BẰNG HỮU KIM KÝ PHÚ doc

BẰNG HỮU KIM KÝ PHÚ (l)

Bài phú dài 150 câu của Nguyễn Đôn Phục dưới đây không phái là
trường hợp cá bíệt - dạng tác phẩm thành văn có tên tác giả - được
đưa vào cuốn sách này. mà rải rác đây đó bên cạnh đại đa số nhũng
tác phẩm dân gián không tên kết tinh từ trí tuệ quân chúng- từng
được chắt lọc qua thời gian. Còn có những bài ca dao, bài vè có
mang tên tác giả. Ơ những trường hợp nhự thế. chúng tôi có chú
thích Ở phần cuối trang để gìúp độc gìá biết rõ thêm nguồn xuất
xứ.

Người đọc bắt gặp Ớ bài Phú Bằng Hữu Kim Ký một kho ngôn
ngữ dân gian gồm những tục ngữ. thành ngữ. phương ngôn cúa
một vùng đất vô cùng phong phú, hàm súc về nội dung với tính
triết lý và tính thẩm mỹ cao. đề cậ đến hầu hết các khía cạnh nhân
sinh, từ tình yêu, tình cảm gia đình, tinh bè bạn đến tình yêu quê
hương đất nước; từ phương cách đối nhân xử thế đến những quan
niệm về đạo lý, về cái thiện và cái ác về cái cao thượng và cái thấp
hèn của người đời v.v.

Điều thú vị ở đây là lất cả những quan niệm những suy tư mang
tính triết lý về đời, về người ấy đã được trí thức xuất thân từ cửa
Khổng sân Trình chọn lọc từ khó tàng Văn học dân gian đem sắp
xếp hệ thống lại một cách công phu trong bố cục của một bài phú
có vần điệu có đối xứng theo luật bằng trắc vừa kết hợp được tính
cổ điển nghiêm chỉnh và tính dân gian phóng khoáng thâm thúy
mềm mại. Tác phầm Phú Bằng Hữu Kim Ký là một minh chứng
sống động về sức sống bền vững của văn hóa dân gian trong đời
sống tinh thần củạ dân tộc.

(l) Tác giả : Nguyễn Đôn Phục, quê làng Phương Danh, phủ An

Nhơn, tỉnh Bình Định, đỗ Cử nhân khoa quý dậu năm Tự Đức thứ
26 (1873).

Phú Bằng Hữu Kim Ký

Người trong trời đất,
Học dõi thánh hiền.
Sang hèn đã có mấy thiên,
Thương ghét mặc dầu tình thế
. Cha nói ngang, quan nói hiếp, hiếp – ngang phận phải chịu lòn;
Cú rằng có, vọ rằng không, không có đôi mỏ đôi chối.
. Đất đã đắp, đắp cho nên núi, chín chầy phải gắng công lao
. Đường dầu đi, đi dốc tới nơi, ngàn dặm chi nài lao khổ.
. Tuy gần mực thì đen, gần đèn thì tỏ; song có thân phải dốc, có
vóc phải toan.
. Đừng quen người gậy múa vườn hoang, mà học kẻ trống qua nhà
sấm.
. Tài trí xem còn thấy chậm, hát xay Iúa, múa lại tắt đèn; phận
duyên hỡi biết hèn, khóc hổ ngươi, cười ra nước mắt.
. Song mà khi này còn khi khác, mía sâu có đốt, nhà dột có nơi;
muốn cho lòng đó tỏ lòng đây, chuông đánh mới kêu, đèn khêu mới
sáng.
. Mựa chớ đem lòng đen bạc, khá tua giữ dạ sắt đinh
: Một con sâu khuấy rầu nồi canh, lầm lỡ đó đà thấy vậy.
. Ba mươi cái răng đóng trăng cái lưỡi, hèn gì này phải lo âu
. Miễn là mất lòng trước mà được lòng sau; khi một miệng kín mà
chín miệng hở.
. Cũng mong hiệp một nhà Tần Sở, thần cậy đa, đa cậy thần; Dễ
muốn phân hai ngả Sâm Thương, Phật giả ni, ni giả Phật.
. Khôn thì sống, mống thì chết, lời kia tục những thường rằng; Đầu

