Động vật không xương sống ( phần 16 ) Nguồn gốc và tiến hoá của có kìm pps

Động vật không xương sống ( phần 16 )
Nguồn gốc và tiến hoá của có kìm
Căn cứ vào các đặc điểm phát triển phôi sinh và cấu tạo cơ thể, rõ ràng
giữa các ngành phụ Trùng ba thùy và Có kìm có quan hệ mật thiết. Trong
ngành phụ Có kìm thì lớp Giáp cổ là nhóm động vật xuất hiện sớm nhất
có cấu trúc cơ thể giống với Bọ cạp, còn Đuôi kiếm thì xuất hiện muộn
hơn, nhưng cấu trúc cơ thể và đặc điểm phát triển lại gần với Trùng
ba thùy.
Phần lớn Hình nhện xuất hiện vào kỷ Cacbon nhưng cũng có các đại
diện gặp từ Devon. Có kìm cũng gặp hoá thạch cùng với Trùng ba thùy từ
các địa tầng từ đầu Cambri, phần lớn sống ở biển nhưng có khi gặp cả ở
nước lợ và nước ngọt.
Như vậy có thể cho rằng Có kìm tách khỏi Trùng ba thùy từ tiền Cambri
và vào thời kỳ cực thịnh của Giáp lớn đã có xuất hiện Có kìm trên cạn.
Có kìm biến đổi theo hướng ổn định phần đầu ngực với 6 đôi phần phụ,
thu gọn cơ thể bằng cách thu gọn bụng sau, tiêu giảm phần phụ và tập
trung đốt.
Biến đổi mới thích nghi với đời sống trên cạn của Có kìm là hình thành
tầng cuticun chống thoát nước, chuyển mang sách thành phổi sách,
chuyển sang thụ tinh trong qua nhiều khâu trung gian như nhờ bao tinh,
bầu tinh, chuyển hoạt động ban đêm sang hoạt động ban ngày.

Bước tiến hoá nổi bật nhất là từ môi trường nước chuyển lên chiếm lĩnh
môi trường cạn. Nhóm nhện và ve bét có độ phong phú về số loài và môi
trường sống cao nhất. Tiến hoá của nhện còn gắn chặt với sự hình thành
tơ để bắt mồi và làm tổ, còn tiến hoá của bét là giảm bớt kích thước cơ
thể và biến thái phức tạp, do vậy khả năng thích nghi với điều kiện môi
trường của Ve bét được tăng cao (hình 9.17).
Lớp Nhện biển
Lớp này còn có tên gọi là lớp Nhện chân trứng (Pycnogonida). Kích
thước cơ thể thay đổi. Có loài lớn tới 30cm sống ở đáy bùn của vùng Bắc

cực, trong khi đó nhiều loài có kích thước nhỏ cỡ vài mm. Cơ thể chia
làm 3 phần là đầu, ngực và bụng.
Đầu kéo dài về phía trước thành vòi, có lỗ miệng ở tận cùng, phần phụ
đầu gồm có đôi kìm, đôi chân xúc giác và đôi chân mang trứng, có 2 đôi
mắt trên nhú mắt. Ngực thường 4 đốt (có thể tới 5 – 6 đốt), mỗi đốt có
một đôi chân. Bụng thường tiêu giảm, tuy nhiên nhện biển hoá thạch có
phần bụng có 7 đốt. Một số loài đầu và ngực dính với nhau tạo thành
phần đầu ngực. Thân bé nên một số phần của nội quan nằm trong
các đốt gốc chân (các nhánh của ruột giữa, một phần của tuyến sinh
dục ) (hình 9.16).

Thức ăn của nhện biển là các loài thuỷ tức, động vật hình rêu, hải qùy,
sứa và thân lỗ.
Phân cắt trứng có sai khác nhau: Đối với nhện biển trứng bé, ít noãn
hoàng thì phân cắt hoàn toàn, đều, tương tự như phân cắt trứng của động
vật giáp xác. Hình thành ấu trùng protonymphon có 3 đôi phần phụ và có
một số cơ quan tạm thời như tuyến tơ và tuyến độc ở đốt gốc của kìm,
sống ký sinh ngoài. Sau đó lột xác sinh trưởng và biến đổi thành con
trưởng thành. Đối với nhện biển trứng lớn giàu noãn hoàng, thường phân
cắt bề mặt, ấu trùng phát triển trên cơ thể mẹ, bám vào bao trứng hay
chân mang trứng nhờ vào tuyến tơ.
Hiện biết khoảng 500 loài, phần lớn sống dưới triều. Có khoảng 40 loài
sống ở độ sâu 2.000m, có kích thước lớn hơn, chân dài hơn nên thường bị
nước cuốn xa đáy. Nhện biển xuất hiện từ Cổ sinh, có nhiều đặc điểm của
hình nhện và một số đặc điểm của giáp xác như hình dạng của ấu
trùng và sự biến thái. Tuy nhiên chúng cũng có những đặc điểm
riêng như có vòi, đốt ngực và bụng không cố định nên khá xa lạ với giáp
xác và có kìm. Nhiều người cho rằng nhện biển là một phân ngành khác
của ngành chân khớp.
Bộ Nhện

