Kiến thức lớp 12 "Ông già và biển cả" - Ernest Hemingway –phần1 pptx

Kiến thức lớp 12
"Ông già và biển cả" - Ernest
Hemingway –phần1
"ÔNG GIÀ VÀ BIỂN CẢ" CỦA ERNEST HEMINGWAY

PGS.TS. Lê Huy Bắc
Khoa Ngữ văn - Đại học Sư phạm Hà Nội


Cùng với William Faulkner, Hemingway được xem là người khai
sinh ra nền văn xuôi hiện đại Hoa Kì. Tầm ảnh hưởng của ông
càng về cuối thế kỉ càng rõ nét. Tên tuổi ông vang xa khắp năm
châu. G.G. Marquez gọi ông là thầy và nhiều tác giả Hoa Kì
đương đại suy tôn ông làm người khai sinh ra trường phái Chủ
nghĩa cực hạn (Minimalism). Một trường phái văn học xuất hiện ở
Hoa Kì từ những năm 1920 với phương châm sáng tạo cơ bản là
tinh giản văn chương đến mức tối đa, kiệm lời và kiệm cả cảm
xúc

Hemingway nổi tiếng với phương pháp Tảng băng trôi. Phương
pháp sáng tác này yêu cầu sự cô đọng trong phản ánh hiện thực.
Do vậy, nét nổi bật trong thế giới ngôn từ của kiệt tác là khả năng
kiệm lời. Đặc biệt Hemingway rất hạn chế việc sử dụng tính từ.
Còn động từ được dùng để diễn tả hành vi giao tiếp của con
người thì hầu như chỉ độc mỗi nói (say) hoặc hành vi tự giao tiếp
với chính bản thân nhân vật thì gần như chỉ là nghĩ (think). Chi
tiết, hình tượng nhân vật của ông thường mang tính ẩn dụ và
biểu tượng cao.

Đoạn trích Ông già và biển cả trong sách giáo khoa Ngữ văn 12,
tập trung vào hành trình săn đuổi con cá kiếm của ông lão

Santiago. Dưới đây là những nét đặc sắc nhất của văn bản.

1. Cuộc chiến cuối cùng với cá kiếm

Ông lão câu được con cá kiếm vào khoảng trưa ngày đầu tiên.
Ngay khi đó, con cá ròng rã kéo ông lão ra khơi xa trong suốt hai
ngày đêm. Một con người cô độc, ra khơi chỉ với một chai nước
và quyết tâm không gì lay chuyển về việc bắt được con cá lớn
xứng đáng với tài nghệ của mình, lúc này đã được đặt vào thử
thách quyết định. Liệu lão có chinh phục được con cá kiếm ấy
không?

Các nhà nghiên cứu khái quát đặc trưng nhân vật của
Hemingway bằng thuật ngữ “Code hero”, có nghĩa là nhân vật
mã. Cách định danh này gây không ít tranh cãi. Bởi vì, thông
thường mọi sáng tạo nhân vật của bất cứ nhà văn nào cũng đều
tuân thủ theo một mã nhất định. Nếu không tạo được cho nhân
vật của mình một mã đặc trưng, không thể lẫn thì nhà văn đó
được xem là thất bại. Nhân vật của họ không thể đọng lại trong
tâm trí người đọc. Như vậy, khái niệm “Code hero” có thể được
dùng cho bất kì nhân vật của một nhà văn nổi tiếng nào, thế mà
nhân vật của riêng Hemingway lại có được đặc ân đó.

Điều này có nguyên do của nó. Có thể cắt nghĩa như sau: trong
số các nhân vật đặc trưng thì nhân vật của Hemingway thuộc
dạng đặc trưng nhất hoặc kiểu đặc trưng của nhân vật
Hemingway cá biệt đến nỗi không lẫn vào bất kì nhân vật của nhà
văn nào khác. Nếu hiểu như vậy thì việc xem nhân vật của
Hemingway là nhân vật mã tức các nhà nghiên cứu đã tôn vinh
sự sáng tạo tuyệt vời của nhà văn bởi đó là kiểu nhân vật trước

đó chưa hề xuất hiện và về sau cũng không có nhân vật nào
giống nó.

