ĐOÀN THỊ ĐIỂM

Đoàn Thị Điểm
Từ tối đến giờ quan thị lang Nguyễn Kiều vẫn ngồi trầm tư trước chiếc kỷ thấp, nghiên bút, giấy mực đã
bày biện sẵn sàng. Mấy ngày nay, ông đã bao lần ngất đi vì cái chết đột ngột của nữ sĩ Đoàn Thị Điểm,
người vợ mà ông rất mực yêu quý và trân trọng. May nhờ nhiều người khuyên giải, ông mới vợi được phần
nào nỗi buồn đau để tỉnh táo trở lại. Quan thị lang đã sai sửa soạn làm lễ an táng Đoàn Thị Điểm, cho xứng
với danh giá, đức độ và tài năng người đã khuất. Ông quyết định làm bài văn tế người vợ mà ông vừa kính
phục vừa chịu ơn. Ý nghĩ ấy đã khơi dậy những tình cảm sâu kín, thiêng liêng khiến cho quan thị lang xúc
động đến nghẹn ngào.
Con người mẫn tiệp, đoan trang ấy đã dũng cảm cáng đáng gánh nặng gia đình, nuôi mẹ già, chị dâu và
hai cháu nhỏ, nhưng lại khảng khái khước từ bả vinh hoa phú quý, khước từ lời cầu hôn của nhiều văn nhân,
tiến sĩ, thượng thư để trở thành kế thất quan thị lang Nguyễn Kiều. Quyết định của Đoàn Thị Điểm thực sự
đã gieo cho giới thi nhân một nỗi bất ngờ. Chỉ có Nguyễn Kiều mới hiểu, nữ sĩ lấy ông không chỉ vì mến tài
đức ông mà còn vì thương những đứa con nhỏ của ông không người chăm sóc dạy dỗ, khi ngày đi sứ của
ông đã tới gần. Hiểu như thế, ông càng yêu quý Đoàn Thị Điểm bội phần.
Một người hầu gái rón rén bưng khay trà đến dâng quan, đã cắt đứt mạch hồi ức của tiến sĩ Nguyễn
Kiều, ông xoay mình nâng chén trà, nhấp một ngụm nhỏ. Thứ trà được người vợ quá cố ướp hoa nhài công
phu, hương vị thật là ngát. Phải, ông đã uống thứ trà lần đầu ở Chương Dương gần bảy năm trước, để
không bao giờ quên được dư vị ngọt ngào của nó. Bây giờ uống lại thứ trà ấy, trong cảnh ngộ hiện tại, lòng
ông bỗng nao nao thương nhớ người vợ yêu đã khuất. Ông lại đắm mình trong những kỷ niệm êm đềm về
nữ sĩ mà tháng năm sẽ chẳng thể phai nhòa trong ông. Sau ngày cưới, con người có vẻ ngoài lãnh đạm, kiêu
kỳ ấy lại trở thành người có tài quản suất công việc trong nhà một cách chu đáo. Nữ sĩ đã thực sự đem lại
cho gia đình ông nguồn hạnh phúc vô bờ, đến nỗi, sự vắng mặt của nữ sĩ, dù chỉ có một buổi, cả gia đình
ông đều thấy trống trải đến không chịu được. Chính bằng tình yêu thắm nồng, bằng sức mạnh của tài năng,
bằng cách lấy văn chương làm vị thuốc chữa bệnh cho một người làm văn chương, Đoàn Thị Điểm đã tế nhị
chỉ cho ông rõ, tài ông chưa hơn được thiên hạ ít nhất là còn thua vợ. Não lòng thay, sống chung của ông
với nữ sĩ ngắn chẳng tẩy gang. Sau ngày cưới, lửa hương nồng đượm chưa quá một tuần trăng, ông phải đi
Bắc sứ. Ba năm sau trở về, ông mới thực sự hiểu nữ sĩ một cách trọn vẹn. Ông sửng sốt thấy nữ sĩ không
chỉ hiểu lòng ông mà còn đọc được cả ý nghĩ của ông. Chẳng những nữ sĩ đã quán xuyến gia đình, dạy dỗ
các con ông chu đáo mà còn để tâm dịch Chinh phụ ngâm khúc của Đặng Trần Côn một cách tài tình.
Nhưng đời người như đóa hoa phù dung, quan thị lang thầm nghĩ, biệt hiệu Hồng Hà của nữ sĩ sao ứng với
nghĩa của chữ đến thế? Chỉ ba năm sau lúc đi Bắc sứ về ông nhận chiếu chỉ về trấn Nghệ An và xảy ra cái

chết bi thương của nữ sĩ. Nhớ lại những kỷ niệm ngày ấy, thị lang Nguyễn Kiều thấy dội lên nỗi ân hận day
dứt. Bởi vì lúc ông sửa sọan hành trình, nữ sĩ vì không được khỏe có ý chối từ xin đi sau. Nhưng nể ông nài
ép, nữ sĩ không nỡ trái ý bất đắc dĩ xuống thuyền. Ai ngờ chuyến đi ngàn dặm buồm căng, tưởng rằng vợ
chồng có dịp chén tạc, chén thù cùng đàm đạo chuyện đời, làm thơ vịnh cảnh những lúc trăng lên, mỗi khi
gặp cảnh non kỳ nước tú lại dẫn đến sự phân ly đôi đường kim cổ. Trái tim ông co lại. Ông vội gạt nước
mắt, dầm bút vào nghiên mực, ghi vội những dòng cảm xúc:
"Thật ngẫu chi phú
Trường hu đoản thán
Thốn kết sầu tràng
Song thùy lệ nhãn"
Cho đến lúc gia nhân đã trở dậy, quan thị lang mới viết những dòng cuối, lòng trĩu nặng ưu tư:
" Than ơi đường chia đôi ngả
Duyên đứt sáu năm, vui ít sầu nhiều, tài dài mệnh ngắn"
Rồi đám tang Đoàn Thị Điểm được cử hành như ông đã định. Quan lại và những bậc khoa bảng trong
trấn đều đến đông đủ. Nhiều danh sĩ, thi nhân từ kinh đô và các trấn khác cũng gấp lên đường kịp dự tang
lễ. Linh cữu Đoàn Thị Điểm được đem về an táng tại quê Nguyễn Kiều.
