Nguyễn Du và nỗi buồn trần thế docx

Nguyễn Du và nỗi buồn trần thế


Tuổi thơ ấu, Nguyễn Du được sống trong một gia đình quý tộc có
thế lực lớn lúc bấy giờ, nhưng lại chịu ảnh hưởng nhiều của mẹ,
một người xuất thân bình dân, là vợ ba và kém chồng tới 32 tuổi.
Sống trong cảnh nhung lụa, lên sáu tuổi Nguyễn Du đã đi học và
nổi tiếng là thông minh. Tuy vậy, cuộc sống giàu sang không
được lâu dài.

Năm mười một tuổi, Nguyễn Du đã mồ côi bố, hai năm sau lại mồ
côi mẹ. Nguyễn Du phải đến ở nhà người anh khác mẹ là Nguyễn
Khản, Tiến sĩ khoa Canh Thìn niên hiệu Cảnh Hưng 21 (1760)
đời Lê Hiển Tông, đang làm quan Tả thị lang bộ Hình, kiêm Hiệp
trấn xứ Sơn Tây. Nhưng rồi, do liên quan đến việc ủng hộ Trịnh
Tông, nên Nguyễn Khản bị cách chức và bị bắt giam. Hai năm
sau, Trịnh Sâm mất, Trịnh Tông lên ngôi chúa, Nguyễn Khản
được trọng dụng, làm Thượng thư bộ Lại, sau thăng Tham tụng.
Nhưng đến năm 1784, kiêu binh nổi loạn, kéo đến phá nhà và
suýt giết chết Nguyễn Khản, khiến vị Tể tướng này phải bỏ chạy
lên Sơn Tây, sau đó chạy về Nghệ An Vậy là, ngay từ thời niên
thiếu, những sóng gió cuộc sống chính trị xã hội đã tác động
mạnh đến Nguyễn Du. Ðiều đó ảnh hưởng lớn đến văn chương
của ông sau này:
Nước trôi hoa rụng đã yên
Hay đâu địa ngục ở miền nhân gian


Từ trước, Nguyễn Du được gia đình cho làm con nuôi một ông họ
Hà làm quan võ ở Thái Nguyên. Người bố nuôi không có con đẻ,
nên khi ông qua đời, theo lệ tập ấm, Nguyễn Du được kế chân

làm chức ấy. Ông cũng đã xây dựng gia đình với bà họ Ðoàn,
con gái của thầy Ðoàn Nguyễn Thục. Thời gian này, đời sống
chính trị - xã hội thật nhiều biến động. Năm 1786, Nguyễn Huệ ra
Bắc diệt Trịnh, phù Lê. Năm 1788 quân Thanh sang xâm lược,
chiếm cứ Thăng Long. Năm 1789, Quang Trung lại kéo quân ra
Bắc, đại phá quân Thanh, và triều Lê cũng kết thúc. Nguyễn Du
phải lánh về quê vợ ở Thái Bình, sống nhờ nhà người anh vợ, là
danh sĩ Ðoàn Nguyễn Tuấn, lúc này đã ra cộng tác với Tây Sơn.
Ðây là thời gian Nguyễn Du viết nhiều thơ chữ Hán, sau đưa vào
Thanh Hiên thi tập. Căn cứ theo những sáng tác thời gian này thì
hầu như ông về Thái Bình là náu thân, chịu thật nhiều khổ ải. Bởi
khổ cực quá, nên như thơ ông viết Thân thế phó mặc cho cát bụi;
cụ thể hơn là, Mới rét đã thấy khổ vì thiếu áo Cực nhục của
ông, đến mức luôn phải Giả vụng về để phòng thói tục; và, bởi
đời loạn quá, đến nỗi Vì muốn giữ toàn tính mạng nên lúc nào
cũng sợ người ta Sống như vậy, nên thân thể tàn tạ, đầu tóc
già nua, bài Tự thán I (dịch nghĩa): Trời đất phú cho vóc hình kém
cỏi/ Tuổi tác lại cho cái râu mày già nua/ Gió tây ào ạt, cây cỏ
bồng đứt gốc này/ Không biết rồi bay tới nơi nao!

