Nhan vat lich su va giai thoai.pdf

Ngơ Thì Nhậm
G.S Vũ Khiêu
Đã 200 năm, từ ngày Ngơ Thì Nhậm qua đời sau trận địn thù tại sân Văn Miếu
(1803). Sau hành động tàn nhẫn và bỉ ổi lấy, vua quan nhà Nguyễn tiếp tục lên án ông
về tội "bất trung, bất hiếu".
Qua những trang sách cũ, đọc lại thơ ông, chúng ta thấy nổi lên những nét rất
đậm đà và rực rỡ về toàn bộ cuộc đời ông. Ta càng hiểu thêm những khát vọng lớn
lao, những suy nghĩ thầm kín, những tâm sự đau thương phản ánh con người ông từ
chiều sâu của tâm hồn. Thơ văn ấy là một bức tranh tuyệt đẹp vẽ lại cuộc đời ơng,
người đã đem hết trí lực và tài năng chiến đấu cho lợi ích của nhân dân, cho đạo lý
của cuộc sống, cho vinh dự của Tổ quốc, cho phẩm giá của con người.
Ngơ Thì Nhậm sinh ngày 25 tháng 10 năm 1746 tại làng Tả Thanh Oai, huyện
Thanh Oai tỉnh Hà Đông cũ (nay thuộc Hà Nội). Cha ơng là Ngơ Thì Sĩ, đậu tiến sĩ
làm quan thời Lê Trịnh đồng thời là nhà sử học và nhà thơ. Các em ông đều học giỏi
đỗ cao: Em rể ơng là Phan Huy Ích, một trí thức nổi tiếng thời Tây Sơn. Người đương
thời thường khen ngợi gia đình ơng: "Họ Ngơ một bồ tiến sĩ". Khơng những gia đình
đã từng đời đời đỗ đại khoa và nhận tước lộc cao của triều đình mà cịn nổi tiếng về
văn học được mọi người tôn vinh với danh hiệu Ngơ gia văn phái.
Ngơ Thì Nhậm 16 tuổi đã soạn quyển Nhị thập thất sử tốt yếu. Năm 1765, ơng
đậu kỳ thi Hương, tiếp đến năm 1976, ông đỗ khoa sĩ vọng, được bổ chức Hiến sát
phó sứ Hải Dương. Công việc trước tác và sáng tác của ông thực sự bắt đầu từ giai
đoạn này. Năm 1771, Ngơ Thì Nhậm hồn thành quyển Hải Đơng chí lược, nghiên
cứu mọi mặt về lịch sử và đời sống của vùng Hải Dương. Năm 1775, Ngơ Thì Nhậm
đi thi Hội, đỗ thứ năm hàng Tiến sĩ đệ tam giáp, được bổ Cấp sự trung Bộ Hộ. Năm
1776, được thăng Giám sát ngự sử đạo Sơn Nam, rồi thăng Đốc đồng trấn Kinh Bắc,
năm sau lại kiêm luôn Đốc đồng Thái Nguyên. Năm 1779 Ngơ Thì Nhậm chuyển
sang làm Hiệu thư ở tịa Đông Các.
Làm án sát Hải Dương rồi làm đốc đồng hai trấn Bắc Ninh và Thái Nguyên, ông
đã tỏ ra là một thanh niên lỗi lạc, văn võ kiêm toàn. Ngơ Thì Sĩ đã từng viết về con:
"Con ta lấy tài năng gặp được tao ngộ dị thường, lấy tâm cơ đáp ứng với ủy nhiệm
khó khăn, lấy trung thành làm liều thuốc để gạt bỏ gian hiểm và làm tiêu tan khí lam

chướng. Tướng sĩ trong một đạo đều tn theo hiệu lệnh. Kẻ địch ngồi bờ cõi khơng
lường biết được mưu cơ. Mn khe, nghìn dặm khơng đâu cho là xa. Quân đội muôn
bếp thống nhất như một người. Bậc đại trượng phu văn, võ cùng đi đôi bằng phẳng và
hiểm trở coi là một: thật là xứng đáng!". (Trích thư Ngơ Thì Sĩ gửi cho con là Ngơ
Thì Nhậm).