trở xuống, cuống trở lên, lẽ ấy ai mà chẳng thấu.
Thương nên tốt, ghét nên xấu, lành đôn gần, dữ lại đồn xa.
: Gẫm cũng phường con ông cháu cha; phải chi nhà thuyền mượn
lái mướn .
. Người hiền xem tướng, rậm mày thì ắt cả lông; Đầy tớ kể công,
cao ngày lại thêm dày kén.
. Khó nhìn lời, côi nhìn lẻ, chẳng nói - nói thì thương; giàu đổi
bạn, sang đổi hầu, không phô - phô hóa ghét. _
. Đời còn biết so hơn tính thiệt, đây bao nài kể việc xưa sau.
. Đừng lo mụ vãi trọc đầu, chớ sợ con đò khát nước .
. Trách là trách cưu giành ô thước, hiềm vì hiềm gởi bạ nhành dâu.
Lươn đã cả kiếp lấm đầu, gà lại một nhà bôi mặt.
. Vì con heo phải đèo khúc chuối, công phu đã chẳng so đo; liều
nắm cải vãi vườn dâu, ngày khắc họa nên cây trái.
. Nghĩ nào sợ chết thiêu cháy dái, hơi đâu lo làm đĩ thủng đồ.
. Thà khi đầy tớ người khôn, hơn lúc quân sư đứa dại.
. Bụng làm dạ chịu, có gian thì có ngoan; mũi dại lái mang, làm
lớn ai cho làm láo.
. Bến trong thì nhờ, bến nhơ thì chịu, nói xuôi cũng được, nói
ngược cũng xong.
. Ăn cơm mới nói chuyện cũ, kẻ thiếu việc người lại dư công.
. Vì muốn cho bán thịt mua lòng, dễ tránh lúc đau chân há miệng.
. Kiến ăn cá, cá rồi ăn kiến, mựa đừng ỷ thế ỷ thần, rồng lộn rắn,
rắn lại lộn rồng, khuyên chớ rằng khôn rằng giỏi.
. Cháo nấu dầu lòng suy nghĩ, đỗ cua thua thú đỗ mèo, cơm no lo
việc đèo bòng, giờ mẹo trèo qua giờ tý.
. Kìa cao lớn đã từng mấy nổi, khiến người thù để ba năm; Nọ
rộng dài ước có bao lăm, xui kẻ lời phò tám sải. .
. Mười hai bến dạ dầu dốc trải, bao nài lái mũi một đôi; Băm sáu
nghề lòng nó muốn vui, phải gắng ngày ba, đêm bảy.

Song còn nghĩ:
. Rừng cao công gáy, em chị có ngàn; Đồng rộng gió luồn, vui
buồn nhiều nỗi.
. Một mặt hơn mười gói, nói là nói cho kêu; người sống bằng đống
vàng, vì chăng có vì chỗ.
. Ai cho nói vãi. thì lại nói vơ, hễ muốn ăn Phải lăn vô bếp.
. Nơi sao ăn chẳng hết, nơi sao thết chẳng khắp. Nói với khôn
không lại, nói với dại không cùng.
. Đừng hung hăng như trâu húc nhà thần; mà lật đật như ma trật
đám quải.
. Suy đi nghĩ lại cơm mắm thấm về lâu; nhắm trước nhắm sau, bến
hiên thuyền đậu.
. Dạ gịữ dạ mựa đừng sợ lậu, nhà có vách, ngạch có tai; lòng dặn
lòng đâu dám đơn sai, ăn coi nồi, ngồi coi hướng.
. Chớ thấy của đời mơ tưởng, con trê cũng tiếc, con diếc cũng
ham; Đừng cho miệng thế thị phi, bánh sáp trao đi, bảnh chì trao
lại.
. Trách mấy kẻ nhiều lời phải trái, nước lã khuấy nên hồ; ghét thay
người học thói hàm hồ, bát ngô xô chẳng chết.
. Bới lông tìm vết thế gian lắm chuyện sâu cay; thiên hạ mấy người
xởi lởi ?
. Đừng quen trục lợi, tham ván bán thuyền; phải nghĩ thân duyên,
liệu cơm gắp mắm.
. Lịch sự đủ điều lich sự, 1. để lỗ đeo hoa; đàn bà ba thứ đàn bà,
mặt dường nào ngao dường ấy.
. Tai nghe mắt thấy, chớ như ốc nọ mượn hồn; ăn ham chắc, mặc
ham bền, mựa học mua trâuvẽ bóng.
. Vì nhíêu sãi và cửa chùa không ai đóng; thà ít thầy mà đãy lại
đầy thêm
. Dẫu khoe cả vú lấp miệng em, cả hèm lấp miệng hũ; song cũng