Đúng vậy, ta có thể kể một số mã của nhân vật Hemingway như
sau:

Trong tiếng Anh, để chỉ danh từ nhân vật có hai từ character và
hero. Từ hero ít được dùng hơn vì nó ngầm chỉ tính chất anh
hùng. Do vậy, khi các nhà nghiên cứu gọi nhân vật của
Hemingway là code hero thì họ nhằm ám chỉ phẩm chất anh hùng
ở những con người này.

Nhân vật mã của Hemingway luôn được đặt trong môi trường “tới
hạn”, có nghĩa môi trường tồn tại của họ khốc liệt đến mức họ
luôn bị cái chết rình rập, buộc phải tranh đấu để vượt qua.
Để nhân vật đứng giữa ranh giới sự sống và cái chết, Hemingway
muốn tìm xem đâu là cơ sở để con người tồn tại trên thế gian này
và yếu tố nào khiến con người cao quý hơn tất cả các sinh vật
khác từng tồn tại trên trái đất.

Nhân vật Hemingway buộc phải tự mình tìm một lối thoát theo
cách của họ để bảo vệ sự sống của bản thân, tính chất anh hùng
được toát lên từ khả năng chống chọi và tìm đường này.
Cách thức để các nhân vật đương đầu với mọi thử thách, ở từng
trường hợp khác nhau, có thể là khác nhau nhưng họ đều có
cùng điểm chung là dựa vào sự điêu luyện của tay nghề và ý chí,
nghị lực.

Nhân vật của Hemingway luôn có ý thức về sự hư vô mà họ phải
đương đầu. Họ biết rất rõ rằng mục tiêu tồn tại của họ là chiến

đấu chống trả lại cái hư vô đó. Nhưng họ không hề ảo tưởng con
người đứng cao hơn số mệnh, cao hơn tự nhiên. Họ biết một khi
vượt qua được cái hư vô này họ lại phải đối diện với một cái hư
vô khác. Nhưng họ không bao giờ chịu buông xuôi.

Họ chống trả lại thực trạng bằng một “phong độ dưới áp lực”
(Phillip Young). Có nghĩa dù đã rơi vào cảnh ngộ sức tàn lực kiệt
đến đâu chăng nữa, nhưng hễ còn sống họ phải dốc tận lực ra
mà chiến đấu để có thể tồn tại đúng nghĩa một con người.

Hemingway sáng tác trong thời buổi thế giới có nhiều biến động
về chiến tranh, về các khuynh hướng tư tưởng, về kinh tế, Sự
tồn tại của con người trong môi trường đó được xem như một
cuộc tranh đấu gian nan. Ở góc độ nào đó, tồn tại đồng nghĩa với
việc chống trả các thế lực thù nghịch xung quanh. Xuất phát từ
cách nhìn này, Hemingway xem nhân vật của mình là những
chiến binh trên trận chiến cuộc đời. Hình tượng Santiago được
khắc hoạ theo kiểu đó.
Trước hết, nhân vật hiện lên với tư cách là một con người đơn
độc. Đây là một phẩm chất thường thấy của người anh hùng.
Trong thần thoại hoặc trong sử thi, truyện cổ tích, nhân vật anh
hùng luôn hành động một mình. Điều này cốt để khẳng định tầm
vóc phi thường, sức lực vô biên không thế lực nào ngăn cản hoặc
một ai sánh nổi. Trong văn bản của sách giáo khoa chỉ có mỗi
một ông lão đương đầu với con cá kiếm. Môi trường xảy ra trận
chiến là đại dương bao la, nơi không có bất kì một thế lực nào có
thể can thiệp. Môi trường này được xem là “tinh khiết” để ghi
nhận sức mạnh của hai đối thủ. Con cá cứ kéo, ông lão cứ giữ,
cả hai cố làm kiệt sức để huỷ diệt nhau. Đến ngày thứ ba, con cá
bắt đầu đuối sức phải lượn vòng. Điều này có nghĩa ông lão

không bị con cá điều khiển nữa mà đang chuẩn bị bước vào quá
trình điều khiển con cá. Sự thay đổi vị thế đã khẳng định sức
mạnh của ông lão. Thực chất ông lão có phải là kẻ dồi dào sức
lực không?