Sĩ phu đương thời chê trách Ngơ Thì Nhậm đã ít nghĩ đến vua Lê mà chỉ hết
lòng với chúa Trịnh, sau lại bỏ cả Lê, Trịnh mà theo Tây Sơn như thế là bất trung.
Người ta lên án ông đã đứng về phía Đặng Thị Huệ và "giết bốn bố" để làm chức thị
lang, như thế là bất hiếu. Người ta phủ nhận những cống hiến vĩ đại của Ngơ THì
Nhậm đối với tổ quốc, với nhân dân; coi đó chỉ những hành động xu thời.
Trước tất cả những lời đả kích ấy, Ngơ Thì Nhậm đã kiên quyết đi con đường
của mình. "Ta hãy n tĩnh lịng ta, giữ điều ẩn ước của ta. Khi việc làm của ta thuận
với mệnh trời, thì đem cả thiên hạ bắc lên cân, cũng khơng cho là lớn.
Ta hãy giữ gìn thân ta, đi con đường rộng lớn của ta. Khi bước đi của ta thấy
hợp với "lý", thì dù có dẵm lên đuôi hổ cũng không sao cả!".
(Vị chi phú).
Ngay từ khi đỗ tiến sĩ, Ngơ Thì Nhậm đã được chúa Trịnh tin dùng. Là một
thanh niên học rộng tài cao, ông luôn luôn nghĩ tới những việc lớn của quốc gia, làm
thế nào để dân được ấm no, nước được giàu mạnh? Với tinh thần ấy, ông đã sống
khác các sĩ phu đương thời, luôn luôn băn khăn trước tình trạng kiệt quệ về kinh tế,
rối ren về chính trị, tan rã về tinh thần của thời Lê-Trịnh. Ông điều tra rất cụ thể tình
hình các địa phương, ln luôn gửi những lời kiến nghị lên chúa Trịnh, dù việc ấy có
thể làm phật ý chúa. Ơng xác định "làm người bề tơi thờ một ơng vua, biết có thể làm
được mà không làm, thế là bất trung. Đứng ở một triều có thể nói được, mà im lặng
khơng nói thế là bất thành". Vì lịng trung thành với chúa Trịnh và trước hết là lòng
trung thành với tổ quốc và với nhân dân, mà Ngơ Thì Nhậm dám nói thẳng với chúa
Trịnh về những sai lầm trong chính sách của triều đình.
Nhưng tất cả những kiến nghị của Ngơ Thì Nhậm đều khơng được Trịnh Sâm

chấp nhận. Trịnh Sâm lúc mới lên ngôi chúa đã làm được một số việc xuất sắc nhưng
khi "bốn phương đã yên lặng, kho đụn lại sung túc, Sâm dần dần sinh ra xa xỉ, kiêu
căng, cung tần thị nữ kén vào rất nhiều, ngày đêm mặc ý mua vui, khơng cịn e lệ gì
nữa" (Hồng Lê nhất thống chí). Từ đó Triều đình ngày một mục nát, nhân dân ngày
một đói khổ, các quan chức trong triều thì chia thành phe phái giữa những người ủng
hộ Trịnh Tông và những người theo Đặng Thị Huệ và Trịnh Cán. Các sĩ phu đương
thời chê trách Ngơ Thì Nhậm đã đứng về phe Đặng Thị Huệ mà tố cáo âm mưu của
bè lũ Trịnh Tơng.
Lúc đó Trịnh Sâm đã ốm đau khơng cịn sống được bao lâu nữa, Trịnh Tông
(con lớn của Sâm) là đứa ngu xuẩn, tàn ác, bất tài, bất lực đã bị chính cha nó ghét bỏ.
Nhân cách của nó, Ngơ Thì Nhậm khơng thể khơng biết. Con nhỏ của Sâm là Trịnh
Cán (con của Đặng Thị Huệ) lại tỏ ra thông minh khác thường và được Trịnh Sâm đặc
biệt yêu quý nên lập làm thế tử. Trong trường hợp ấy nếu Ngơ Thì Nhậm đứng về
phía Đặng Thị Huệ và Trịnh Cán, thì theo lễ giáo cũ ơng vẫn là người tận trung với
Trịnh Sâm. Đứng về lẽ phải, đó là một việc làm thức thời, vì ơng biết đất nước không