Ròng Rã mấy năm sau, nấm mồ nữ sĩ không ngày nào vắng người đến viếng. Có người thắp hương, có
người trồng hoa, có người khóc bằng nước mắt, có người khóc bằng thơ. Và không phải chỉ ở nấm mồ này,
không phải chỉ ở kinh đô mà xa hơn nữa, trong các thôn xóm cuộc đời của Đoàn Thị Điểm với bao huyền
thoại, đã được nhắc lại
Thuở ấy nhân dân hạt Văn Giang không ai không hay biết và đem lòng kính trọng gia đình ông đồ Đoàn
Doãn Nghi. Mọi người biết tường tận gia đình ông đồ Nghi, bởi vì gia đình ấy có hai người con rất mực thông
minh, hay chữ là Đoàn Doãn Luân và Đoàn thị Điểm.
Sinh ra trong một gia đình gia giáo, có truyền thống hiếu học lại rất thông minh nên từ rất sớm, Đoàn
Thị Điểm đã nổi tiếng là thần đồng. Năm tuổi, Đoàn Thị Điểm đã đọc được bài trong kinh thi. Mười tuổi học
sử và kinh dịch. Mười bốn tuổi học hết tứ thư ngũ kinh, sử truyện. Khi mới năm tuổi, nhân học sách Hán Cao
Tổ, cha Đoàn Thị Điểm đồng thời là thầy học, muốn thử tài con mà ra câu đối rằng:
- Bạch xà đương đạo, Quý bạt kiếm nhì trảm chí.
Ông đồ Nghi bỗng sửng sốt nghe một vế đối rất chỉnh của con gái:
- Hoàng long phụ chu, vũ ngưỡng thiên nhi thán viết

Dẫu khiêm tốn, ông đồ Nghi cũng phải thừa nhận tài năng lỗi lạc của con mình.
Càng lớn lên, Đoàn Thị Điểm chẳng những chỉ nổi tiếng về tài năng mà còn nổi tiếng là người có sắc
đẹp mặn mà, cử chỉ đoan trang, tao nhã, nói năng mềm mỏng. Cũng chính bởi nổi tiếng như vậy nên Đoàn
Thị Điểm sớm bước sang một khúc ngoặt, hoàn toàn trái với những mơ ước bình dị của đời mình.
Ấy là một buổi chiều, gia đình ông đồ Đoàn Doãn Nghi được vinh hạnh đón tiếp quan thượng thư Lê
Anh Tuấn từ kinh tới. Sau bữa cơm thịnh soạn quan thượng thư lấy nê là thầy học cũ của chủ nhà muốn thử
tài đứa cháu gái sớm nổi danh. Quan thượng thư gọi Đoàn Thị Điểm tới ngắm nghía dung nhan rồi bắt đi
bảy bước vịnh một bài thơ độc hành (đi một mình). Quan thượng thư chưa kịp đưa chén trà lên miệng sau
câu nói, đã nghe thấy cô gái mười sáu tuổi ứng khẩu đọc:
Đàm luận cổ kim tâm phúc hữu
Trung tùy tả hữu cổ quang thần
Từng nghe đồn đại về tài thơ của Đoàn Thị điểm, vậy mà quan Thượng không dấu nổi sửng sốt:
- Khá khen con là người nhanh trí, cốt cách con đoan trang tao nhã mà lời lẽ khí phách như một đại
nhân.
Ông đồ Nghi đỡ lời con:
- Cháu nó cũng võ vẽ đôi chữ, chứ học hành nào đã ra gì!
Khi chỉ còn hai người, thượng thư Lê Anh Tuấn gật gù, chậm rãi nói với ông đồ Nghi:
- Không phải vô cớ ta về thăm gia đình con. Ở kinh nghe danh cháu Điểm ai cũng lấy làm sự lạ. Hỏi ra,
biết cháu chẳng phải người xa, ta vui mừng khôn xiết. Thật là danh bất hư truyền.
- Thật hân hạnh cho gia đình con, ông đồ Nghi xúc động đáp.
- Người như cháu Điểm thực xưa nay hiếm. Con bé ấy được cả tài lẫn sắc. Ta đồ rằng chúa Thượng
cũng đã phong thanh hay biết mà phủ chúa xưa nay vẫn thiếu người như thế!
Chén trà trên tay ông Đồ bỗng rơi xuống sập, nước đổ lênh láng. Nhận ra vẻ lo lắng trên nét mặt ông
đồ, viên thượng thư già làm bộ tự nhiên.
- Nói gần nói xa chẳng qua nói thật. Từ xưa ta vốn chuộng người hiền tài, gia quyến lại hiếm hoi. Bởi
thế, ta cất công về đây muốn được xin cháu Điểm làm con nuôi. Lên kinh có thầy giỏi thì dù phận gái không
được đi thi nhưng chắc cháu sẽ làm rạng danh cho gia đình con và làm đẹp mặt ta nữa. Chẳng hay con có
bằng lòng không?
Ông Đồ Nghi bỗng lâm vào thế khó xử. Nhưng nể và tin thầy học cũ, người được chúa Trịnh Cương
sủng ái bậc nhất thời ấy, lại cũng muốn đầu óc con mình mở mang, ông nhận lời mà lòng chẳng vui:

- Bẩm quan Thượng! Quan Thượng đã dạy thế, thế nào con dám trái ý.
Đoàn Thị Điểm được gọi đến. Lần nữa ngắm nhìn cô gái ăn mặc giản dị mà vẫn như một bông hoa đẹp
đầy hương sắc, viên thượng thư gật gù:
- Ta đã thưa với cha con. Ta muốn đưa con về kinh coi như con đẻ. Ở đó con sẽ mặc sức học rộng hiểu
sâu và tiếp xúc với các văn nhân, trau dồi đường học vấn.
