọi cách làm chàng nản chí. Thoạt đầu, quỷ Mara biến thành một sứ
giả đến báo cho Hoàng tử một tin bịa đặt là em trai Hoàng tử là Đevađatta nổi
loạn, bắt nhốt đức vua cha vào ngục và chiếm nàng Yashodrara làm vợ. Thế
nhng tin dữ đó không làm cho Hoàng tử bận tâm. Mara bèn cho gọi các quỷ dữ
tới làm ra ma to, gió lớn gây ra động đất, lụt lội nhng Hoàng tử vẫn ngồi bình

thản dới gốc cây bồ đề, cảm phục trớc ý chí kiên định của Hoàng tử, rắn thần
Naga dùng thân làm tán cho ma gió cho Hoàng tử ngồi. Thấy thế quỷ dữ Mara
bèn dùng biện pháp quyết liệt và tinh tế hơn để công phá vào thành trì kiên
định của Hoàng tử Sidhartha. Nó cho gọi ba cô con gái xinh đẹp của mình là
các nàng Khát vọng, khoái lạc và Dục vọng tới múa nhảy mê hoặc nhà tu hành
trẻ tuổi. Thế nhng biện pháp cuối cùng của quỷ Mara cũng thất bại và lũ quỷ
phải dời khỏi gốc cây bồ đề. Rạng sáng ngày 49, Siddhartha đã tìm ra bí mật
của sự đau khổ, đã tìm ra đợc vì sao thế giới lại tràn đầy khổ đau và đã tìm ra
đợc cách để chiến thắng sự đau khổ. Siddhartha đã hoàn toàn giác ngộ và trở
thành Buddha (Đấng giác ngộ). Sau khi giác ngộ Đức phật còn ngồi tiếp bảy
ngày nữa dới cây bồ đề suy ngẫm về những chân lý diệu kỳ mà mình đã khám
phá. Ngài phân vân không biết có nên phổ biến đạo pháp của mình cho thế giới
không vì có huyền diệu quá khó hiểu quá đối với mọi ngời. Chính thợng đế
Brahma phải giáng trần để khích lệ Đức phật truyền bá đạo pháp của mình cho
thế gian. Chỉ khi đó Phật mới dời khỏi gốc cây bồ đề đi đến khu vờn Lộc Uyển
gần Varanasi để giảng bài thuyết pháp đầu tiên cho năm ngời bạn tu khổ hạnh
của mình. Sự kiện này đợc ghi chép lại nh một sự kiện quan trọng nhất của
Đạo phật và đợc gọi là Phật quay bánh xe Đạo pháp ( chuyển Pháp Luân ).
5
Giáo pháp mới của Đạ phật đã gây ấn tợng mạnh đối với năm nhà tu, họ nhanh
chóng trở thành những môn đồ đầu tiên của Đức Phật. Vài ngày sau số môn đồ
của Phật đã tăng lên 60 ngời, theo thời gian số môn đồ Đạo Phật ngày càng
tăng và các tổ chức tăng gia đã ra đời.
Đến năm 80 tuổi, biết mình tuổi cao, sức yếu, Đức Phật cùng các môn
đồ trở về chân núi Hymalaya nơi ngài sinh ra và lớn lên. Trên đờng Phật đã
chuẩn bị mọi thứ cho các môn đồ để họ có thể tự lập đợc sau khi ngàu viên
tịch. Và, tại một nơi thuộc ngoại vi thành phố Cusinagara, Phật đã ra đi. Câu
nói cuối cùng của Phật là: Hỡi các tì kheo tất cả những gì đang tồn tại rồi sẽ
qua đi. Vậy các ngời càng không nên ngừng gắng sức!.
1.2 Nội dung chủ yếu của t tởng triết học Phật giáo.