thể trơng mong gì được ở Trịnh Tơng, tên bạo chúa sau này, cịn đối với Trịnh Cán,
ơng rất có thể đem tài năng của Y Doãn và Vũ Hầu ra giúp ấu chúa.
Năm 1782, Trịnh Sâm mất, kiêu binh phế Trịnh Cán lập Trịnh Tơng lên ngơi
chúa. Thấy tình hình Thăng Long phức tạp, Ngơ Thì Nhậm bỏ về sống ở quê vợ, vùng
Sơn Nam trong vòng sáu năm. Ông đã hoàn thành tác phẩm khảo cứu Xuân Thu quản
kiến và tập thơ Thủy vân nhàn vịnh trong thời gian này.
Năm 1786 Nguyễn Huệ ra Bắc đánh đổ nhà Trịnh rồi trả lại đất nước cho vua
Lê.
Nguyễn Huệ ra Bắc lần thứ hai và trong một thời gian rất ngắn vị anh hùng này
đã bộc lộ tài năng và khí phách trong việc phù Lê diệt Trịnh, rất xứng đáng là người
ơng vẫn mong mỏi và chờ đợi. Ơng quyết tâm tìm đến tới Nguyễn Huệ và tin tưởng
rằng việc làm của mình là đúng. Khác hẳn với các sĩ phu đương thời, ông dứt bỏ
những ràng buộc về giai cấp và nhận thức, đi hẳn với phong trào Tây Sơn và trung

thành tuyệt đối với người anh hùng áo vải.
Cuộc gặp gỡ giữa Quang Trung và Ngơ Thì Nhậm là một cuộc gặp gỡ kỳ diệu
giữa người trí thức lỗi lạc với người anh hùng kiệt xuất. Có thể nói Ngơ Thì Nhậm là
người duy nhất đã hiểu rõ Quang Trung, và Quang Trung cũng là người duy nhất đã
hiểu hết được tài năng và phẩm chất của Ngơ Thì Nhậm. Quang Trung tun bố "Ngơ
Thì Nhậm vừa là bầy tôi, và là khác" coi ông như là người đáng tin cậy nhất và giao
ngay những công việc rất quan trọng. Ngay từ buổi đầu, Quang Trung đã phong Ngơ
Thì Nhậm là Tả thị lang Bộ lại, nghĩa là phụ trách tồn bộ cơng việc tổ chức và cán
bộ trong nội bộ của mình. Ngay buổi đầu đó, Ngơ Thì Nhậm đã lập tức gọi em rể là
Phan Huy Ích viết thư cho bạn là Trần Bá Lãm, giới thiệu một loại trí thức có tài, có
đức về với Quang Trung.
Cuộc rút quân về Tam Điệp là một sách lược kiệt xuất nói lên trình độ mưu trí
và cực kỳ sáng tạo của Ngơ Thì Nhậm. Lúc đó các tướng võ như Ngô Văn Sở, Phan
Văn Lân chỉ có biết đánh, cịn Nguyễn Văn Dụng thì chỉ muốn lặp lại kinh nghiệm
của Lê Lợi ngày xưa là mai phục. Ngơ Thì Nhậm đã bác bỏ cả hai ý kiến đó, so sánh
lực lượng của hai bên, vạch ra sự khác nhau cơ bản của hoàn cảnh lúc bấy giờ và hoàn
cảnh của thời Lê Lợi khi xưa, nêu lên ý nghĩa của "tồn qn rút lui khơng bị mất một
mũi tên, cho nó ngủ trọ một đêm rồi lại đuổi đi" (Hồng Lê Nhất Thống chí). Sách
lược rút lui này hoàn toàn phù hợp với ý của Quang Trung và đã tạo điều kiện hết sức
quan trọng để Quang Trung đánh bại quân Thanh.
Sau khi đất nước được giải phóng. Quang Trung rút về Phú Xn để Ngơ Thì
Nhậm ở ngồi Bắc và giao cho tồn quyền đảm đương cơng việc ngoại giao với nhà
Thanh. Ngơ Thì Nhậm lại phát huy óc sáng tạo của mình. Trong việc tiếp xúc với vua
quan nhà Thanh cũng như trong việc giao dịch bằng thư từ, Ngơ Thì Nhậm vừa cương
quyết, vừa linh hoạt, vừa nêu cao chủ quyền dân tộc, vừa giữ tình hịa hiếu giữa hai


nước. Với tài ngoại giao, Ngơ Thì Nhậm đã góp phần ngăn chặn được cuộc tấn công
trả thù của nhà Thanh, miễn được lễ cống người, vàng, đòi nốt những tỉnh ở vùng Tây
Bắc, yêu cầu phong vương cho Quang Trung, củng cố lòng quý trọng của vua nhà

