Độc tố botolotoxin và những ứng dụng tuyệt vời pptx

Độc tố botolotoxin và những
ứng dụng tuyệt vời

Năm 1895, Van Ermengem phát hiện ra từ dồi vi khuẩn Clostridium
botulinum, một loại sống kị khí, có nha bào, rất khó bị tiêu diệt. Sau này, các
tác giả khác còn thấy chúng trong đất, ruột cá, đồ hộp thịt cá, phân người.
Chúng có chất độc botolotoxin, làm tổn thương hệ thần kinh trung ương (đặc
biệt là đến các tín hiệu từ não đến cơ bắp), gây liệt cơ rõ nhất là liệt cơ mắt
(không có phản ứng với ánh sáng, song thị), liệt cơ vòm miệng, lưỡi hầu, gây
nên biến dạng mặt, nguy hiểm nhất là gây liệt trung tâm hô hấp, tim dẫn đến
tử vong cao (70%). Chúng có nhiều loại A, B, C, D, E nhưng loại A, B, E cho
độc tố mạnh nhất. Điều gây bất ngờ là y học đã “thuần phục” và ứng dụng
độc tố này vào lĩnh vực chữa bệnh và làm đẹp.
Những ứng dụng tuyệt vời
Trong y học
Chữa chứng giật mi mắt: Vài chục năm trước,
các thầy thuốc đã có suy nghĩ độc đáo: tiêm
botolotoxin (BoNT-A) vào cơ mắt, làm liệt có
mức độ các cơ này sẽ chữa được bệnh mắt hay
giật. Thử nghiệm này thành công, trở thành liệu
pháp chữa giật mi mắt hiệu quả.
Chữa chứng co cứng cơ, tắc nghẽn niệu: Tiêm
vào cơ ở chỗ tận cùng thần kinh BoTX-A ức chế sự phóng thích chất dẫn truyền
acetylcholin, làm giảm sự co cứng cơ. Sau tai biến mạch máu não có 60% người
bị co cứng cơ chi trên và chỉ 5% trong số này có thể hồi phục. Co cứng chi trên


cùng với việc mất đi các phản ứng kết hợp khéo léo làm cho người bệnh khó khăn
trong vận động, không thể chủ động trong cuộc sống (khó mặc quần áo, cầm thìa
nĩa, khó rửa lòng bàn tay).
Tiêm tại chỗ, BoTX-A chỉ cho tác dụng khu trú, không tác động trên các cơ lành,