Câu trả lời không khó. Ông lão vừa già lại vừa yếu về sức mạnh
cơ bắp. Hemingway thường nhấn mạnh đến yếu tố “già nua” trên
cơ thể ông lão. Vậy ông lão lấy đâu ra sức lực để chinh phục con
cá? Sức lực của ông lão được huy động từ nhiều nguồn. Trước
hết là từ quá khứ oai hùng của lão (nhà vô địch vật tay, người
ngang dọc trên đại dương săn rùa, câu cá, ), tiếp đó là sức
mạnh từ việc thành thạo tay nghề (hiếm có người nào có tay
nghề giỏi như ông lão ở làng chài ấy, dẫu suýt ngất vì kiệt sức
nhưng chỉ cần một cú phóng lao, ông lão đã giết chết con cá
kiếm), cuối cùng là sức mạnh tinh thần. Ông lão đã chứng minh
được điều trước các sinh vật to lớn của đại dương, sức khoẻ cơ
bắp của con người quả thật là thảm hại khi mang ra so sánh với
chúng, nhưng sở dĩ con người lại trở thành “chúa tể của muôn
loài” (theo cách nói của Shakespeare) là nhờ họ sở hữu được
một thứ sức mạnh vô song. Đó chính là ý chí, nghị lực thuộc
phạm vi tinh thần.

Hành trình đeo đuổi suốt hai ngày hai đêm của ông lão trước đó
đã mang lại kết quả. Nó khẳng định chiến thắng của ông lão.
Nhưng đấy mới chỉ là khởi đầu, cuộc chiến lúc này mới thực sự
bước vào chặng đường gay cấn nhất. Ông lão không hề có ý
định bỏ cuộc. Kinh nghiệm cũng như tài nghệ của ông lão được
người kể khắc hoạ qua nhiều chi tiết cụ thể, tinh tế. Chỉ cần “cảm
nhận áp lực của sợi dây hơi chùng lại”, Santiago biết con cá sắp
lượn vòng.

Ông lão không hề bị phân tâm trong suốt quá trình chiến đấu. Lão
là một người nhẫn nại với công việc. Không điều gì có thể dứt lão
ra khỏi mục tiêu cuối cùng là bắt cho được con cá kiếm. Có thể
nói, Santiago toàn tâm, toàn ý trước nhiệm vụ mà thoạt nhìn
không nhiều người tin chắc ông lão có thể thực hiện được. Chính
lòng cần cù, sự tập trung và quyết tâm cao độ đã cung cấp thêm
nguồn sức mạnh vô biên cho lão.

Phẩm chất đáng quý nữa ở Santiago là tính cách luôn hành động.
Có thể nói, ông lão là người không bao giờ chịu ngồi yên một chỗ
để chờ vận may đến với mình. Trong cuộc chiến đấu đó, một
phần con cá cứ liên tục kéo nên ông lão phải căng hết người lên
mà chống đỡ, phần khác là vì, bản thân ông lão là con người
hành động. Santiago không chịu bó tay trước hoàn cảnh. Sự vận
động khẳng định tố chất muốn thể hiện giá trị tồn tại của con
người, ngay cả khi sức lực đã già nua. Hơn nữa, với Santiago
không hành động đồng nghĩa với việc chết. Lão không muốn
chết. Do vậy, Santiago luôn tồn tại trong thế động với các động
tác của cơ thể, của tư duy cũng như của ngôn từ.

Lão hết thu dây, thả dây, rồi lại nói, nghĩ (thành lời). Các động tác
này cứ luân phiên nhau trong văn bản để tạo nên một con người
Santiago đa diện mạo, để khiến cho câu chuyện chỉ viết về một
người, một số phận nhưng lại âm vang nhiều cuộc đời, nhiều số
phận.