Thanh đối với Quang Trung. Ngơ Thì Nhậm đã thực hiện rực rỡ nhiệm vụ của Quang
Trung giao phó đúng với tinh thần:
"Chiến hòa do ta định đoạt
Thân thiện để người cùng vui"
Ngơ Thì Nhậm chỉ cộng tác với Quang Trung có năm năm. Vị anh hùng kiệt
xuất của dân tộc đã từ trần q sớm. Đó là sự tổn thất khơng gì bù đắp được của nhân
dân ta thời kỳ bấy giờ. Đó cũng là nỗi đau xót nhất của Ngơ Thì Nhậm.
Vua mới cịn ít tuổi, cơng việc quốc gia bị Bùi Đắc Tuyên, cậu ruột của vua
nắm hết. Triều đình Tây Sơn ngày một suy vong, Ngơ Thì Nhậm mặc dầu tuổi già,
sức yếu vẫn cố gắng phục vụ triều Tây Sơn, vừa lo lắng cho vận mệnh của đất nước.
Khơng có cách gì để thuyết phục vua Quang Toản nghe theo mình, ơng đã rất đau
buồn lo âu.
Thời kỳ này, Ngơ Thì Nhậm đã viết cuốn sách lý luận về Phật giáo nhan đề
Trúc Lâm tôn chỉ nguyên thanh. Trong tập này, Ngơ Thì Nhậm đã phát huy cao hơn
nữa tư tưởng của cha mình. Ngơ Thì Sĩ, cha ông ngày xưa cũng đã từng muốn thống
nhất cả Khổng giáo, Phật giáo và Lão giáo vào một nguồn gốc (tam giáo nhất
nguyên). Hòa hợp đạo Phạt và đạo Nho. Ngơ Thì Nhậm đã trình bày những kiến thức
rất uyên bác với những lý lẽ rất chặt chẽ của mình. Ơng dã để lại một di sản văn
chương đồ sộ gồm trên 600 bài thơ và 15 tác phẩm lớn.
Điều đáng quý ở Ngô Thị Nhậm là trong giai đoạn suy vong của triều Tây Sơn,
ông vẫn giữ nguyên vẹn một tấm lịng thủy chung son sắt, ln ln tìm mọi cách
củng cố triều đại, phục vụ tổ quốc và nhân dân.
Trong tình hình phức tạp và suy thối này của nhà Tây Sơn, Nguyễn Ánh sau
khi chiếm lại miền Nam, đã kéo quân ra Bắc, tiêu diệt triều đại Tây Sơn và chấm dứt
cuộc đời của Ngơ Thì Nhậm bằng một trận đò thù ở sân Văn Miếu.
Trong suốt cuộc đời mình, Ngơ Thì Nhậm đã chứng kiến khơng biết bao nhiêu
sự thay đổi từ Nam chí Bắc. Hàng chục vua, chúa được đựng lên rồi bị đánh đổ. Cuộc
đấu tranh giành giật quyền vị đất đai, diễn ra liên tiếp trong hàng ngũ phong kiến.
Phong trào nông dân mà đỉnh cao nhất là cuộc khởi nghĩa Tây Sơn đã tràn ngập khắp
nơi như vũ bão. Sự vùng dậy của dân tộc đã đánh tan 20 vạn quân xâm lược. Tất cả

những sự kiện to lớn ấy đã thu gọn trong cuộc đời 57 năm của Ngơ Thì Nhậm.