cũng không gây ra các tác dụng độc chung. Tương tự như cơ chế trên, tiêm
BoTX-A vào ở chỗ nối thần kinh - cơ sẽ gây liệt cơ vân nên chống được tắc
nghẽn niệu do phì đại tiền liệt tuyến.
Chữa chứng tiết nhiều nước bọt: Trong các bệnh thần kinh như Parkinson, bại
não, carcinoma đầu cổ, thoái hóa thần kinh, đột qụy, xơ cứng bên (amyotrophic
lateral sclerosis) thường có chứng tiết nhiều nước bọt, ảnh hưởng không tốt đến
hình ảnh, hoạt động giao tiếp của người bệnh. Lần lượt có nhiều tác giả Friedman,
Potuska, Jongerius (2001); Suskin, Tuilon, Bothwell (2002), Ellies (2002-2003);
Cheng, Mancini (2003) đã nghiên cứu dùng BoTX-A và BoTX-B chữa chứng
này. Các nghiên cứu này tuy chưa lớn, nhưng đều nhận thấy có hiệu quả, chưa ghi
nhận tai biến, trừ trường hợp trong bệnh xơ cứng bên. Tuy nhiên, trong bệnh xơ
cứng bên, nếu tiêm vào tuyến mang tai hay các tuyến dưới hàm cũng giảm thiểu
được tai biến này (Cheng, Newall-2003; Mancini-2003; Elilies-2001.
Chữa chứng tiết mồ hôi khu trú nguyên phát: Nghiên cứu của Naumann (2001 và
2002) cho biết: trong trường hợp đổ mồ hôi vừa và nặng, dùng BoTX-A tiêm dưới
da cho hiệu quả tới 94% trong khi ở nhóm chứng chỉ đạt 36%. Trong thử nghiệm
này, nhóm chứng cho tác dụng phụ nhiễm khuẩn cao hơn nhóm tiêm BoTX-A.
Các tác giả sau đó Dressler, Benecke, Baumann, Halem (2003) cũng lặp lại thử
nghiệm này với BoTX-B cho kết quả tương đương, tuy nhiên có gặp tác dụng phụ
là làm khô miệng, gây khó khăn trong điều tiết mắt. Hiện BoTX-A được chỉ định
chính thức dùng cho chứng tiết mồ hôi khu trú vừa và nặng tại nhiều nước như
Canada, Australia, Vương quốc Anh.
Chữa chứng đau cơ xương: Foster (2001) đã thử nghiệm dùng BoTX-A điều trị
đau cơ xương thắt lưng mạn tính. Các kết quả cho thấy: trên nhóm dùng BoTX-A
có 73% người dùng giảm được 50% các triệu chứng (tính theo thang điểm nhìn)
và có 67% giảm được sự tàn tật (đánh giá bằng bộ thang điểm câu hỏi đau thắt
lưng OLBPD), trong khi trên nhóm chứng các tỷ lệ tương ứng này chỉ là 25-19%.
Lang (2003) cũng đề nghị dùng BoTX-A để cải thiện đau do làm giảm trương lực,
giảm hoạt động quá mức của cơ, coi như một liệu pháp giảm đau đa phương
thức, có lợi hơn cách trước đó là làm hồi phục chiều dài bình thường và sự cân

bằng sinh học của cơ.
Chữa các chứng đau nhức đầu: Có thể tiêm BoTX-A vào các cơ vùng mặt hay
vào các điểm đau cho các trường hợp nhức đầu mà nguyên nhân chưa xác định rõ.
Nghiên cứu hồi cứu (Blumenfeld-2003): trong 271 người (bao gồm 29 nhức đầu
Migraine, 19 nhức đầu do căng thẳng, 74 bị nhức đầu hỗn hợp, 154 nhức đầu
mạn tính xảy ra hàng ngày) dùng BoTX-A thấy làm giảm được số ngày nhức đầu
tính theo tháng từ 19 xuống 8 ngày, giảm được cường độ đau từ 2,4 điểm xuống
1,8 điểm. Cũng như thế với 263 người khác cũng thấy có 85% số người dùng
BoTX-A giảm được về số ngày nhức đầu trong tháng, giảm được cường độ đau.
Trước đó Silberstein (2000) và Foster (2001) thực hiện các thử nghiệm có đối
chứng với giả dược cho biết BoTX-A thực sự có lợi ích trên chứng nhức đầu. Tsui
(1986) và Brashear (1999) cũng thấy BoTX-A, BoTX-B có làm giảm đau trên
các rối loạn trương lực cổ.
Trong thẩm mỹ
Sự co các cơ đã gây nên các vết nhăn gợn
sóng ở trán, vết nhăn chân chim ở khóe mắt.
Trước cả khi ứng dụng vào y học (nói trên),
các thầy thuốc thẩm mỹ đã táo bạo tiêm vào
cơ bắp trên mặt, làm liệt có mức độ các cơ
này, xóa vết nhăn. Mãi đến tháng 4/2002,
FDA (Mỹ) mới chính thức cho lưu hành,
nhưng ngay từ năm 2001 đã có 1,6 triệu người Mỹ tự nguyện dùng thử, doanh số