T tởng triết lý Phật giáo đợc tập trung trong một khối lợng kinh điển rất
lớn, đợc tổ chức thành ba bộ kinh lớn gọi là tam tạng gồm:
- Tạng Luận: Gồm toàn bộ những giới luật của Phật giáo qui định cho cả
năm bộ phái Phật giáo nh: Tứ phần luật của thợng toạ bộ, Maha tăng kỷ luật
của Đại chúng bộ, căn bản nhất thiết hữu bộ luật ... Sau này còn thêm các
Bộ luật của Đại Thừa nh An lạc, Phạm Võng.
- Tạng kinh: Chép lời Phật dạy, trong thời kỳ đầu tạng kinh gồm nhiều
tập dới dạng các tiền đề, mỗi tập đợc gọi là một Ahàm.
- Tạng luận: Gồm những bài bình chú, giải thích về giáo pháp của Phật
giáo. Tạng luận gồm bảy bộ thể hiện một cách toàn diện các quan điểm về
giáo pháp của Phật giáo.
T tởng triết học Phật giáo trên hai phơng diện, về bản thể luận và nhân
sinh quan, chứa đựng những t tởng duy vật và biện chứng chất phác.
Phật giáo cho rằng các sự vật và hiện tợng trong vũ trụ ( chử pháp ) là vô
thuỷ, vô chung (vô cùng, vô tận). Tất cả thế giới đều ở quá trình biến đổi liên
tục (vô thờng ) không có một vị thần nào sáng tạo ra vạn vật cả. Tất cả các
Pháp đều thuộc về một giới ( vạn vật đều nằm trong vũ trụ) gọi là Pháp giới.
Mỗi một pháp ( mỗi một sự v iệc hiện tợng, hay một lớp sự việc hiện tợng) đều
ảnh hởng đến toàn Pháp. Nh vậy các sự vật, hiện tợng hay các quá trình của thế
6
giới là luôn luôn tồn tại trong mối liên hệ, tác động qua lại và qui định lẫn
nhau.
Tác phẩm thanh dung thực luận của kinh phật viết rằng: Có ngời cố
chấp là có Đại tự nhiên là bản thể chân thực bao khắp cả, lúc nào cũng thờng
định ra chu pháp
(1)
đạo Phật cho rằng toàn bộ ch pháp đều chi chi phối bởi luật
nhân quả, biến hoá vô thờng, không có cái bản ngã cố định, không có cái thực
thể, không có hình thức nào tồn tại vĩnh viễn cả. Tất cả đều theo luật nhân quả
biến đổi không ngừng và chỉ có sự biến hoá ấy là thờng còn ( vĩnh viễn ). Cái

nhân nhờ có cái duyên mới sinh ra đợc mà thành quả. Quả lại nhờ có duyên
mà thành nhân khác, nhân khác lại thành quả. Quả lại nhờ có duyên mà thành
nhân khác, nhân khác lại nhờ có duyên mà thành quả mới ... Cứ thế nối nhau
vô cùng vô tận mà thế giới, vạn vật, muôn loài, cứ sinh sinh, hoá hoá mãi.
Nh vậy ngay từ đầu Phật giáo đã đặt ra mục đích giải quyết vấn đề cơ
bản của Triết học một cách biện chứng và duy vật. Phật giáo đã gạt bỏ vai trò
sáng tạo thế giới của các đấng tối cao của Thợng đế và cho rằng bản thể
của thế giới tồn tại khách quan và không do vị thần nào sáng tạo ra cả. Cái bản
thể ấy chính là sự thờng hằng trong vận động của vũ trụ, là muôn ngàn hình
thức của vạn vật trong vận động, nó có mặt trong vạn vật nhng nó không dừng
lại ở bất kỳ hình thức nào. Nó muôn hình vạn trạng nhng lại tuân hành nghiêm
ngặt theo luật nhân quả.
Do qui luật nhân quả mà vạn vật ở trong quá trình biến đổi không
ngừng, thành, trụ, hoại, diệt ( sinh thành, biến đổi, tồn tại, tan rã và diệt vong).
Quá trình đó phổ biến khắp vạn vật, trong vũ trụ, nó là phơng thức thay đổi
chất lợng của sự vật và hiện tợng.
Phật giáo trong quá trình giải thích sự biến hoá vô thờng của vạn vật, đã
xây dựng nền thuyết nhân duyên. trong thuyết nhân duyên có ba khái
niệm chủ yếu là Nhân, Quả và Duyên.
- Cái gì phát động ra ở vật gây ra một hay nhiều kết quả nào đó, đợc gọi
là Nhân.
- Cái gì tập lại từ Nhân đợc gọi là Quả.
1
(1) Dẫn theo Đoàn Chính - Lơng Minh Cừ - LSTH ấn Độ cổ đại 1921
7
- Duyên: Là điều kiện, mối liên hệ, giúp Nhân tạo ra Quả. Duyên không
phải là một cái gì đó cụ thể, xác định mà nó là sự tơng hợp, điều kiện để giúp
cho sự biến chuyển của vạn Pháp.
Ví dụ hạt lúa là cái quả của cây lúa đã thành, mà lại là cái nhân của cây
lúa sắp thành. Lúa muốn thành cây lúa có bông lại phải nhờ có điều kiện và