Thời thế luôn thay đổi nhưng bản chất con người tri thức chân chính ấy khơng
thể thay đổi. Dù ở với Lê, Trịnh hay với Tây Sơn, dù trong lúc giữ những trọng tách
lớn của lịch sử hay lúc sa cơ trước mặt qn thù, Ngơ Thì Nhậm đã giữ ngun vẹn
những phẩm chất cao q của mình. Đó là lịng u nước, u dân, là đầu óc suy nghĩ
sáng tạo, là sự đấu tranh đến cùng cho chính nghĩa. Cho nên thời thế dù Xuân thu hay
Chiến quốc, dù hưng thịnh hay suy vong, trong thành công hay thất bại, Ngơ Thì
Nhậm đã sống như thế và chỉ có thể sống như thế.
(Tạp chí Thăng Long Hà Nội ngàn năm - Số 12/2003)

Phù Đổng Thiên Vương
Di tích & huyền thoại
Trần Thị Vân Anh
Trưởng phịng VHTT
TDTT huyện Gia Lâm

Bạn có thể thăm viếng tượng đài "Thánh Gióng" ở đâu đó, nhưng xin chớ quên
nơi chôn nhau cắt rốn của Người. Gióng - Phù Đổng tên của người anh hùng cũng
chính là tên của một địa danh có thật.
Phù Đổng, đó là một vùng đất nằm kề bên bờ tả ngạn sông Đuống, trước đây
thuộc phủ Tiên Du tỉnh Bắc Ninh, nay thuộc huyện Gia Lâm, Hà Nội, cách trung tâm
Hồ Gươm hơn 10 km theo đường chim bay.
Theo truyền thuyết, Phù Đổng là nơi sinh ra Thánh Gióng. Mẹ Gióng ướm bước
chân thần ở vườn cà mà sinh ra. Thời Hùng Vương thứ sáu, giặc Ân xâm lược nước
ta, Gióng lên ba, thoắt nói, thoắt cười, thưa mẹ địi sứ giả vào, xin nhà Vua sắm cho
ngựa sắt, roi sắt, giáp sắt. Vua Hùng cho người mang đến.
Sau "Bảy nong cơm, ba nong cà. Uống một hơi nước cạn đà khúc sơng". Gióng
vươn vai cao lớn khác thường, mặcgiáp sắt, cầm roi sắt, lên ngựa sắt. Ngựa sắt phun

lửa xông vào quân giặc. Trận chiến đấu ác liệt, roi sắt gẫy, Gióng nhổ cả bụi tre đằng
ngà đánh giặc. Giặc tan, Gióng cưỡi ngựa lên núi Sóc Sơn bái vọng Mẹ rồi bay về
trời.
Theo tục truyền, cứ đến ngày 9/4 âm lịch hàng năm, dân làng lại tổ chức lễ hội
Gióng, một sinh hoạt văn hóa dân gian đặc sắc. Qua các diễn xuất trong hội lễ, người
ta có thể liên tưởng những bài học về chiến tranh nhân dân, suy ngẫm cách nhìn kẻ
thù, hiểu thêm về thẩm mỹ truyền thống, cũng như đạo lý ứng xử con người trong
tiến trình lịch sử...
Có rất nhiều người viết về Phù Đổng Thiên Vương, về cả thần tích, di tích và lễ
hội. Song, rõ ràng rằng từ xưa đến nay chưa có một ai để tâm giải mã những hiện
tượng văn hóa liên quan đến Đức Thánh Phù Đổng. Chúng ta hiểu rằng Đức Thánh
Phù Đổng Thiên Vương là một trong "Tứ bất tử". Trong "Tứ bất tử" này của người
Việt thì rõ ràng chỉ chấp nhận Đức Thánh Phù Đổng và Tản Viên Sơn thánh là tư


cách của anh hùng văn hóa đích thực cịn Chử Đồng Tử và Mẫu Liễu Hạnh chỉ là
những vị thần về sau mang yếu tố của các thần linh không phải dạng anh hùng văn
hóa vì Chử Đồng Tử và Mẫu Liễu Hạnh là những vị thần đã được quan tâm tới và đề
cao ở thời kỳ sử đã thành văn. Đức thánh Phù Đổng Thiên Vương và Tản viên sơn
thánh là những người được nảy sinh từ thời cổ đại, tiền sử.
Ở đây chúng ta hiểu rằng trong quá trình phát triển của cư dân Việt, các vị anh
hùng văn hóa thường được gắn với các sự kiện rất lớn của người Việt. Nếu như chúng
ta biết rằng Đức thánh Tản Viên ở tận vùng núi cao xa, Ngài là bạn thân của Thủy
Tinh nhưng ở đấy "Sơn thủy hữu tình". Đến khi người Việt lùi xuống phía dưới, biết
đắp đê ngăn lụt thì lúc đó Tản Viên mới trở thành có tính chất là kẻ thù đối với Thủy
Tinh mà biểu hiện bằng sự kiện lấy con gái vua Hùng. Đó là một hiện tượng sử hóa
các anh hùng văn hóa. Nhưng khi đã xuống đến châu thổ cao giáp với châu thổ thấp
thì người Việt lúc đó chủ yếu sử dụng công cụ bằng đồ đồng, đồ đá. Nhưng vì cơng
cụ này khơng có cách nào mà khai phá được những châu thổ thấp và đến lúc này
người ta phát hiện ra đồ sắt và chỉ có đồ sắt mới có khả năng chặt được những cây lớn