Mở đầu tác phẩm, Hemingway đặt nhân vật Santiago vào vận rủi
vô cùng tận với 84 ngày không bắt được cá. Nhưng chính nhờ
hành động không mệt mỏi của mình, lúc này ông lão sắp tóm

được chú cá lớn xứng đáng với tài nghệ mình như lão hằng
mong muốn. Như thế, miệt mài theo đuổi khát vọng lớn trong đời
là một đặc trưng của nhân vật mã Hemingway.

2. Cảm giác

Là bậc thầy xây dựng hình tượng ẩn dụ, đa nghĩa, Hemingway
còn là người khai thác rất thành công cảm giác của nhân vật.
Bằng cách này, ông khiến cho thế giới nhân vật của mình hiện
lên vừa cụ thể sống động nhưng lại vẫn có phần bí hiểm và đầy
chiều sâu. Đặc biệt là với ông lão Santiago. Khi sức khoẻ suy
kiệt, Santiago chiến đấu với con cá kiếm bằng kinh nghiệm và
sức mạnh tinh thần. Kinh nghiệm chủ yếu được thể hiện bằng
cảm giác. Điều kì lạ là chỉ bằng cảm giác mà ông lão có thể xử lí
hoàn hảo trước mọi động thái của con cá. Điều này cho thấy tay
nghề câu cá của ông lão đã vượt qua cả ngưỡng siêu việt. Khai
thác cảm giác này, Hemingway mới có điều kiện thuận lợi để xâm
nhập sâu vào thế giới tư duy của nhân vật. Nhờ đó mà độc thoại
nội tâm của nhân vật đã trở thành phương tiện biểu đạt tính cách
nhân vật một cách hoàn hảo, tài tình: “Đúng lúc đó lão cảm thấy
một cú quật đột ngột và cú nảy mạnh ở sợi dây lão đang níu bằng
cả hai tay. Thật là sắc và cảm thấy cứng và nặng.

“Lưỡi kiếm của con cá đang quật vào đoạn dây thép đáy, lão
nghĩ. Chuyện ấy tất xảy ra”. Hành động ấy của con cá diễn ra
dưới mặt nước sâu, nhưng ông lão vẫn nhận ra.

Cảm giác đóng vai trò rất quan trọng trong kĩ thuật tự sự của
Hemingway. Nổi bật trong đoạn trích là hai cảm giác cơ bản của
Santiago: về sức khoẻ và về việc khuất phục con cá. Văn bản

xuất hiện hàng loạt câu đề cập đến các cảm giác này. Người kể
sử dụng hai thủ pháp ngôn từ để khắc hoạ. Một là bằng chính
ngôn ngữ của mình để miêu tả (“Nhưng lão lại cảm thấy choáng
váng”, “Nhưng đã hai lần lão cảm thấy chóng mặt và choáng
váng và điều ấy khiến lão sợ”, ). Hai là sử dụng ngôn ngữ của
nhân vật (“Lượt tới nó lượn ra ta sẽ nghỉ”, lão nói. “Ta cảm thấy
đỡ hơn nhiều. Chỉ hai ba vòng nữa thôi thì ta sẽ có nó”).

Với cách kể này, câu chuyện của Hemingway đan cài nhiều tầng
“không khí”. Thường thì độ căng của truyện được đặt ngay trong
hành động trực tiếp của nhân vật, nhưng với Hemingway thì trọng
tâm truyện bao giờ cũng nằm ngoài câu chuyện, nằm ở cái phần
“trống”, phần không nói hết của người kể.

3. Diễn biến

Cuộc chiến của Santiago với cá kiếm diễn ra vô cùng gay cấn. Để
giành chiến thắng ta thấy Santiago tiến hành lần lượt các bước
sau:

- Thu dây để khiến con cá quay vòng.

- Cầu con cá đừng nhảy bởi sợ mất nó: “Đừng nhảy, cá”. Lão nói.
“Đừng nhảy”.