những mối liên hệ thích hợp nh đất, nớc, không khí, ánh sáng. Những yếu tố
đó chính là Duyên.
Trong thế giới sinh vật, khi đã giải thích về nguyên nhân biến hoá vô th-
ờng của nó, từ quá khứ đến hiện tại, từ hiện đại tới tơng lại. Phật giáo đã trình
bày thuyết Thập Nhị Nhân Duyên ( mời hai quan hệ nhân duyên) đợc coi là
cơ sở của mọi biến đổi trong thế giới hiền sinh, một cách tất yếu của sự liên
kết nghiệp quả.
+ Vô minh: ( là cái không sáng suốt, mông muội, che lấp cái bản nhiên
sáng tỏ).
+ Hành: ( là suy nghĩ mà hành động, do hành động mà tạo nên kết quả,
tạo ra cái nghiệp, cái nếp. Do hành động mà có thức ấy là hành làm quả cho vô
minh và là nhân cho Thức).
+ Thức: ( Là ý thức là biết. Do thức mà có Danh sắc, ấy là Thức làm quả
cho hành và làm nhân cho Danh sắc).
+ Danh sắc: ( Là tên và hành ta đã biết tên ta là gì thì phải có hình và tên
của ta. Do danh sắc mà có Lục xứ, ấy danh sắc làm quả cho thức và làm nhân
cho Lục xứ).
+ Lục xứ hay lục nhập: ( Là sáu chỗ, sáu cảm giác: Mắt, mũi, lỡi, tai,
thân và tri thức. Đã có hình hài có tên phải có Lục xứ để tiếp xúc với vạn vật.
Do Lục nhập mà có xúc - tiếp xúc. ấy là Lục xứ làm quả cho Danh sắc và làm
nhân cho Xúc.)
+ Xúc: ( Là tiếp xúc với ngoại cảnh qua sáu cơ quan xúc giác gây nên
cmở rộng xúc, cảm giác. Do xúc mà có thụ ấy là xúc làm quả cho Lục xứ và
làm nhân cho Thụ.)
+ Thụ: (Là tiếp thu, lĩnh nạp, những tác động bên ngoài tác động vào
mình. Do thụ mà có ái. ấy là thụ làm quả cho Xúc và làm nhân cho ái.)
8
+ ái: (Là yêu, khát vọng, mong muốn, thích. Do ái mà có Thủ. Do ấy, ái
làm quả cho Thụ và làm nhân cho Thủ.)
+ Thủ: ( Là lấy, chiếm đoạt cho minh. Do thủ mà có Hữu. Do vậy mà

Thủ làm quả cho ái và làm nhân cho Hữu.)
+ Hữu: ( Là tồn tại, hiện hữu, ham, muốn, nên có dục gây thành cái
nghiệp. Do Hữu mà có sinh, do đó Hữu là quả của Thủ và làm nhân của Sinh).
+ Sinh: ( Hiện hữu là ta sinh ra ở thế gian làm thần thánh, làm ngời, làm
súc sinh. Do sinh mà có Tử, ấy là sinh làm quả cho Hữu và làm nhân cho Tử).
+ Lão tử: ( Là già và chết, đã sinh ra là phải già yếu mà đã già là phải
chết. Nhng chết - sống là hai mặt đối lập nhau không tách rời nhau. Thể xác
tan đi là hết nhng linh hồn vẫn ở trong vòng vô minh. Cho nên lại mang cái
nghiệp rơi vào vòng luân hồi ( khổ não).
Thập nhị nhân duyên nh nớc chảy kế tiếp nhau không bao giờ cạn,
không bao giờ ngừng, nên đạo Phật là Duyên Hà. Các nhân duyên tự tập nhau
lại mà sinh mãi mãi gọ là Duyên hà mãn. Đoạn này do các duyên mà làm quả
cho đoạn trớc, rồi lại do các duyên mà làm nhân cho đoạn sau. Bởi 12 nhân
Duyên mà vạn vật cứ sinh hoá vô thờng.
- Mối quan hệ Nhân - Duyên là mối quan hệ biện chứng trong không
gian và thời gian giữa vạn vật. Mối quan hệ đó bao trùm lên toàn bộ thế giới
không tính đến cái lớn nhỏ, không tính đến sự giản đơn hay phức tạp. Một hạt
cát nhỏ đợc tạo thành trong mối quan hệ nhân quả của toàn vũ trụ. Cả vũ trụ
hoà hơp tạo nên nó. Cũng nh nó hoà hợp tạo nên cả vũ trụ bao la. Trong một có
tất cả trong tất cả có một. Do nhân Duyên mà vạn vật sinh hay diệt. Duyên hợp
thì sinh, Duyên tan thì diệt.
Vạn vât sinh hoá vô cùng là do ở các duyên tan hợp, hợp tan nối nhau
mà ra. Nên vạn vật chỉ tồn tại ở dạng tơng đối, trong dòng biến hoá vô tận vô
thờng vô thực thể, vô bản ngã, chỉ là h ảo. Chỉ có sự biến đổi vô thờng của vạn
vật, vạn sự theo nhân duyên là thờng còn không thay đổi.
Do vậy toàn bộ thế giới đa dạng, phong phú, nhiều hình, nhiều vẻ cũng
chỉ là dòng biến hoá h ảo vô cùng, không có gì là thờng định, là thực, là không
thực có sinh, có diệt, có ngời, có mình, có cảnh, có vật, có không gian, có thời
9
gian. Đó chính là cái chân lý cho ta thấy đợc cái chân thế tuyệt đối của vũ trụ.