và khai phá những rừng rậm ở châu thổ thấp, đầm lầy mà thơi. Chính do phát hiện ra
đồ sắt và thấy sức mạnh của sắt vô cùng to lớn như thế nên sức mạnh này được hội tụ
và nhân cách hóa để trở thành một vị thần vĩ đại. Vị thần vĩ đại ấy đã góp phần tạo
nên sức mạnh, đại diện cho sức mạnh của dân tộc khai phá châu thổ thấp. Và, người
Việt chỉ có thể trở thành một quốc gia, một dân tộc đầy đủ khi đã khai phá châu thổ
Bắc Bộ. Cũng chính từ vùng thấp này, người Việt mới tạo đà để phát triển, để ra đi
tiến tới một đất nước to lớn, thống nhất của cộng đồng như ngày nay. Như vậy chúng
ta hiểu rằng Đức thánh Phù Đổng Thiên Vương đã đánh dấu một bước phát triển đặc
biệt của dân tộc chúng ta ở thời kỳ sơ cử, tiền sử. Và, chỉ có từ Ngài mà chúng ta mới
phát triển lên được, đặc biệt là phát triển nông nghiệp. Ở đây với công cụ đồ sắt được
quy tụ vào cái gậy của Ngài, khi Ngài cầm gậy đi đánh giặc. Đó là một cuộc trường
chinh về sản xuất, một cuộc trường chinh với sức mạnh của đồ sắt buổi đầu khai phá
châu thổ Bắc Bộ. Đây là một vị trí tiếp giáp giữa châu thổ cao với châu thổ thấp để
nói lên bước phát triển của dân tộc...
Ở đây chúng ta còn thấy một đặc điểm khác nữa là trong lễ hội có rất nhiều tục
lệ đi theo nhưng đáng quan tâm là ở chỗ con ngựa trắng và ông hiệu cờ là quan trọng
nhất. Khi chúng ta thấy có 28 thiếu nữ tượng trưng cho tướng giặc, thực chất tượng
trưng cho tinh tú. Mà sử dụng những cơ bé cịn ngây thơ là biểu hiện hồn nhiên như
bầu trời. Người Việt lấy thờ Mẫu làm trọng thì sự ngây thơ ấy cũng xuất phát từ nữ
giới. Đó là một ý kiến. Song, ý kiến này đáng được tin theo, ý kiến khác là người ta đi
rước vào giữa trưa và rước ngựa trắng đi và chỉ ngựa trắng thôi. Ngựa trắng là "Bạch
Mã" tượng trưng cho sức mạnh linh khí của trời và tượng trưng cho phương Đông,
cho mặt trời, cho nên khi rước, người ta cầu cho có được sinh khí tràn về cho trần
gian, cho mn lồi sinh sơi. Và, trong tục lệ của người dân ở đây, nhiều người tin
rằng khi rước ngựa trắng ra thì trời bao giờ cũng nổi gió. Có nghĩa là trời ứng vận vào
người "Thiên nhân hợp khí" mà tạo cho khí thiêng của trời tràn về trần gian. Và, khi
rước về thì sinh khí đó nó hội tụ vào lá cờ đỏ. Lá cờ đỏ là của ông hiệu cờ. Màu đỏ là
màu của sinh khí, màu của sức sống. Màu đỏ gắn với thần linh. Cái màu ấy có tràn về
thì mn lồi mới phát sinh phát triển được. Cho nên vai trị của ơng hiệu cờ là rất
quan trọng. Múa cờ đỏ là nói lên cái vận động sinh khí của bầu trời. Trong vận động

sinh khí ấy, ơng hiệu cờ đạp lên ba cái bát - tượng trưng cho "Tam sơn". Thơng qua
"Tam sơn" mà sinh khí tràn xuống đất và nước. Chỉ có thể thì sức sống mới được phát
triển và cái ước vọng qua ngày hội mới trở thành ước vọng được mùa, ước vọng của
phồn thực, ước vọng của sự no đủ. Và, chính qua nhận thức của người xưa đối với
Phù Đổng Thiên Vương - một uy lực siêu phàm như vậy thì người xưa đã quan tâm