Sợ con trái ý thất lễ, ông đồ Nghi âu yếm nhìn con:
- Cha đã bằng lòng cho con lên ở với Quan Thượng. Con nhớ phải giữ lễ và nghe chỉ giáo của quan trên.
Đoàn Thị Điểm nhỏ nhẹ:
- Cha đã dạy, con xin vâng.
Mấy ngày sau, Đoàn Thị Điểm bùi ngùi chia tay cha mẹ, từ biệt mảnh đất ghi đậm bao kỷ niệm êm đềm
thời thơ ấu để theo quan thượng thư Lê Anh Tuấn về kinh.
Sống giữa kinh thành mặc dù được quan thượng thư và gia quyến hết sức chiều chuộng, song Đoàn Thị
Điểm vẫn không nguôi được nỗi nhớ cha mẹ và cuộc sống bình dị trong tình thương yêu đ ùm bọc rất đỗi
chân thật, đầm ấm với người dân quê mình. Dường như đối với Đoàn Thị Điểm, cuộc sống nhung lụa, nhàn
tản, có kẻ hầu người hạ hoàn toàn xa lạ đối với cô gái trẻ. Chỉ có điều an ủi duy nhất là dinh quan thượng
thư chứa rất nhiều sách. Đoàn Thị Điểm say mê đọc sách. Bởi vậy, kho sách hàng nghìn cuốn của quan
Thượng, Đoàn Thị Điểm chỉ đọc không đầy nửa năm đã hết. Đến lúc ấy, cuộc sống xa hoa, trống rỗng ở
dinh quan thượng mới thực sự dày vò cô gái.
Đoàn Thị Điểm chỉ còn biết làm thơ, trau chuốt câu văn làm vui. Những bài thơ lời đẹp ý hay ấy được
quan Thượng trao tay cho các văn thần trong triều thưởng thức. Bởi vậy tài năng của Đoàn Thị Điểm dậy lên
ở kinh đô. Thấy tiếng tăm con nuôi nổi lên như sóng cồn, thượng thư Lê Anh Tuấn rất hoan hỉ. Nhận ra cô
con nuôi đẩy lên và do đó, có một vẻ đẹp quyến rũ đặc biệt, quan Thượng càng vui lòng. Cũng từ đó dinh
quan thượng không mấy lúc vắng khách vào ra. Một hôm có bốn danh sĩ được tôn là "Tứ hổ đất Tràng An",
tới dinh quan thượng để so đo tài năng với Đoàn Thị Điểm. Biết được thâm ý của các danh sĩ, Đoàn Thị
Điểm trở về phòng riêng lấy giấy bút thảo nhanh một vế đối hóm hỉnh rồi sai người hầu trao tận tay khách.
Vế đối ấy là:
- Đình tiến thiếu nữ khuyến tân lang.
Nhận ra vế đối vô cùng hiểm hóc (thiếu nữ là người con gái đồng thời là gió nhẹ. Tân lang là chàng rể
vừa có nghĩa là cau). Bốn danh sĩ lúc đầu còn cười trừ, về sau toát mồ hôi hột mà không sao đối lại được.
Chủ định đi thi tài bỗng dưng bị bại ngay từ màn đầu, cả bốn danh sĩ xấu hổ, vội vã tháo lui. Sau lần "đánh

quỵ" bốn con hổ ở đất "Tràng An" tên tuổi Đoàn Thị Điểm được gắn với một loạt những huyền thoại. Sùng
kính tài năng ấy, nhân dân đã phong Đoàn Thị Điểm là trạng Giữa.
Mặc dù sớm đạt tới đỉnh cao vinh quang trong giới thi nhân. Đoàn Thị Điểm vẫn dửng dưng trước những
lời khen cũng như trước những ánh mắt âu yếm của các trang công tử. Từ đáy lòng mình Đoàn Thị Điểm
vẫn không nguôi nhớ đến cha mẹ, nhớ đến bà con trong xóm ngoài làng, nhớ những bài ca có lời óng chuốt,
có nghĩa uẩn súc của quê hương.
Nhưng rồi cuộc sống êm ả của Đoàn Thị Điểm ở kinh thành cũng qua mau. Dù không muốn quan tâm
đến thời thế, nhưng sống ngay trong dinh quan Thượng, Đoàn Thị Điểm không thể bỏ qua được những biến
đổi ở trong triều. Mới chỉ không đầy một năm sống ở kinh kỳ, Đoàn Thị Điểm đã bao lần chứng kiến những
cuộc xuất chinh đi "Dẹp loạn" của binh lính triều đình. Thậm chí có lần, tướng sĩ vừa cờ rong trống mở xuất
quân đi đánh trận này thì ở trận khác hỏa hiệu lại nổi lên cấp báo tin dữ. Triều đình lại một phen nhốn nháo
huy động binh mã xuất chinh. Lo âu, chán nản trước cảnh ly loạn ấy, nhưng Đoàn Thị Điểm không dễ hiểu
được ai là "Giặc", vì sao trấn này hay trấn khác "Làm phản triều đình". Mặc dù vậy, mỗi lúc nghe thấy trống
động binh, nhìn thấy hỏa hiệu ngút trời, báo động một cách khẩn cấp về triều, tâm hồn cô gái trẻ lại nhói
đau không dứt. Bỗng dưng Đoàn Thị Điểm xót xa khi nhớ tới những câu ca lan truyền trong dân gian:
"Trời mưa cho ướt lá bầu
Vì ai nên phải đi hầu chàng ơi
Nhà vua có lệnh về đòi
Đồn rằng chàng trẩy hai mươi tháng này".