- Cầu Chúa giúp bằng cách hứa đọc kinh: “Chúa giúp ta chịu
đựng. Ta sẽ đọc một trăm lần kinh Lạy Cha và một trăm lần kinh
mừng Đức Mẹ”.

- Phân tích tình hình: “Mình phải giữ cho nó đừng đau quá, lão

nghĩ. Nỗi đau của ta thì không thành vấn đề. Ta có thể chế ngự.
Nhưng nỗi đau của con cá thì có thể khiến nó cuồng lên”.
- Di chuyển được con cá: “Ta đã di chuyển được nó”.

- Động viên bản thân: “Kéo đi, tay ơi, lão thầm giục. Hãy đứng
vững, đôi chân kia. Tỉnh táo vì tao, đầu à”.
- Tập trung sức lực: “Dồn hết mọi đớn đau và những gì còn lại
của sức lực và lòng kiêu hãnh đã rời bỏ từ lâu, lão mang ra
đương đầu với cơn hấp hối của con cá”.

- Phóng lao giết chết con cá.

Song song với diễn biến trên là quá trình suy kiệt sức lực của ông
lão:

- Khi con cá bắt đầu lượn vòng, lão hãy còn đủ sức để kéo: “Lão
chỉ cảm nhận áp lực của sợi dây hơi chùng lại và dùng tay phải,
lão bắt đầu nhẹ nhàng kéo vào. Sợi dây chững lại, như¬ mọi khi,
như¬ng ngay lúc lão kéo đến điểm sắp đứt thì sợi dây bắt đầu
thu vào. Lão lách vai và đầu ra khỏi sợi dây và bắt đầu liên tục
kéo nhẹ nhàng”.

- Nhưng rồi cứ phải ra sức níu sợi dây để buộc con cá phải quay
vòng, sức lực lão suy kiệt nhanh chóng: “hai giờ sau, mồ hôi
¬ướt đẫm ng¬ười ông lão và lão mệt thấu xương”, “ông lão thấy
hoa mắt suốt cả tiếng đồng hồ, mồ hôi xát muối vào mắt lão và
xát muối lên vết cắt phía trên mắt và trán”,

- Tiếp đó ông lão “lại cảm thấy choáng váng”, “toát mồ hôi đầm
đìa nhưng không phải vì mặt trời mà vì một nguyên nhân khác”,

“lão lại thấy xây xẩm mặt mày”, “miệng lão khô khốc không thể
nói nổi, như¬ng lúc này lão không thể với lấy cái chai”.

- Đỉnh điểm của việc kiệt sức là sự “lú lẫn đầu óc”. Ông lão bước
vào trạng thái chênh chao giữa sống và chết khi “lão nói bằng
giọng mà bản thân hầu như¬ không còn nghe nổi”.

- Tại thời khắc đó, ông lão đã biết tự động viên kịp thời: “Hãy giữ
đầu óc tỉnh táo và biết cách chịu đựng như¬ một con người”, lão
nghĩ. Rồi lão kêu gọi: “Đầu ơi, hãy tỉnh táo”. Bằng cách đó, từng
phút giây, lão trở nên mạnh hơn con cá.

Dõi theo mạch trần thuật trên, ta thấy, diễn biến của trận đánh rất
gay cấn, được tính theo từng vòng lượn của con cá và tính theo
cả chút sức lực ít ỏi còn lại, dần hao mòn của ông lão: “Cứ cái đà
này thì không ổn rồi, lão nghĩ. Miệng lão khô khốc không thể nói
nổi, như¬ng lúc này lão không thể với lấy cái chai. Lần này mình
phải kéo nó cập mạn, lão nghĩ. Cứ thêm vài vòng nữa thì mình sẽ
đuối sức”.