Rồi ông về Tiên Ðiền sống một thời gian dài trong hoàn cảnh khó
khăn về vật chất; tinh thần thì nhiều mỏi mệt nên đôi khi tìm an ủi
trong tín ngưỡng Phật giáo và Ðạo giáo. Thời gian ở Tiên Ðiền,
sống cuộc đời nơi thôn dã, xem sách, đi săn, câu cá, thỉnh thoảng
sang Trường Lưu hát phường vải Vậy nên thời kỳ này ông còn
có hiệu là Hồng Sơn Liệp Hộ (người đi săn ở núi Hồng) và Nam
Hải Ðiếu Ðồ (người đi câu ở biển Nam). Hai bài Thác lời trai
phường nón và Văn tế sống hai cô gái Trường Lưu cho thấy
những dấu ấn cuộc sống của nhà thơ những năm tháng ở Tiên
Ðiền. Thác lời trai phường nón viết theo thể lục bát, nhà thơ thay

lời người trai phường nón tỏ tình với cô gái phường vải, ngôn
ngữ đậm hơi hướng ca dao và vè xứ Nghệ. Bài Văn tế sống hai
cô gái Trường Lưu viết theo lối văn tế, có âm hưởng dân gian
thật sâu. Ðó là hai tác phẩm chữ Nôm đầu tiên của Nguyễn Du,
hé lộ một tài năng lớn trong thơ quốc âm, và sau này thể hiện
toàn bích trong kiệt tác Truyện Kiều. Tuy nhiên, đó là việc sau
này.

Năm 1802, Nguyễn Ánh lên ngôi, mở đầu vương triều Nguyễn,
xuống chiếu chiêu dụng cựu thần nhà Lê và các nho sĩ Bắc Hà,
Nguyễn Du ra làm quan với nhà Nguyễn. Mùa thu năm 1802, ông
làm Tri huyện Phù Dung (Thái Bình), sau vài tháng thăng Tri Phủ
Thường Tín (Hà Nội). Năm 1804 được cử lên cửa Nam Quan tiếp
sứ thần nhà Thanh. Năm 1805 được thăng Ðông các điện học sĩ,
tước Du Ðức hầu. Năm 1807 làm Giám khảo trường thi Hương ở
Hải Dương. Năm 1809 làm quan Cai bạ Quảng Bình. Năm 1813
thăng Cần chánh điện học sĩ và được cử làm Chánh sứ sang nhà
Thanh. Năm sau lại thăng Hữu tham tri bộ Lễ Nếu nhìn lịch
trình thăng tiến, thấy dường như đường hoạn lộ của Nguyễn Du
có phần hanh thông những năm cuối đời. Tuy nhiên, trong bài
viếng Nguyễn Du của người cháu ông là Minh Quyên, có câu
'Chú tôi bảo toàn được mười chín năm' (tức là Nguyễn Du phải
khôn khéo để giữ mình trong 19 năm làm quan triều Nguyễn), thì
biết chí ông đâu để ở chốn quan trường, mà để cả vào trước tác
văn chương. Ðiều này, phần nào thấy ở trong tác phẩm Thanh
Hiên thi tập, gồm những sáng tác bằng chữ Hán ông viết trong
thời gian từ khi về náu mình ở Thái Bình, qua thời gian ở Tiên
Ðiền, cho đến những năm đầu ông ra làm quan cho nhà Nguyễn
ở Bắc Hà. Thanh Hiên thi tập hiện còn 78 bài thơ chứa đựng
những tâm tư tình cảm của nhà thơ trong những năm tháng long

đong vất vả trên gió bụi đường đời. Suốt gần hai chục năm
trường Nguyễn Du lúc nào cũng buồn, khổ.

Những bài thơ Nguyễn Du viết khi sống ở Tiên Ðiền cũng thật
nhiều buồn nản, có lúc biểu lộ cả tâm trạng muốn náu mình trong
cửa Phật, và cũng có lúc bộc lộ ý muốn hành lạc. Tuy nhiên, qua
thơ chữ Hán của Nguyễn Du, thấy ông không bao giờ ẩn cư
được trong tín ngưỡng, cũng không có điều kiện để hành lạc.
Trong con người thế tục của ông chất chứa nỗi buồn trần thế. Nó
khiến ông viết: Tiếng hát nơi thôn xóm giúp ta học những câu về
trồng dâu/ Tiếng khóc nơi đồng nội như nhắc lại những ngày
chinh chiến. Khi làm quan triều Nguyễn, ông thấm thía: Trong
trường danh lợi, cười hay nhăn mặt đều gượng gạo. Nhà thơ
từng nói về mình: Tính tự nhiên như chim hạc có ống chân dài
không thể cắt ngắn đi được. Ông thấy đau đớn khi làm một văn
nhân, phần nào thổ lộ qua bài Tiễn bạn họ Nguyễn vào Nam
(phiên âm): Sinh bình văn thái tàn lung phượng/ Phù thế công
danh tẩu hác xà