Nhóm này dễ nhận biết nhờ cơ thể chia thành 2 khối đầu ngực và bụng
gắn với nhau bằng eo nối. Phần phụ đầu ngực có 6 đôi, đôi kìm biến đổi
thành móc 1 đốt, có tuyến độc ở gốc móc.
Đôi chân xúc giác thường ngắn (ở con đực biến thành cơ quan giao
phối), 4 đôi chân đi (bò) thường dài, có nhiều lông, tận cùng bằng bằng
móc, mỗi chân có 7 đốt (đốt háng, chuyển, đùi, đệm, ống, trước bàn, bàn).
Ở nhện có tuyến tơ (cribellum) thì đốt bàn thứ 4 có một lược lông
(calamistrum) để lấy tơ từ các lỗ của tuyến tơ. Phần phụ bụng gồm có lỗ
sinh dục, lỗ thở và các nhú tơ. Nhện hô hấp bằng phổi sách, khí quản hay
cả 2 loại.

Nhện sử dụng nọc độc để làm tê liệt con mồi, một số có nọc rất độc. Ví
dụ như giống Latrodectus ở vùng Trung Á ven Địa Trung Hải có thể đốt
chết các thú lớn (lạc đà, ngựa ). Tơ có vai trò rất quan trọng đối với đời
sống của nhện, có độ dính khác nhau tuỳ mục đích sử dụng. Chúng có thể
dệt 2 loại lưới là dạng phễu (dạng thảm) dùng để chăng trên mặt đất bắt
mồi bò và dạng lưới hình tấm (hay bánh xe) dùng để chăng trên không,
bắt các động vật bay. Nhện còn dùng tơ để dệt chuông để trú và lặn
xuống nước, dệt bọc trứng, dùng để phát tán
Là một bộ lớn, hiện nay biết khoảng 20.000 loài, chia thành 3 phân bộ:
a. Liphistimorpha còn giữ nhiều đặc điểm cổ như bụng phân đốt, có 2 đôi
phổi sách, 2 đôi nhú tơ Phân bố ở vùng Viễn Đông.
b. Mygalomorrpha: Bụng không phân đốt nhưng vẫn có 2 đôi phổi. Sống
trong hang hay trên cây vùng nhiệt đới.
c. Araneomorpha: Bụng không phân đốt. Thở bằng phổi sách, khí quản
hay cả 2.

Ở Việt Nam nhện phân bố khắp nơi. Các loài phổ biến như Theridon
rufipes, Heteropoda pressula, Menemerus bivitatus thường gặp trong
nhà. Nhện tơ vàng Nephila maculata, nhện gai Gasteracantha

propingua, nhện sừng Gasteracantha arculata thường gặp trong rừng.
Loài Latouchia cunicularia, Avicularia sp (nhện hốc) thường gặp trong
hang hốc phía nam. Loài Salticus manducator có hình dạng giống kiến.
Bộ Đuôi roi
Là những động vật hoạt động về đêm và thích sống ở những nơi ẩm ướt.
Cơ thể có màu nâu, kích thước lớn (dài tới 7cm). Phần đầu ngực dài,
bụng gồm 12 đốt, 3 đốt sau hẹp và kéo dài thành 1 roi. Đôi chân ngực 1
biến đổi thành cơ quan xúc giác.


Chúng không có tuyến độc nhưng có tuyến hậu môn tiết chất hăng (axit
formic, axit axêtic), chất tiết có thể phóng xa tới 30cm, gây rát bỏng cho
kẻ thù. Chúng hoạt động về đêm, ban ngày ẩn trong hang hốc. Thức
ăn là côn trùng, ốc cạn, nhiều chân Con cái bảo vệ trứng và mang
con non trên cơ thể. Hiện biết khoảng 180 loài, phân bố ở vùng nhiệt đới.