đến nơi thờ của Ngài.
Nơi thờ là đền Phù Đổng Thiên Vương. Ngơi đền này cịn để lại rất nhiều dấu
ấn mà chúng ta cần phải trân trọng. Khi nghệ thuật của người Việt trở lại với dân gian
tức là vào thế kỷ XVI, những viên gạch rồng và hoa thể hiện rất rõ rệt ở đền Phù
Đổng.
Chúng ta hãy điểm qua những di tích ở Phù Đổng có liên quan đến truyền
thuyết Thánh Gióng.
Đền Thượng: Đền thờ Thánh Gióng. Theo truyền thuyết, đền đã có từ thời
Hùng Vương và được dựng trên nền nhà cũ của mẹ Gióng. Đến cuối thế kỷ XI, Lý
Thái Tổ cho tu bổ thêm và ra lệnh tổ chức hội Gióng. Đền sát đê, được bố cục theo
hình chữ "Cơng", quy mơ rộng rãi.
Trước sân, ngay sát chân đê có ao rộng, có tên ao Rối, nơi hàng năm có tổ chức
múa rối nước vào ngày hội. Trong ao, dưới bóng cây đa cổ thụ cành lá sum s là
ngơi thủy đình xinh xắn. Thủy đình được dựng theo kiểu "mái chồng" từ thời Lê
Trung Hưng (thế kỷ XVII) với nhiều bức chạm tinh vi trên gỗ, mà đề tài là những
cảnh sinh hoạt dân gian: người chăn dê, người thổi ống xì đồng... Thủy đình mang
nhiều yếu tố dịch học mà trên đó những mảng chạm nói lên những ước vọng của dân
chúng.
Đó là hai hình ảnh nói lên người qn tử lấy cái trí thức làm đầu, nếu khơng có
trí thì con người đi vào ngu tối mà sự vô minh, ngu tối thì đồng nghĩa đồng thời là
mầm mống của tội ác. Thơng qua đó thấy rằng, người xưa dạy phải lấy cái trí tuệ làm
đầu, nhờ có trí tuệ mà đi vào thiện tâm.
Qua sân gạch đến Nghi môn khá cao mới được xây vào cuối thế kỷ XIX. Phía

trước có đơi rồng đá nét chạm hơi thơ nhưng rất khỏe, bên dưới có dịng chữ khắc cho
biết niên đại tạo tác của rồng vào năm Ất Dậu niên hiệu Vĩnh Thịnh, tức năm 1705
dưới triều Vua Lê Dụ Tông. Phía sau có đơi sư tử đá cũng làm vào năm đó.
Tiếp đến là nhà Thiêu hương (đốt hương), cấu tạo giống Thủy đình nhưng nhỏ
hơn, lợp bằng ngói kích tấc khá lớn (20cm x 30cm).
Liền nhà Thiêu hương là hai nhà Tiền tế khá rộng. Nhà ngoài do Điền Quận
công Nguyễn Huy (1610-1675), người làng Phù Dực, cạnh xã Phù Đổng đứng ra xây
dựng. Nhà bên trong do Đặng Cơng Chất, người chính làng Phù Đổng, đỗ Trạng
ngun năm 1661, đứng ra hưng công, đáng chú ý ở đây là 39 viên gạch với kích tấc
30 x 20 x 10 (cm), mỗi viên đều chạm khắc hình rồng. Những viên gạch này được lát
ở bậc thềm vào cung. Hai ngơi nhà ba gian phía đơng do Đặng Thị Huệ, chúa Trịnh
Sâm (thế kỷ XVIII) cung tiến.
Trong hậu cung 12 gian có tượng Thánh Gióng cao 3m, hai bên có sáu tượng
quan văn, quan võ, hai phỗng quỳ và bốn viên hầu cận "Tứ trấn".
Kiến trúc đền khơng có gì đặc biệt, nhưng đáng chú ý là những đầu bẩy còn lưu
lại được những mảng chạm vào thời Hậu Lê.
Đền còn lưu được cả thảy 21 đạo sắc phong, đời Lê 12 đạo, đời Tây Sơn 3 đạo,
đời Nguyễn 6 đạo. Cũ nhất là sắc phong Đức Long năm thứ 5 (1634).
Trong Đền, cịn nhiều hiện vật có giá trị: chiếc ngai thờ từ thời Lê Trung Hưng
(thế kỷ XVII) chạm trổ tinh vi; đôi chim mang nghệ thuật Trung Hoa do Đặng Thị
Huệ, cung tiến, bình hương, nghê đồng, hai thanh kiếm, câu đối do anh em thi hào
Nguyễn Du cung tiến năm 1818. Bên Đền có một bia đá rất đẹp, cũng là một hiện vật
hiếm thấy tại các ngôi đền khác ở nước ta.
Đền Hạ: đền nằm ngồi đê, ở phía đơng đền Thượng, đền là nơi thờ mẹ Thánh
Gióng, cũng gọi là Thánh Mẫu. Trước kia, Thánh Mẫu được thờ chung với Thánh
Gióng ở đền Thượng. Đến năm Chính Hịa thứ 4 (1683), Thánh Mẫu mới thờ ở đền
riêng tại thôn Ngô Xá. Mười năm sau đền lại được thiên về gần chùa Giếng (chùa Tập


