GIẢI KIẾN TẠO LÀ GÌ? docx

GIẢI KIẾN TẠO LÀ GÌ?

Ngô Tự Lập
Khoa Quốc tế- ĐHQG Hà Nội



Giải kiến tạo (Deconstruction) là khái niệm
trung tâm trong toàn bộ tư tưởng và sự nghiệp
của nhà triết học Pháp Jacques Derrida, đồng
thời cũng là một trong những khái niệm quan
trọng nhất của trào lưu tư tưởng hậu hiện đại
cuối thế kỷ XX.
Sâu xa mà nói, "Deconstruction" được hình
thành từ khái niệm "social construct" (Kiến tạo
xã hội), một khái niệm thực ra đã thấy có ở
Marx trong câu nói nổi tiếng "Con người là
tổng hòa các quan hệ xã hội". Các nhà triết học
Pháp hậu 1968 như Jacques Lacan, Luis
Althusser, Roland Barthes, Michel Foucault…
và chính Derrida (xin lưu ý rằng tất cả các tác
giả vừa kể trên đều chịu ảnh hưởng sâu sắc
của chủ nghĩa Marx) đã phát triển khái niệm
này và cho rằng toàn bộ đời sống xã hội, bao
gồm không chỉ triết học, luật pháp, khoa
học mà cả chủng tộc, giới tính và thậm chí
ham muốn của con người cũng chỉ là sản phẩm
do xã hội kiến tạo ra (social construct). Chẳng
hạn, quan niệm rằng đàn ông là mạnh mẽ và
sâu sắc, còn đàn bà là yếu ớt, nông cạn (“đàn

ông nông nổi giếng thơi/ Đàn bà sâu sắc như
cơi đựng trầu”) chẳng qua là hệ quả của xã hội
nam quyền. Tương tự như vậy, chúng ta cũng
có thể nói rằng các cặp đối lập như văn
minh/dã man, dân gian/bác học, chuyên
nghiệp/nghiệp dư…chỉ là kết quả của những
quan hệ quyền lực trong những bối cảnh lịch
sử nhất định. Nói tóm lại, toàn bộ xã hội loài
người chỉ là tập hợp các kiến tạo xã hội hoặc
đôi khi cũng được gọi là kiến tạo văn hoá
(cultural constructs).
Nhận ra rằng toàn bộ xã hội loài người chỉ
là tập hợp các kiến tạo xã hội tưởng chừng đơn
giản nhưng lại có một ý nghĩa nhận thức sâu
sắc.
Theo các nhà tư tưởng Giải kiến tạo
(Deconstructionists) ở Hoa Kỳ, như J. Hillis
Miller, Barbara Johnson, Geoffrey Hartman,
và đặc biệt là Paul de Man (de Man sinh tại
Bỉ), để nghiên cứu thực tại (như văn bản chẳng
hạn), chúng ta cần phải thoát khỏi cái nhà tù
của các kiến tạo xã hội, tức là phải “de-
construct” - giải kiến tạo. Trong văn học, họ
đề xuất cách đọc giải kiến tạo (deconstructive
readings). Theo họ, văn bản không thể được
coi là sản phẩm của một tác giả duy nhất với
thông điệp duy nhất, mà chỉ là nơi gặp gỡ,
tranh chấp của vô số các mối quan hệ xã hội.
Paul de Man cho rằng mọi văn bản đều dựa
trên các ẩn dụ và vì thế luôn luôn tự giải kiến

tạo thông qua việc làm sai lệch ý nghĩa của
chính nó. Paul de Man viết trong Tín hiệu học
và tu từ học (Semiology and Rhetoric): “Văn
bản văn chương đồng thời khẳng định và phủ
nhận thẩm quyền của hình thái tu từ của chính
nó, còn khi đọc văn bản như chúng ta vẫn làm
chúng ta chỉ cố gắng tiệm cận đến mức cao
nhất, với tư cách là độc giả, đến trạng thái
nghiêm túc mà tác giả đã phải có để viết ra câu
văn trong trạng thái ban đầu của nó”[1]
Nhưng Giải kiến tạo theo Derrida không
hoàn toàn giống khái niệm “Giải kiến tạo”
theo cách hiểu của các tác giả Hoa Kỳ. Derrida
nhiều lần phản đối việc đồng nhất Giải kiến
tạo với một cách phân tích, một sự phê phán
hay một phương pháp. Chính Derrida viết
trong Thư gửi một người bạn Nhật (Letter to
a Japanese Friend): “Giải kiến tạo không phải
là một phương pháp và cũng không thể biến
thành một phương pháp. Nhất là khi nhấn
mạnh ý nghĩa kỹ thuật và trình tự của từ này.
Sự thật là trong một số nhóm (đại học hoặc
văn hoá, đặc biệt là ở Hoa Kỳ), cái “ẩn dụ” kỹ
thuật hoặc phương pháp luận có vẻ như đương
nhiên gắn với từ giải kiến tạo vẫn có sức cuốn
hút và đánh lạc hướng”[2].
Vậy Giải kiến tạo là gì?
Mặc dù Derrida thường được coi là nhà
triết học Hậu cấu trúc (Post-structuralist), khái
niệm "Deconstruction" của ông triệt để hơn là