Có lúc người đọc ngỡ như ông lão để mất con cá hoặc gục chết
trước nó. Thế nhưng, lần nào cũng vậy, lão biết cách xốc lại tinh
thần kịp thời: “Lần này mình phải kéo nó cập mạn, lão nghĩ. Cứ
thêm vài vòng nữa thì mình sẽ đuối sức. Không, mày khoẻ, lão tự
nhủ. Mày luôn khoẻ”. Cuối cùng ông lão đã chiến thắng. Một
chiến thắng kì vĩ cho quyết tâm không thể gì lay chuyển.
Trong đoạn trích, cuộc chiến tập trung vào hai đối thủ đã rã rời
thân xác. Cả hai đã đấu sức với nhau ròng rã hai ngày đêm. Bây
giờ, kẻ nào không trụ vững, kẻ đó không tồn tại. Do vậy ta thấy
độ căng của diễn biến được tăng dần theo sự suy kiệt sức lực

của hai đối thủ. Trong lúc con cá dần ngoi lên (dấu hiệu của sự
thúc thủ) thì ông lão nhiều lần suýt ngất. Nhưng ông lão vẫn
gượng dậy. Cuối cùng con cá là kẻ bại trận.

4. Hành động theo cách của riêng mình

Đặc trưng nổi trội nữa trong tính cách nhân vật mã của
Hemingway là họ tự xác lập một lối hành động cho riêng mình.
Với cách sống đó ta thấy ở họ dáng dấp của kiểu nhân vật hiện
sinh.

Santiago là người gần như bị cộng đồng (chỉ còn mỗi thằng bé
Manolin quan tâm) và bị cả tạo hoá bỏ rơi (không bắt được cá
suốt 84 ngày), nhưng ông lão tin vào bản thân mình. Chỉ cần lão
bắt được cá thì mọi sự sẽ chấm dứt. Ở đây tồn tại xung đột ngầm
giữa một Santiago bị loại bỏ ra khỏi cộng đồng và một Santiago
với cách thức tồn tại riêng của lão bên cộng đồng đó.

Lão hành động như sau: không hề nản chí mà cứ miệt mài ra
khơi với hi vọng bắt được con cá xứng đáng với tài nghệ lão.
Mục đích ban đầu của lão không phải vì những tiêu chí đánh giá
của cộng đồng mà vì ý thức của lão muốn sống một cách tử tế
theo cách riêng của lão. Lão đã bắt được con cá mà ngay cả đến
trong mơ lão cũng chưa từng gặp. Con cá ấy lớn hơn bất cứ con
cá nào trước đó được đưa vào cảng La Havana.

Santiago cũng như các nhân vật thuộc “thế hệ mất mát” đều tin
vào các giá trị xác thực, tin vào khả năng của chính bản thân
mình. Santiago cầu Chúa giúp là chỉ giúp lão chịu đựng chứ
không cầu giúp bắt con cá, có nghĩa lão ý thức được thành quả

lao động là phải do chính tay con người làm ra chứ không thể có
Chúa nào làm giúp cả. Họ không tin vào những điều trừu tượng,
hoa mĩ như những gì Kinh Thánh giảng dạy. Do vậy, việc
Santiago hứa đọc kinh cầu Chúa giúp sức chỉ là một “phản xạ
văn hoá” nhất thời (vì hằng bao thế kỉ, người phương Tây sống
theo những quy chuẩn đạo đức Thiên Chúa giáo). Bởi vì sau đó
Santiago không đọc mà lão thầm nhủ: xem như đã đọc rồi. Sự
bất tin ấy còn được đẩy đến mức bất kính. Tập trung nhất là ở chi
tiết sau khi giết chết con cá ông lão thấy “mắt nó trông dửng
d¬ưng như¬ những tấm kính trong kính viễn vọng hay như¬ một
vị thánh trong đám rước”.

Không dựa vào Chúa, nhân vật của Hemingway dựa vào chính
bản thân mình. Đây là giá trị nhân văn vô cùng to lớn. Santiago
đặt ra cho mình mục đích và cách sống. Bây giờ lão đang đi gần
đến cái đích; con cá sắp bị lão chinh phục. Không có thế lực nào
ngăn cản lão ngoại trừ chính bản thân lão. Đến đây ta bắt gặp