Bằng những hiểu biết bắt nguồn từ lòng nhân đạo, đã có sức mạnh kéo Đoàn Thị Điểm ra khỏi cuộc
sống mơ mộng giữa bốn bức tường sách vở ở dinh quan Thượng để nhìn thẳng vào những biến động của
thời cuộc đang diễn ra xung quanh mình. Đoàn thị Điểm se lòng khi tận mắt nhìn thấy những đoàn ăn mày
rách rưới gầy còm lũ lượt tràn về kinh thành xin ăn. Tình hình đàng ngoài càng xấu đi nhanh chóng từ khi
Trịnh Giang lên kế vị ngôi chúa. Vốn là người ngu dốt, nhu nhược, đa nghi, tàn ác, ưa phỉnh nịnh, Trịnh
Giang mãi lo ăn chơi hưởng lạc và tùy tiện thưởng phạt, khiến lòng dân không phục.
Chứng kiến những sự thật đau lòng ấy Đoàn Thị Điểm ân hận đã có lúc vô tâm với thời cuộc. Đoàn Thị
Điểm tự hỏi, nước loạn là bởi đâu? Phải chăng nước thiếu bậc minh quân, lương thần? Nghĩ vậy Đoàn Thị
Điểm say mê đọc sử sách nước nhà, tìm hiểu việc trị nước, hăm hở học gương nghĩa hiệp của những tôi
trung hết lòng vì dân vì nước. Tuổi đời còn quá trẻ, tầm nhìn còn hạn chế, Đoàn Thị Điểm chưa hiểu hết việc
làm của những nghĩa quân nông dân, nhưng Đoàn Thị Điểm ghét cay ghét đắng những hành động đồi bại,

tàn ác của chúa. Đoàn Thị Điểm ước mơ có đủ tài năng và uy tín để chẳng những hiểu được phép trị nước
mà còn được vua tin nghe, giao cho trọng trách, mong ngăn được loạn ly, làm cho dân thịnh nước giàu.
Ngạc nhiên trước các sách mà cô con nuôi dày công nghiền nghẫm, quan Thượng có lần hỏi:
- Lâu nay con lơi việc làm thơ để học nghĩa các sách này chăng? Việc ấy có ích lợi gì?
- Thưa cha, Đoàn Thị Điểm từ tốn, xưa Từ Huệ Phi, một hiền phi của Đường Thái Tôn cũng biết dâng sớ
bày mưu tính kế cho vua và được xem là một nữ tử thông tuệ đó sao.
Quan thượng thư Lê Anh Tuấn sửng sốt:
- Con gái của cha cũng có bụng phò vua giúp nước theo gương người xưa?
- Thưa cha! Đất nước loạn ly, dân tình khốn khổ, phận nữ nhi càng thiệt thòi mọi bề. Lẽ ấy khiến cho
con có nhiều điều băn khoăn tấc dạ.
Thấy lạ, quan Thượng gặng hỏi:
- Thần nịnh, chúa hôn? Quả là nước đang có lúc không yên. Cha muốn được biết những lẽ băn khăn của
con. Chỗ cha con trong nhà đừng e dè.
- Thưa cha! Cha đã hỏi, con không dám giấu. Đọc sách xưa nghĩ cảnh nay, con tự đặt mình lạm nghĩ kế
trị nước. Thật lòng con không muốn trái trứng để khoe tài.
- Con thử nói cha nghe!
- Theo con, Đoàn thị Điểm sau lúc đắn đo, cất giọng quả quyết nước muốn thịnh dân muốn giàu thì bậc
minh quân trước phải năng giữ cỗi gốc của nước, trừ hà bạo. Hai là giữ nếp cũ, bỏ phiền nhiễu cho kỷ cương
khỏi rối. Ba là nén kẻ quyền thần để ngăn ngừa chính sự mọt nát. Bốn là thải bớt kẻ nhũng lạm để trừ tệ
đục khoét của dân. Năm là mở đường cho người nói thẳng để cho cửa thành cùng với đường can gián đều
mở toang. Sáu là chọn tướng nên cần người thao lược mà không căn cứ vào thế gia. Chỉ có vậy, nước mới
trị, dân mới yên.
Nghe xong những ý táo bạo ấy từ miệng cô con nuôi bội phần xinh đẹp, quan thượng thư Lê Anh Tuấn
bỗng lặng đi. Quan Thượng không thể ngờ mới ngần ấy tuổi đầu, Đoàn Thị Điểm lại có được sức nghĩ sâu
rộng, sáng suốt và táo bạo đến thế. Luận giải của Đoàn Thị Điểm về thời thế cũng chính là những điều mà
quan thượng thư bận tâm suy nghĩ. Dường như không phải Đoàn Thị Điểm bàn luận nghĩa sách mà bàn về
việc nước, thổ lộ niềm tâm sự thầm kín bấy lâu ấp ủ cùng ông. Hơn thế, đã đọc được lòng ông. Thật thế, kể
từ khi Trịnh Giang lên ngôi chúa, mọi việc Giang nhất nhất nghe bọn hoạn quan Hoàng Công Phụ, ghẻ lạnh
các đại thần có năng lực.
Nghĩ cảnh mình và chứng kiến hàng loạt việc làm thất nhân tâm của Trịnh Giang, Lê Anh Tuấn lo buồn

đến quên ăn mất ngủ. Trong tâm trạng ấy, nghe con nuôi luận về thời cuộc, quan Thượng sửng sốt vì không
phải ai khác, chính là con ông đã bộc bạch những điều ông nung nấu, những điều bao lâu ông dấu kín trong
lòng.
- Chẳng hay những điều con lạm bàn đã làm phiền lòng cha? Đoàn Thị Điểm thấy quan thượng thư đâm
chiêu nên rụt rè hỏi, cha đã chẳng cho phép con nói đó sao?
Nghe tiếng hỏi, thượng thư Lê Anh Tuấn trở về thực tại. Ngắm nhìn khuôn mặt thanh tú, linh lợi của
con, quan Thượng thở dài nói:
- Phải là người thông tuệ xuất chúng, lại phải là người nặng lòng ưu ái thương dân, thì ở tuổi con, mới
có được những lời bàn xác đáng như thế. Nhưng con đã không gặp thời, cũng như cha đã hết thời mất rồi.
Đến lượt Đoàn Thị Điểm sửng sốt.
- Thưa cha! Cha nói gì con không hiểu.