làm thầy đất ta, làm ma đất người.
. Trải qua, nhiều sự nực cười; gẫm lại nhiều đường thắm thiết.
. Cảm là cảm gà nuôi con vịt, chít chiu nào kẻ nâng niu; thương
những thương cá bỏ giỏ cua, hiếp đáp nhiều bề tủi hổ .
. Dễ chẳng muốn lời kia cặn kẽ, nóng súng – sung phải nổ, đau gỗ
- gỗ phải kêu; song chi bằng lẽ nọ êm đềm, cơm mình ăn ngon, con
mình dễ khiến.
. Hầu mong cả tiếng, làm dâu nhà cả thế; làm rể nhà nhiều con;
Lại sự vô duyên, bằng lông quăng chẳng đi, bằng chì quăng xa
lắc.
. Rượu chẳng say, chè say quá mức, môn không ngứa, ráy ngứa
nỗi gì ?
. Nói ra là sự vân vi : ấu sao tròn mà bồ hòn sao méo ?
. Thiệt vậy chớ phòng khi dễ, lành làm thúng mà lủng cũng làm
mê.
. Bảy mươi chưa què, chớ khoe rằng trọn.
. Cầm dấu sao khỏi dính tay, trách chi những lễ.
. Ba mươi đời đĩ bợm thì mắc điếm thầy,
. Rót nước phải toan chừa cặn, miễn đặng xíu tình.
. Sao cho lèo lái phân minh, giỏ có quai, chài có chóp, chớ để tôm
cá, lộn xộn, quân vô tướng hổ
vô đầu
. Dám đâu cử cá hành câu, mà lại tham mùi chè gắp.
. Nhiều ít cũng là ơn nghĩa, miếng khi đói bằng gói khi no; thiệt
hơn chớ khá so đo, một đời ta
ba mươi đời nó.
. Chớ ăn đằng sóng mà nói đằng gió, hễ một câu nhịn là chín câu
lành.
. Chẳng qua vì nghĩa vì tình, nào phải rằng vinh rằng nhục.
. Đắng mà ruột thịt, chẳng chọc - chọc đau lòng; ngọt cũng người

dưng, dầu thương - thương giúp miệng.
. Lẽ dời đổi nay sông mai biển, khiến quên nơi bến đò xưa; chốn
nương nhờ cội cả bóng cao, xin đừng phụ nơi đây dạ cũ.
. Ăn chưa no, lo chưa tới, để đèo bòng cóc nọ leo thang; học còn
It, chí eòn hèn, dám mong mỏi
voi kia đẻ trứng.
. Miễn có đức không sửc mà ăn; bằng chẳng biết lo, của kho cũng
hết.
. Phận mình biết, ăn bằng hôm, lo bằng mai, duyến ai nấy nhờ,
tắm khi nào vuốt mặt khi ấy.
. Tuy mừng đặng cá sau gặp buổi chợ; phòng khi trâu trắng mất
mùa.
. Biết đâu cao nấm mồ, trao duyên gởi phận; ta cũng bắt buồm coi
gió, cầm lái dõi sông.
. Dễ khoe khoang vợ cậy thế chồng; cũng may mắn con nhờ đức
mẹ.
. Liệu lời liệu lẽ, sao cho phải phải phân phân; dầu đặng ốâu
chăng cũng mặc, không không có có.
. Bởi vì cơm chúa nên múa tối ngày; chớ thấy ăn khoai vác mai
chạy quấy.
. Sao cho có chí, sắt mài rồi cũng nên kim chớ có lưu tâm, sành rán
muốn cho ra mỡ.
. Dầu mà không mợ thì chợ cũng đông; e khi có chồng như gông
vào cổ.
Đừng khinh dại ngộ, cha nó lú còn chú nó khôn; phải nghĩ nguồn
cơn, mẹ tốt sữa nên con mới mập.
. Chớ dớn dác cái cù cái đập, mà dựa hơi lũ cá lòng tong.
. Nhẫy đồng vì bởi ntrớc sông, có gió nên rung mõ.
. Trách đòn gánh, nọ công trau rồi lại đè vai; sợ lũ gà kia vì vắng
chủ đã toan bươi bếp.

. Nói sao cho hết tình đời ai dại ai khôn, kể thử mà nghe lời thế
tục, tục thanh thanh tục.
. Ai chưa nhắm mắt về cùng mười đất chín trời, thì phải cắn răng
với năm cha ba mẹ