một thái độ giải cấu trúc. Nếu như "Cấu trúc
luận" quan tâm đến quan hệ của các thành
tố bên trong một đối tượng, thì
"Deconstruction" nhằm vào không chỉ các
quan hệ và thành tố bên trong đối tượng, mà
cả chính sự tồn tại của đối tượng. Chẳng hạn,
Judith Butler, một nhà triết học Nữ quyền tiếp
nhận tư tưởng của Foucault, phê phán Simone
de Beauvoir coi sự khác biệt giới tính là tự
nhiên. Bà tuyên bố rằng giới tính chỉ là hiên
thân của những ý nghĩa xã hội và "chính khái
niệm tự nhiên cũng cần phải được nhận thức
lại" ("the very concept of nature needs to
rethought" - Bodies that Matter, tr. 4).
Giải kiến tạo, theo Derrida, là cả một quá
trình đang tự diễn ra trong xã hội, ngược với
quá trình Kiến tạo. Quá trình này không do ai
chủ động tạo ra, cũng không do ai thực hiện.
Ông viết trong Thư gửi một người bạn Nhật:
“Giải kiến tạo đang diễn ra, sự kiện đó không
đợi sự giải phóng, sự ý thức hay sự tổ chức
của một chủ thể hoặc thậm chí là của tính hiện
đại. Giải kiến tạo tự nó diễn ra. Tự thân giải
kiến tạo. Ça se deconstruit”[3].
Lý do khiến Giải kiến tạo thường được
quan niệm như là một phương pháp nghiên
cứu, theo Derrida, là bối cảnh lịch sử thập niên
1960, khi Chủ nghĩa cấu trúc đang thịnh hành.
Ông viết: “Đó là lý do tại sao, đặc biệt là ở
Hoa Kỳ, chủ đề quán xuyến (motif) của Giải

kiến tạo vẫn thường được liên hệ với “hậu cấu
trúc” (một từ chỉ được biết đến ở Pháp khi nó
“trở về” từ Hoa Kỳ). Nhưng việc dỡ ra
(undoing), tháo rời (decomposing), và giải
trầm tích (desedimenting) các cấu trúc - mà
theo nghĩa nào đó còn mang tính lịch sử hơn
cả trào lưu cấu trúc luận mà nó thách thức -
không quả là một hành động tiêu cực. Không
hẳn là phá hủy, nó nhất thiết còn phải là hiểu
một tổng thể (“ensemble”) đã được tạo nên
như thế nào và tái kiến tạo nó…”[4]
Nhân đây tôi cũng xin bàn thêm về cách
dịch thuật ngữ “Deconstruction”. Ở Việt Nam
trước đây, khái niệm này được dịch theo nhiều
cách khác nhau (Giải cấu trúc, Giải cấu, Giải
kết cấu, Hủy cấu trúc ) Những cách dịch này,
như tôi đã phân tích ở trên, chưa hoàn toàn
thích hợp. Ngoài ra còn có một lý do quan
trọng khác khiến chúng ta không nên dịch
“deconstruction” là “giải cấu trúc”. Đó là thực
trạng của các thuật ngữ. Hiện nay, những từ có
gốc "cấu trúc" đã được dùng rộng rãi để dịch
sáng tiếng Việt các từ có gốc "Structure".
Chẳng hạn: "Structure" - Cấu trúc,
"Restructure" - Tái cấu trúc, "Structuralism" -
Cấu trúc luận hay Thuyết cấu trúc (Trần
Thiện Đạo trước đây dịch là Thuyết cơ cấu,
nay cũng đổi lại thành Thuyết cấu trúc cho phù
hợp với cách dùng phổ biến hiện nay), "Post-
structuralism" - Hậu cấu trúc luận Theo

nguyên tắc này, Giải cấu trúc phải là "De-
structuralism", rồi Tiền cấu trúc phải là "Pre-
structure"
Nếu dịch "Deconstruction" là "Giải cấu
trúc" hay "Hủy cấu trúc", chúng ta sẽ không
thể tránh khỏi sự lẫn lộn. Chẳng hạn, chúng ta
sẽ dịch từ “social construct” như thế nào?
Cũng phải thấy rằng trên thực tế, song song
với "Deconstruction" còn có nhiều khái niệm
khác cũng khá phổ biến trong tiếng Anh như:
“Construct”, “Construction”,
“Constructionism” Chúng ta sẽ phân biệt thế
nào, chẳng hạn, giữa "Structuralism" và
"Constructionism"?
Cách đây ít năm, sau khi nêu vấn đề trên
Talawas, tôi nhận được khá nhiều ý kiến ủng
hộ. Nhà phê bình văn học Nguyễn Hưng Quốc
viết trong bài “Toàn cầu hoá và văn học Việt
Nam”: “Trước đây tôi (và một số cây bút
khác) thường dịch thuật ngữ “deconstruction”
là “giải cấu trúc”. Ngô Tự Lập đề nghị nên
dịch là “huỷ kiến tạo”. Tôi thấy đó là một ý
kiến hay nên áp dụng thử trong bài này. Hy
vọng một lúc nào đó, nó sẽ trở thành quen
thuộc”[5].
Sự đồng cảm của một đồng nghiệp uyên
bác như Nguyễn Hưng Quốc là niềm vui lớn
đối với tôi./.