Thấy đợc điều đó gọi là chân nh là đạt tới cõi hạnh phúc, cực lạc, không
sinh, không diệt, niết bàn.
Thế giới của chúng sinh (loài ngời) cũng do nhân duyên kết hợp mà
thành. Đó là sự kết hợp của hai thành phần: Phần sinh lý và phần tâm lý.
- Cái tôi sinh lý tức là thể xác, hình chất với yếu tố sắc ( địa, thuỷ,
hoá, phong ) tức là cái cảm giác đợc.
- Cái tôi tâm lý ( tinh thần ) linh hồn tức là tâm với 4 yếu tố chỉ có tên
gọi mà không có hình chất gọi là Danh.
Trong Sắc gồm những cái nhìn thấy đợc cũng nh những thứ không
nhìn thấy đợc nếu nó nằm trong quá trình biến đổi của sắc gọi là vô biến
sắc nh vật chất chuyển hoá thành năng lợng chẳng hạn.
Bốn yếu tố do nhân duyên tạo thành phần tâm lý ( tinh thần ) của con
ngời là:
+ Thụ: Những cảm giác, cảm thụ về khổ hay sớng, đa đến sự xúc chạm
lĩnh hội thân hay tâm.
+ Tởng: Suy nghĩ, t tởng.
+ Hành: ý muốn thúc đẩy hành động.
+ Thức: Nhận thức, phân biệt đối tợng tâm lý ta là ta.
Hai thành phần tạo nên từ ngũ uẩn do Nhân - Duyên tạo thành mỗi sinh
vật cụ thể có danh và có sắc. Duyên hợp ngũ uẩn thì là ta. Duyên tan ngũ uẩn
thì là diệt. Quá trình hợp tan ngũ uẩn do Nhân - Duyên là vô cùng tận.
- Các yếu tố của ngũ uẩn cũng luôn luôn biến hoá theo qui luật nhân hoá
không ngừng không nghỉ, nên mọi sinh vật cũng chỉ là vụt mất, vụt còn.
Không có sự vật riêng biệt, cố định, không có cái tôi, cái tôi hôm qua không
còn là cái tôi hôm nay. Kinh Phật có đoạn viết Sắc chẳng khác không, không
chẳng khác sắc, sắc là không, không là sắc. Thụ, Tởng, Hành, Thức cũng đều
nh thế.
Nh vậy thế giới là biến ảo vô thờng, vô định. Chỉ có những cái đó mới là
chân thực, vĩnh viễn, thờng hằng. Nếu không nhận thức đợc nó thì con ngời sẽ
lầm tởng ta tồn tại mãi mãi, cái gì cũng thờng định, cái gì cũng của ta. Do đó,