Thượng thư Lê Anh Tuấn thấy không thể giấu con:
- Xưa nay trong nghiệp trị nước, được người hiền giúp thì nước thịnh, mất người hiền thì nước suy. Đó
là lẽ thường. Nay chúa ghét bỏ người cao minh viễn kiến mà tin dùng bọn nịnh thần thì trách sao khỏi suy
loạn? Sớm muộn rồi họa cũng đến với gia đình ta.
Chỉ ngần ấy lời thôi nhưng Đoàn Thị Điểm hiểu được tai họa của cha đã đến gần.
Đoàn Thị Điểm rơm rớm nước mắt.
- Người ta lúc thế này, lúc thế khác; họa phúc thật khó lường. Nhưng đối với người cả đời vì dân mà
mưu điều lợi, bỏ điều hại như cha, lẽ nào kẻ quyền thế dám ngang nhiên giày xéo lên công luận?
Giọng quan Thượng đượm buồn:
- Kẻ bạo ngược muốn giết một thuộc hạ thì thiếu gì cách êm thấm. Cha đã nghĩ kỹ rồi nhưng chưa tiện
nói. Đến lúc con phải về quê nhà. Cha không muốn vì cha con phải liên lụy. Đời con còn dài, trong hoàn
cảnh nào cũng phải giữ chí khí.
Đoàn Thị Điểm ngước nhìn quan Thượng, thành kính:
- Cầu cho cha tai qua nạn khỏi. Con sẽ không phụ lòng cha.
Đoàn Thị Điểm không ngờ đó là buổi đàm đạo với cha nuôi lần cuối cùng.
Chỉ mấy ngày sau, trong lúc Đoàn Thị Điểm còn lưu luyến chưa vội trở về quê nhà thì thượng thư Lê
Anh Tuấn bị Trịnh Giang giáng chức, đẩy đi làm đốc trấn Lạng Sơn. Trở về quê nhà ít lâu Đoàn Thị Điểm
kinh hoàng được tin: Thượng thư Lê Anh Tuấn, người có nhiều công trong thời Trịnh Cương, đã bị Trịnh
Giang buộc phải uống thuốc độc tự tử ở trấn thành Lạng Sơn.

Ngay sau khi rời khỏi dinh quan thượng thư Lê Anh Tuấn trở về quê nhà, gia đình Đoàn Thị Điểm đã trải
qua những ngày lo âu căng thẳng. Không lạ gì những việc làm độc ác của chúa Trịnh Giang, nhất là xung
quanh Trịnh Giang còn cả một bọn bộ hạ mất hết tính người, Đoàn Thị Điểm khuyên cha di cả gia quyến đi
nơi khác, phòng hậu họa. Khi mối lo đã qua đi và sự nghèo đói không còn từng ngày thúc bách, Đoàn Thị
Điểm bình tâm trở lại. Nỗi tiếc thương quan Thượng, sự bất bình trước việc làm hèn hạ của chúa khiến cho
Đoàn Thị Điểm như cảm thấy ước mơ của mình bị sụp đổ, số phận mình cũng mỏng manh, ngắn ngủi như
ráng đỏ chiều hôm. Để ghi nhớ cái kỷ niệm đau buồn bao hàm nỗi thất vọng về thời thế, Đoàn Thị Điểm thự
đặt cho mình hiệu là Hồng Hà.
Năm tháng trôi đi, bằng sự tiếp xúc rộng rãi, cởi mở với mọi người, vốn sống của Đoàn Thị Điểm cũng
dày nhanh như những trang sách đã đọc. Sự hiểu biết ấy như bổ sung cho vốn học uyên thâm và tay bút tài
hoa, khiến Đoàn Thị Điểm có thể diễn đạt được những nguyện vọng, ước mơ của con người, nỗi khát khao
cuộc sống của tuổi trẻ. Đoàn Thị Điểm suy nghĩ về thế nước. Theo nữ sĩ, nước đã thiếu bậc minh quân,
thiếu những lương thần ắt sinh loạn lạc. Đoàn Thị Điểm se lòng khi thấy loạn ly như một thứ bệnh dịch
không phương cứu chữa.
Cũng bởi ấp ủ những hoài bão giúp dân dựng nước. Đoàn Thị Điểm nẩy ý định viết sách để bày tỏ chính
kiến, gởi gấm những tâm sự của mình. Nữ sĩ muốn mượn nét bút để khẳng định người đ àn bà dù ở thời nào
cũng có tài năng, hiểu việc trị nước và sẵn lòng sinh tử cho đại nghĩa. Ý nghĩ ấy thôi thúc Đoàn Thị Điểm
nhanh chóng bắt tay vào công việc. Một mẫu người đàn bà tài hoa biết lo cho vận nước, sẵn lòng chết vì
nghĩa lớn đã được dàn dựng. Chuyện lấy tên "Hải khẩu linh từ" (Đền thiêng ở cửa biển) kể về nàng Bích
Châu cung phi của vua Trần Duệ Tông. Nàng đã dám dâng lên vua bản điều trần gồm có mười điều gọi là
"Kệ minh thập sách" đại ý khuyên vua năng giữ gìn cỗi gốc của nước, trừng trị bọn quyền thần nhũng lạm,
cổ động nho phong và chỉnh đốn quân đội. Và nàng sẵn sàng hy sinh thân mình để giữ tính mạng cho vua
và các chiến truyền. Đoàn Thị Điểm thận trọng đọc lại đoạn viết về bản điều trần:
- "Một là nâng giữ cỗi gốc của nước trừ hà bạo thì lòng người yên vui.
Hai là giữ nếp cũ bỏ phiền nhiễu thì kỷ cương không rối.
Ba là nén kẻ quyền thần để ngăn ngừa chính sự mục nát.
Bốn là thải bớt những kẻ nhũng lạm để trừ tệ khoét đục của dân.
Năm là sinh cổ động nho phong
Sáu là mở đường cho người nói thẳng
Bảy là kén quân nên chú trọng dũng lược

Tám là chọn tướng nên cần người thao lược mà không căn cứ vào thế gia.