Văn chương bình sinh như chim phượng bị nhốt trong lồng nát,
còn công danh phù thế thì như rắn rúc vào hang. Chúng tôi nghĩ,
trước hết, Nguyễn Du là một thi sĩ như các thi sĩ của muôn đời,
dẫu đôi khi thấy chua xót về phận văn nhân (như chim phượng
trong lồng nát). Thơ văn chữ Hán của Nguyễn Du còn có tác
phẩm rất đáng kể là Bắc hành tạp lục gồm một trăm ba mươi bài
viết trong những ngày đi sứ. Trên đường đi sứ, Nguyễn Du có
ghé qua Thăng Long và viết một số bài thơ. Bài Long Thành cầm
giả ca nói về một ca nữ trẻ trung tài danh ngày xưa, giờ trở nên
tàn tạ; cuộc đời đã nhiều đổi thay, và buồn quá (bản dịch nghĩa
của Xuân Diệu):

Từ Nam trở về tóc tôi bạc trắng
Không trách người đẹp nhan sắc suy tàn.
Hai mắt trừng trừng luống tưởng lại chuyện cũ
Khá thương giáp mặt nhau mà không nhận ra nhau!

Thời gian đi sứ Trung Quốc, những hành xử của ông không chỉ là
hành xử của một nhà ngoại giao, mà là hành xử của một nhà
nhân văn lớn. Qua sông Hoài, ông cảm nhớ Văn Thiên Tường và
Hàn Tín. Ông viếng mộ Ðỗ Phủ và mộ Âu Dương Tu; thăm mộ
Phạm Tăng, mộ Tỷ Can, mộ Chu Du và đều có thơ. Trước
tượng Tần Cối, Nguyễn Du thấy trái tim chết của nó một đời chứa
đầy thuốc độc. Quá thương Giả Nghị tài năng muốn khuyên vua
thay đổi chính sự, nhưng vua nghe lời bọn tham quan hủ bại, đày
ải ông, Nguyễn Du nói với Giả Nghị mà như nói với thân phận
mình: Trời sinh người kỳ tài không có chỗ đứng/ Cách nghìn năm
gặp nhau, tâm sự vẫn giống nhau

Trong thơ đi sứ của Nguyễn Du, không chỉ nói về nghĩa đời muôn
thuở, mà ông còn có những bài viết về nhân tình thế thái (ở
Trung Quốc) đương thời, tiêu biểu là hai bài Người hát rong ở
châu Thái Bình và Những điều trông thấy. Bài Người hát rong ở
châu Thái Bình viết về ông già hát rong khổ sở vừa múa vừa hát
không ngừng nghỉ / Hơn chục người xem thin thít lắng nghe/ Chỉ
thấy gió sông ù ù và trăng trên sông vằng vặc/ Miệng ông sùi bọt,
tay mỏi rời. Và nhà thơ như thốt lên: Cứ tưởng Trung Nguyên
người ta no ấm/ Ngờ đâu Trung Nguyên có người khổ thế này!
Thực ra, không chỉ do những thực tế cuộc sống trên đất nước
Trung Quốc mà Nguyễn Du viết những bài thơ với nhiều đau
thương khổ buồn như trên. Mà còn bởi những chiêm nghiệm ông

có được từ những tao loạn thuở ấu thơ, những khổ nhục thời ở
Thái Bình và Tiên Ðiền, tới những năm vào chốn quan trường
cười hay nhăn mặt đều gượng gạo, khiến trái tim ông đã chất
chứa quá nhiều nỗi buồn trần thế. Phản chiêu hồn là một tứ thơ
lớn, nhưng còn chừng mực trong bi kịch của thân phận thi nhân,
trí thức. Nguyễn Du còn đi đến cùng chủ đề này khi ông viết Văn
tế thập loại chúng sinh, hay còn gọi là Văn chiêu hồn, gồm 184
câu thơ thể song thất lục bát.