10
mà con ngời cứ khát ái, tham dục cứ mong muốn và hành động chiếm đoạt tạo
ra kết quả mà kết quả đó có thể tốt, có thể xấu gây nên nghiệp báo, rơi vào bể
khổ triền miên không bao giờ dứt.
Sở dĩ có nỗi khổ là do qui định của Luật nhân quả. Vì thế mà ta không
thấy đợc cái luật nhân bản của mình ( bản thể chân thực ). Khi đã mắc vào sự
chi phối của Luật Nhân - Duyên, thì phải chịu nghiệp báo và kiếp luân hồi,
luân chuyển tuần hoàn không ngừng, không dứt.
Nghiệp và luân hồi không những chỉ là những khái niệm của Triết học
Phật giáo mà có từ trong Upanishad.
Nghiệp chữ phạn và Karma là cái do những hoạt động của ta, do hậu
quả việc làm của ta, do hành động của thân thể ta. Đợc gọi là thân nghiệp,
còn hậu quả của những lời nói của ta, phát ngôn của ta thì đợc gọi làg khẩu
nghiệp. Hay những cái do ý nghĩ của ta, do tâm tue của ta gây nên đợc gọi là
ý nghiệp. Tất cả những thân nghiệp, khẩu nghiệp, ý nghiệp là do ta tham dục
mà thành, do ta muốn thoả mãn tham vọng của mình gây nên. Sở dĩ ta tham
dục vì ta cha hiểu đơc chân bản vốn có của ta cũng nh vạn vật là luôn luôn biến
đổi không có gì là thờng định và vĩnh viễn cả.
Cuộc đời con ngời là sự ghánh chịu hậu quả của nghiệp đơng thời và các
kiếp sống trớc rồi nó tiếp tục chi phối cả đời sau.
Nghiệp báo trong một đời là sự tổng hợp của các nghiệp gây ra trong
hiện tại cộng với các nghiệp gây ra trong quá khứ, nó quyết định đời sau xấu
hay tốt, thiện hay ác.
Luân hồi: Chữ phạn là Samsara. Có nghĩa là bánh xe quay tròn. Đạo
phật cho rằng, sau khi một thể xác sinh vật nào đó chết thì linh hồn sẽ tách ra
khỏi thể xác và đầu thai vào một sinh vật khác nhập vào một thể xác khác (có
thể là con ngời, loài vật thậm chí cỏ cây). Cứ thế mãi do kết quả, quả báo hành
động của những kiếp trớc gây ra. Đó cũng là cách lý giải căn nguyên nỗi khổ ở
đời con ngời.
Sau khi lý giải đợc nỗi khổ ở cuộc đời con ngời là do thập nhị nhân

duyên làm cho con ngời rơi vào bể trầm luân. Đạo Phật đã chủ chơng tìm con
11
đờng diệt khổ. Con đờng giải thoát đó không những đòi hỏi ta nhận thức đợc
nó mà cao hơn ta phải hành động, phải thấm nhuần tứ diệu đế.
Tứ diệu đế: Là bốn sự thật chắc chắn, bốn chân lý lớn, đòi hỏi chúng
sinh phải thấu hiểu và thực hiện nó. Tứ diệu đế gồm:
1. Khổ đế: Con ngời và vạn vật sinh ra là khổ, ốm đau là khổ, già yếu là
khổ, chết là khổ, ghét nhau mà phải sống gần nhau là khổ, yêu nhau mà phải
chia lìa nhau là khổ, mất là khổ mà đợc cũng là khổ. .... Những nỗi khổ ấy từ
đâu? chúng ta tiếp tục tìm hiểu Tập đế.
2. Tập đế: Tập là tập hợp, tụ tập lại mà thành. Vậy do những gì tụ tập lại
mà tạo ra nỗi khổ cho chúng sinh?
Đó là do con ngời có lòng tham, dâm (giận dữ ), si ( si mê, cuồng mê,
mê muội) và dục vọng. Lòng tham và dục vọng của con ngời xâu xé là do con
ngời không nắm đợc nhân duyên. Vốn nh là một định luật chi phối toàn vũ trụ.
Chúng sinh khômg biết rằng mọi cái là ảo ảnh, sắc sắc, không không. Cái tôi t-
ởng là có nhng thực là không. Vì không hiểu đợc ra nỗi khổ triền miên, từ đời
này qua đời khác.
3. Diệt đế: Là phải thấu hiểu đợc Thập nhị nhân duyên để tìm ra đợc
căn nguyên của sự khổ - để dứt bỏ từ ngọn cho đến gốc rễ của cái khổ. Thực
chất là thoát khỏi nghiệp chớng, luân hồi, sinh tử.
4. Đạo đế: Là con ngời ta phải theo đế diệt khổ, phải đào sâu suy nghĩ
trong thế giới nội tâm ( thực nghiệm tâm linh ). Tuy luyện tâm trí, đặc biệt là
thực hành YOGA để đạt tới cõi siêu phàm mà cao nhất là đạt tới cõi phận là
đạt tới trình độ giác ngộ bát nhã. Tới chừng đó sẽ thấy đợc chân nh và thanh
thản tuyệt đối, hết ham muốn, hết tham vọng tầm thờng, tức là đạt tới cói niết
bàn không sinh, không diệt.
Thực hiện Đạo đế là một quá trình lâu dài, kiên trì, giữ nguyên giới luật
tập trung thiên định cao độ Phật giáo đã trình bày 8 con đờng hay 8 nguyên tắc
( Bát chính Đạo - buộc ta phải tuân thủ bát chính đạo gồm:

- Chính kiến: Phải nhận thức đúng, phân biệt đợc phải trái, không để cho
những cái sai che lấp sự sáng suốt.
- Chính t duy: Suy nghĩ phải, phải chính, phải đúng đắn.
12