Chín là khí giới quý hồ bền sắc không chuộng hình thức.
Mười là trận pháp cốt cho chỉnh tề "
Đọc lại "Kệ minh thập sách" Đoàn Thị Điểm mỉm cười hài lòng. Phấn chấn Đoàn Thị Điểm bắt tay viết
tiếp chuyện "Long hổ đấu kỳ" (Rồng và hổ tranh nhau về tài lạ) ngầm ý đề cao kẻ hiền tài, vạch mặt kẻ
tham quan gian ác hiểm độc. Mượn lời đạo sĩ chứng kiến cuộc tranh cãi giữa rồng và hổ, nữ sĩ muốn khuyên
mọi người phải bắt chước rồng làm mưa, làm gió, bổ ích cho thế gian, chớ nên bắt chước hổ giơ nanh múa
vuốt cắn lại loài người.
Đoàn Thị Điểm đã đưa hai chuyện ấy cho cha và anh đọc. Hiểu con gái có chí lớn nhưng Đoàn Doãn
Nghi chỉ thở dài, nói nhỏ với con:
- Con làm chuyện xúc tích lắm. Nhưng ở đời mấy ai làm được điều mình nghĩ. Lạ thay, chỉ có những
người chịu cảnh nghèo, không may mới hay nghĩ được những điều sáng suốt.
Giữa những ngày Đoàn Thị Điểm say mê đi sâu tìm hiểu đời sống và con người, ôm ấp hoài bão viết
sách răn đời thì một biến cố xảy ra, làm đảo lộn những suy tính của nữ sĩ. Ông đồ Đoàn Doãn Nghi sau một
trận ốm dài ngày, đã qua đời. Cái chết của cha chẳng những để lại cho Đoàn Thị Điểm một vết thương lòng
khó hàn gắn, mà gia đình cũng mất một chỗ tựa vững chắc tin cậy. Đã thế, thuốc thang, ma chay cho cha
khiến gia đình Đoàn Thị Điểm khánh kiệt.
Mấy năm sau, một bất hạnh khác lại đến với Đoàn Thị Điểm, Đoàn Doãn Luân không may mất sớm, để
lại mẹ già, người vợ vụng về và hai cháu nhỏ. Lo cho anh mồ yên mả đẹp, Đoàn Thị Điểm bước vào những
năm khó khăn thử thách vượt quá sức mình. Cho đến sau này, Đoàn Thị Điểm cũng không biết sức mạnh
nào khiến cho mình có đủ bình tĩnh và nghị lực để đương đầu với khó khăn, cáng đáng của gia đình qua
khỏi những trận đói khủng khiếp.
Nhưng Đoàn Thị Điểm vẫn chẳng được yên. Nhan sắc, tài năng, đức hạnh của nữ sĩ vẫn là một miếng
mồi hấp dẫn những kẻ quyền cao chức trọng, học vấn nông cạn nhưng lại thích tiếng tăm. Một hôm Đoàn
Thị Điểm đang ngồi dạy các cháu học ở dưới nhà ngang, bỗng có một đoàn hơn sáu mươi trai tráng, rước
theo một chiếc kiệu xồng xộc ập vào nhà. Ngơ ngác chưa hiểu duyên cớ, Đoàn Thị Điểm thấy một người trạc
ngũ tuần, mày râu nhẵn nhụi, mặc phẩm phục đại thần, từ trên kiệu bước xuống, tiến vào nhà, vái mẹ Đoàn
Thị Điểm, xin nộp đồ sính lễ cưới Đoàn nữ sĩ. Vốn thông minh, Đoàn Thị Điểm bỗng hiểu nỗi nguy khốn sắp
chụp lên đầu mình. Viên đại thần ấy chính là Bỉnh Trung Công, Vũ Tất Thận, em bà Vũ Thái Phi mới đổi tên
là Trịnh Thể tháng trước, đưa người đến mai mối muốn lấy nữ sĩ làm kế thất. Việc Đoàn Thị Điểm khước từ

tưởng đã xong. Nào ngờ, hắn lại cậy quyền thế toan lấy thịt đ è người nỡ ép liễu nài hoa. Trong lúc tuyệt
vọng, Đoàn Thị Điểm bỗng nảy ra một kế. Nữ sĩ vội mặc chiếc áo rách đã vá nhiều miếng, kín đáo lách ra
sau bếp, lấy đất bùn bôi lên khắp mặt mũi, quần áo rồi điềm tĩnh xách chiếc gầu ra khỏi cổng. Sau cả buổi
sục tìm không thấy nữ sĩ họ Đoàn, Bỉnh Trung Công ra lệnh cho lính tráng bắt mẹ Đoàn Thị Điểm về kinh.
Hắn tính bằng cách ấy, vì thương mẹ, Đoàn Thị Điểm sẽ phải tìm đến, thuận lòng lấy hắn. Nhưng Bỉnh
Trung Công lần nữa tỏ ra không hiểu sĩ khí của bậc tài nữ. Đã hơn một tháng Đoàn Thị Điểm vẫn không tìm
đến dinh hắn, chịu nộp mình cho tên dâm đãng. Trong lúc ấy, xúc phạm đến Đoàn Thị Điểm tức là xúc
phạm đến một tài nữ được nhân dân hâm mộ, Bỉnh Trung Công đã bị dư luận phỉ nhổ. Không chịu được búa
rìu dư luận công kích nên cực chẳng đã Bỉnh Trung Công phải lấy lễ hậu vớt vát cho uy tín mình, rồi đưa trả
mẹ Đoàn Thị Điểm về nhà.