Nếu nói Phản chiêu hồn là một trong những thành tựu đỉnh cao
về thơ chữ Hán của Nguyễn Du, thì Văn chiêu hồn là đỉnh cao
đầu tiên về thơ Nôm của ông. Hiểu rõ lễ tục lâu đời 'rằm tháng
bảy xá tội vong nhân' là lễ cúng tế người chết, Nguyễn Du đã viết
một bài văn tế toàn bộ thế giới người chết, gồm mười loại âm
hồn, như thể để cho các thầy cúng dùng hành lễ. Nhưng đây là
văn của Nguyễn Du thiên tài, ông nói về lẽ sống, chết của con
người, để nêu một vấn đề thật lớn, thật day dứt của nhiều thời
đại: Kiếp con người! Sáng tạo mang tính chìa khóa của tác phẩm
là hai câu Ðêm trường dạ tối tăm trời đất/ Toát hơi may lạnh buốt
xương khô, tạo dựng không gian tối âm u, âm khí mờ mịt, hình
ảnh rợn người. Trong không gian ấy là một xã hội của mười loại
âm hồn, mà nhà thơ coi là mười loại chúng sinh. Văn chiêu hồn
mô tả những cảnh đời của các cô hồn, mong manh, dật dờ hoặc
là ẩn ngang bờ dọc bụi/ hoặc là điếm cỏ bóng cây/ hoặc là cầu nọ
quán này bơ vơ Thực chất là nhà thơ mô tả toàn cõi nhân sinh
với tất cả các loại người, tất cả các cách sống, từ hạng mưu bá
đồ vương, kẻ trong ngọc ngà nhung lụa, đến hạng người cơ hàn,
trẻ nhỏ bơ vơ Và ông trình bày ở một kiếp khác, sau kiếp
người, như một âm bản của kiếp người, khiến người đọc thấy
được thật nhiều những bài học đau thương về kiếp con người.

Ðó là tư tưởng nhân văn sâu sắc của Văn chiêu hồn! Vấn đề Kiếp
con người, một lần nữa lại được Nguyễn Du đặt ra trong Truyện
Kiều bất hủ: Ðau đớn thay phận đàn bà/ Kiếp sinh ra thế biết là
tại đâu

Với tất cả những chiêm nghiệm cuộc sống của mình qua ba triều
đại Lê, Tây Sơn và Nguyễn, với một tâm hồn lớn chất chứa muôn
vàn sự đời, Nguyễn Du hóa thân vào nhân vật Kiều. Với thiên tài
nghệ thuật, Nguyễn Du nhào nặn tất cả các cung bậc tâm trạng
của mình vào tâm trạng người đàn bà mang tên là Kiều, nên Kiều
là một tâm hồn Việt, một thân phận người Việt Nam! Từ khi trong
đời sống tinh thần người Việt ta có Truyện Kiều, đã có rất nhiều
danh sĩ trí thức luận bàn về giá trị Truyện Kiều. Trong khi viết bài
này, chúng tôi hay nghĩ tới lời bình giá của Mộng Liên Ðường
(thế kỷ 19): 'Lời văn tả ra hình như máu chảy ở đầu ngọn bút,
nước mắt thấm trên tờ giấy Nếu không có con mắt trông thấu
cả sáu cõi, tấm lòng nghĩ suốt muôn đời, thì tài nào có cái bút lực
ấy'. Và chúng tôi cũng có nghĩ tới Bài tựa sách Kim Vân Kiều của
Chu Mạnh Trinh (1862 - 1905), có câu: 'Cho hay danh sĩ và giai
nhân cùng kiếp hoa nghiêm nặng nợ; ngán nỗi non xanh, đất đỏ,
muôn thuở lưu lạc đau lòng '.

Vào năm Canh Thìn 1820, Nguyễn Du bệnh nặng, nhưng không
muốn uống thuốc nữa. Lúc gần mất, ông kêu người nhà đến sờ
tay chân ông xem còn nóng hay đã lạnh. Người nhà nói: 'Lạnh cả
rồi'. Ông bảo: 'Ðược'. Rồi mất, không dặn dò gì thêm Lạnh chân
rồi, ông không còn lưu lạc trên cõi người nữa. Phải chăng, ông đã
trở thành loại thứ mười một trong cõi các âm hồn. Loại thứ mười
một này hiếm lắm. Hiếm vô cùng, dường như mấy ngàn năm mới
có một vài, như Khuất Nguyên, Lý Bạch, Ðỗ Phủ, Tô Thức,

Nguyễn Trãi Và từ ngày 16 tháng Chín năm Canh Thìn 1820,
đã có thêm Nguyễn Du!