Botox được đưa vào sử dụng từ
năm 1991.
bán ra hàng năm lúc ấy 301 triệu USD và đến năm 2006 thì vượt qua ngưỡng 1 tỷ
USD. Đối với việc dùng BoTX-A, nếu trong y học đi từng bước thăm dò, dè dặt
thì trong thẩm mỹ lại sớm được ưa chuộng và dùng phổ biến.
Và hạn chế
BoTX-A chỉ xóa được các nếp nhăn do co cơ (ví dụ co cơ khi vui, khi buồn)

nhưng không thể xóa vết nhăn do lão hóa (do giãn và trùng cơ). Vì thế không thể
làm cho người già tươi tắn lại như nhiều người vẫn nhầm tưởng. Khi vui, khi
buồn thì có sự co cơ tương thích tạo nên nét rạng rỡ hay ủ dột. Làm liệt các cơ
này thì xóa được nếp nhăn, song cũng lại mất đi sự co cơ để biểu lộ tình cảm.
Những nghệ sĩ khi diễn xuất thì cần chau mày, nhíu mắt, nếu làm liệt cơ cũng sẽ
không sắm được vai diễn. Nói một cách khác, xóa vết nhăn sẽ tạo nên người đẹp
nhưng nhìn bên ngoài dường như là "người đẹp vô hồn". Mỗi lần xóa nếp nhăn chỉ
kéo dài được 5-6 tháng, sau đó sẽ nhăn trở lại, và nếu muốn tiếp tục thì lại phải
đến điều trị trở lại nhưng dường như sự vô cảm bên ngoài càng rõ hơn.
Dùng BoTX-A cần có hai thủ thuật cực kỳ quan trọng là phải tiêm đúng cơ bị
bệnh, tiêm đúng vào đầu thần kinh cơ. Trong thẩm mĩ, nếu tiêm không đúng sẽ
làm liệt cơ chỗ khác, sinh ra nếp nhăn khác, kéo lệch hay biến dạng mặt. Trong y
khoa, nếu tiêm không đúng sẽ không chữa được bệnh tại nơi cần trong khi đó lại
gây giảm trương lực cơ tại nơi khác. Dùng BoTX-A còn có một điều quan trọng
thứ hai là phải thăm dò, chọn được liều thích hợp. Cả trong thẩm mỹ cũng như
trong y học, việc dùng quá liều sẽ gây phản tác dụng, tức là gây ra tác dụng ngoài
ý muốn, làm liệt hay ức chế đau quá mức. Kể từ khi BoTX-A được dùng tới nay
cũng đã có nhiều vụ kiện do các tai biến này gây ra.
Có thể nói BoTX-A có trở thành ngoan ngoãn, làm việc thiện hay không là nhờ sự
hiểu biết của thầy thuốc để tận dụng tác dụng phụ và chế ngự độc tính của nó.
Hiện nay hầu hết các nghiên cứu phần lớn là trên BoTX-A, thấy có hiệu quả, ít
độc, nhưng chưa nhiều trên BoTX-B, thấy có hiệu quả tương đương nhưng có
độc hơn. Các biệt dược trên thị trường có BoTX-A, BoTX-B với các tên thương
mại khác nhau (botox, vistabl, dysport, xeomin) hàm lượng khác nhau (tùy theo
hãng và nước cho phép). Cần xem xét kỹ, tránh nhầm lẫn khi dùng.
Mới đây, các nhà nghiên cứu thuộc Scripps Research Institute (California) tìm
được hai phân tử có khả năng loại trừ 1 trong 7 độc tố thần kinh của butolotoxin,
hy vọng là tiền đề cho một giải độc tố. Khi ngộ độc cần cấp cứu sớm khi bệnh
nhân mới buồn nôn, nhức đầu, khô miệng, bị liệt cơ, rõ nhất là liệt cơ mắt, liệt các
bắp thịt cổ. Nếu cấp cứu muộn (khi chuyển sang liệt hô hấp) thì khó tránh tử vong.

Cần thấy được các ứng dụng quý giá của botolotoxin, song cần biết nó là con dao
hai lưỡi, lưỡi nào cũng sắc.
DSCKII. Bùi Văn Uy