Sau việc khẳng khái cự tuyệt Bỉnh Trung Công, tên tuổi Đoàn Thị Điểm với thái độ cam chịu cảnh
nghèo, quyết chống lại cường quyền, đã trở thành niềm tự hào của dân chúng và án một tấm gương cho
giới thi nhân. Tuy vậy, không mơ hồ về phẩm chất xấu xa của những tên quan lại tham tài háo sắc, nên
nhân có người con gái ở Sài Trang được chúa sủng ái muốn đón Đoàn Thị Điểm vào cung dạy dỗ, Đoàn Thị
Điểm đã nhận lời. Nhờ việc dạy dỗ các cung nhân, Đoàn Thị Điểm có dịp hiểu rõ tâm sự chán chường, nỗi
lòng u uẩn của những thiếu nữ phải chôn vùi tuổi xuân trong cung cấm, để ngày đ êm phục dịch hầu hạ mọi
ý thích của chúa. Đoàn Thị Điểm se lòng khi nhìn những cô gái xinh đẹp, thông minh ăn vận ngư những
nàng tiên, đã sớm phải chịu bất hạnh, bị lãng quên trong nỗi cô đơn buồn tẻ. Hiểu ước nguyện của các cung
nữ tràn đầy sức sống, bằng trái tim tuổi trẻ của mình, bằng vốn sống tích lũy được bao năm và bằng cả sự
rung cảm của tâm hồn mình, Đoàn Thị Điểm đã thai nghén hàng loạt đề tài về tình yêu và quyền sống của
người phụ nữ. Sống giữa triều đình Lê Trịnh, chứng kiến những diễn biến của thời cuộc, Đoàn Thị Điểm
không ít chuyện để viết. Cầm lại bút sau bao năm vì hoàn cảnh phải xếp lại, Đoàn Thị Điểm đã nhiều đ êm
thức trắng để hoàn thành liên tiếp chuyện "Vân cát thần nữ" và "Bích câu kỳ ngộ", để bày tỏ, gửi gắm tâm
tư của mình và khích lệ chị em phụ nữ.
Sớm nhận ra các cung nhân không còn ngoan ngoãn trong khi hầu hạ mình như trước, chúa Trịnh tuy
không có cớ để bắt tội Đoàn Thị Điểm nhưng đã buộc nữ sĩ phải rời cung, trở về quê nhà. Đoàn Thị Điểm đi
rồi nhưng các cung nhân vẫn chẳng thể nào quên bậc tài nữ đã hiểu lòng họ và vẫn tìm mọi dịp để kể cho
nhau nghe về những chuyện Đoàn Thị Điểm đã viết ở đó.
Trở về quê làng Chương Dương vui với nghề dạy học và những tưởng lửa lòng đã tắt thì mối tình nồng
nàn, thiết tha của tiến sĩ Nguyễn Kiều đã làm cho Đoàn Thị Điểm bối rối cảm động. Yêu người tài, trọng vì

đức, nhất là biết quan thị lang Nguyễn Kiều sắp phải đi sứ, bốn đứa con dại không người chăm nom, Đoàn
Thị Điểm đã xiêu lòng.
Trở thành vợ tiến sĩ Nguyễn Kiều cuộc đời Đoàn Thị Điểm bước sang một trang mới. Dù những ý nghĩ về
cuộc sống vẫn nặng nề như bản thân cuộc sống, nhưng gặp được người chồng tâm đầu ý hợp, lại phải bận
rộn cáng đáng gánh nặng gia đình, Đoàn Thị Điểm hầu như không còn thì giờ suy nghĩ cho riêng mình.
Nhưng hạnh phúc gia đình vừa nhóm lên đã lại phải chia ly. Ngay sau tuần trăng mật, khi những cuộc vui
sướng họa của cặp vợ chồng hay chữ chưa thành lệ thì tiến sĩ Nguyễn Kiều đã phải cầm đầu phái đoàn đi
Bắc sứ. Mối tình muộn mằn nhưng không kém nồng thắm của Đoàn Thị Điểm, bởi vậy, đã lại xa xôi như một
nỗi nhớ. Yêu chồng, Đoàn Thị Điểm đã dành trọn tình cảm của mình chăm sóc, dạy dỗ bốn đứa con riêng
của chồng. Chỉ đêm đến, dưới ánh đèn khuya nữ sĩ mới lặng lẽ dõi theo bước đi của chồng trong nỗi lo lắng,
buồn thương xen kẽ. Tình yêu thương nồng đượm, chân thành ấy đã khiến cho Đoàn Thị Điểm có một
nguồn cảm hứng đặc biệt. Bằng nỗi xúc cảm mạnh mẽ ấy. Đoàn Thị Điểm viết chuyện "Am ấp liệt nữ" có
mang bóng dáng mình. Cốt chuyện đơn giản nhưng nó được dệt bằng tình yêu thương rộng lớn, nên kết cục
bi thảm mà người đọc vẫn có một ấn tượng đẹp về một mối tình đẹp.
Đọ lại những trang bản thảo sau nhiều lần sửa chữa, Đoàn Thị Điểm vẫn chưa hết xúc động. Cố ý tô
đậm cuộc sống cô đơn, buồn tẻ của Đinh phu nhân, để Đinh phu nhân hết lo cho chồng "Chiếc xe lăn lộc
cộc nơi chân trời xanh biếc đầy những cát lầm" "Lại lo cho tuổi trẻ của mình chóng qua" "Tuổi thanh xuân
chạy nhanh như bóng mặt trời nhấp nhoáng" và khát khao mong chồng trở về. Đoàn Thị Điểm đã gài được
thâm ý coi thường mệnh lệnh của vua Lê chúa Trịnh, xem thường công danh, coi thường lễ giáo đương thời.
Đoàn Thị Điểm vừa đóng, xén xong tập truyện của mình thì một gia nhân vào báo có quan ngự sử Đặng
Trần Côn đến thăm. Nghe cái tên quen quen, Đoàn Thị Điểm sực nhớ ra người học trò đã từng ra mắt mình
gần mười năm trước nay đã làm quan to nên thoáng bối rối.
Đáp lại lời chào của vị quan trẻ, đẹp trai, có gương mặt thông minh, Đoàn Thị Điểm cố lấy giọng tự
nhiên:
- Quan ngự sử có nhã ý đến thăm gia đình chúng tôi, thật là hân hạnh.
- Thưa Tôn phu nhân, Đặng Trần Côn theo chủ nhà bước vào phòng khách, giọng cởi mở, về tuổi đời,
cả về nghề nghiệp văn chương tôi chỉ đáng mặt học trò. Xin Tôn phu nhân chớ khách khí.
Sau một tuần trà, Đặng Trần Côn ân cần rút từ tay áo mình tập sách đã đóng xén công phu, trao cho
Đoàn Thị Điểm giọng cung kính:
- Bấy lâu xa cách nhưng tôi vẫn một lòng bái phục tài thơ và vốn học vấn uyên thâm của Tôn phu nhân.

Nay nhân làm được tập sách này tôi muốn Tôn phu nhân đọc giúp và tham góp chỉ giáo cho.
Xúc động đỡ lấy tập sách, Đoàn Thị Điểm vội lật tờ bìa và nói như reo:
- "Chinh phụ ngâm khúc"! Thật là cảm động cho người đầu tiên được đọc khúc ngâm này.
Đặng Trần Côn cởi mở:
- Tôi sẽ xin ở lại đây để Tôn phu nhân có thời giờ đọc xong và được nhận những lời chỉ dạy nhân thế? -
Nếu vậy, Đoàn Thị Điểm chỉ vào tập sách của mình, cũng xin quan ngự sử xem câu chuyện tôi mới làm chắc
quan ngự sẽ chỉ vẽ cho những chỗ còn sai sót.
Không khí trong phòng trở nên thân mật, ấm cúng. Hai thi nhân đã bỏ qua hẳn cử chỉ dè dặt buổi đầu
để chăm chú đọc tác phẩm của nhau, những tác phẩm có chủ đề gần giống nhau.
Đặt tập "Chinh phụ ngâm khúc" trên kỷ, Đoàn Thị Điểm bùi ngùi nói với Đặng Trần Côn:
- Thiên chuyện của tiên sinh thật là hay. Tiên sinh dùng lối văn tập cổ lại dùng nhiều điển tích của thơ
Đường những lời lâm ly não nuột làm héo hắt lòng người. Viết thiên chuyện này là tiên sinh hiểu thấu nỗi
lòng của người thiếu phụ có chồng đi trận, điều mà bấy lâu tôi vẫn hằng để tâm nghiền ngẫm.
- Thưa Tôn phu nhân, Đặng Trần Côn hoan hỉ, chính vì biết Tôn phu nhân để tâm viết nhiều về khách
má hồng buổi chinh chiến mà tôi đem "Chinh phụ ngâm khúc" tới nhờ chỉ giáo.
- Làm được thiên chuyện này chắc hẳn tiên sinh phải lao tâm khổ tứ hàng năm trời. Nhưng nếu để vậy,
người thưởng thức được cái hay của thiên chuyện chẳng có là bao! Tôi có ý định diễn âm tập sách này. Tôi
quyết thế vì cốt chuyện làm cho tôi cảm động. Và có vậy mới xứng với lòng trân trọng của tiên sinh đối với
tôi.
Đặng Trần Côn còn đang bàng hoàng xúc động trước phần thưởng đặc biệt mà Hồng Hà nữ sĩ đã dành
cho mình thì đã nghe Đoàn Thị Điểm cất giọng ngâm:
"Thuở trời đất nổi cơn gió bụi
Khách má hồng nhiều nỗi truân chuyên
Xanh kia thăm thẳm từng trên
Vì ai gây dựng cho nên nỗi này "
Đặng Trần Côn sững sờ kinh ngạc:
- Tôn phu nhân đã diễn âm thanh như thần, tôi thực không ngờ được. Thiên chuyện này mà được bậc
khuê tú anh tài như Tôn phu nhân để tâm diễn dịch thì phải thống thiết lắm. Công ấy của Tôn phu nhân. Kẻ
làm sách đã dược thơm lây.
Bên ngọn đèn khuya, giấy bút, nghiên mực đã bày biện sẵn sàng, Đoàn Thị Điểm lại say sưa dịch sách.

Lần giở thiên chuyện và theo đuổi những diễn biến tâm trạng nhân vật, nữ sĩ không khỏi giật mình thấy
Đặng tiên sinh có những suy nghĩ đồng điệu với mình. Cũng như Đặng Trần Côn, Đoàn Thị Điểm đồng tình
với câu hỏi của người chinh phụ:
" Xanh kia thăm thẳm từng trên
Vì ai gây dựng cho nên nỗi này? "
Nhưng ai đã gây ra nỗi này? Ai gây ra nạn binh đao? Đọc suốt thiên chuyện không thấy chinh phụ trả
lời. Nhưng hơn ai hết Đoàn Thị Điểm hiểu thâm ý của Đặng Trần Côn: Kẻ gây ra họa binh đao ấy chính là
vua chúa không còn chút tình dân. Cái chết thê thảm của thượng thư Lê Anh Tuấn chẳng phải là bài học răn
đời đó sao?
Đoàn Thị Điểm lại tiếp tục việc dịch thiên chuyện. Càng dịch Đoàn Thị Điểm càng thấy tâm đắc với Đặng
tiên sinh kín đáo bày tỏ thái độ mình qua lời than của Chinh phụ Thái độ đó là vì thương chồng, nhớ
chồng, vì oán ghét chiến tranh phi nghĩa, chinh phụ đã công nhiên đi ra ngoài lễ giáo, ngang nhiên giày xéo
lên công, dung, ngôn, hạnh, hoàn toàn trái với đạo lý. Trút cả tâm hồn mình cho việc dịch chinh phụ ngâm,
Đoàn Thị Điểm không còn chú ý đến thời khắc trôi qua. Cho đến lúc mệt mỏi muốn đi nghỉ, nữ sĩ kinh ngạc
thấy trời đã sáng. Một niềm tự hào nho nhỏ thoáng đến với Đoàn nữ sĩ: Kể từ ngày bắt tay vào dịch chinh
phụ ngâm. Đã bao đêm nữ sĩ say sưa làm việc như thế và rồi mai mốt khi dịch phần hoàn thành, mỗi lần
đọc nó, người đời chắc sẽ chẳng quên ta!