Phúc), tại chỗ hiện nay. Đền hiện còn lưu giữ được một số hiện vật có giá trị: đơi

phỗng đá, một bộ dài bạc, hai bình hương đá...
Miếu Ban: ở phía tây đền Thượng, trong xóm Ban, tên chữ là Dục Linh Từ.
Miếu thờ Thánh Mẫu. Tương truyền đây là nơi Gióng ra đời, do đó cịn có tên là
"Trài Nịn". Miếu lợp ngói cổ hình mũi hài. Sau Miếu là giếng Bát Nhũ trì (ao tám
vú) giữa giếng nổi lên một gò đất con xinh xắn. Truyền rằng, Thánh Gióng ra đời trên
sập hiện đặt ở đảo này, sau đó được tắm trong chậu đá cũng đặt ở đây. Ngồi ra, cịn
có một liềm đá mà người đá mà người ta đã xem là dao cắt rốn cho Thánh Gióng,
nhưng liềm hiện nay khơng cịn nữa.
Cố viên: Theo truyền thuyết, cố viên (vườn xưa), cũng gọi là "vườn rau", là nơi
mẹ Gióng đến hái rau rồi ướm chân mình vào chân người Khổng Lồ, do đó mà mang
thai sinh ra Gióng. Ở đây có một nhà nhỏ gọi là "cây hương", bên cạnh là hịn đá lớn
hình thù đặc biệt với nhiều nét lồi lõm được xem là dấu chân của Người Khổng Lồ.
Còn một tấm bia mang dòng chữ "Đổng Viên Thánh Mẫu cố trạch" (Nhà xưa của
Thánh Mẫu trong vườn Đổng).
Giá Ngự: Ở đây có hai cột trụ và một bệ xây vào đầu thế kỷ XX. Vào ngày hội
đền, dân làng kéo ngựa thờ, gọi là ông giá, từ đến Thượng đến đây trông ra khu soi
bia cạnh Đền Hạ nơi điệu múa cờ được biểu diễn.
Mộ Trần Đơ Thống: Mộ ở xóm Vận Hang, trước đền Thượng. Tục truyền Đô
Thống là một tướng của Thánh Gióng, người Phù Dực cầm đạo tiên phong trong đồn
qn chống giặc Ân. Mộ được xây bằng gạch giữa một khu rộng ngồi bãi sơng.
Hàng năm, từ mồng 6 đến mồng 9 tháng 4 âm lịch, dân địa phương lại tổ chức
hội Gióng, ngày lễ chính là ngày mồng 9. Trước ngày này, dân làng đã tổ chức nhiều
trò chơi: Vật, chọi gà, đánh cờ, hát, đặc biệt là hát ải lao - một tục rất cổ. Trong ngày
lễ lớn vui nhất là trò diễn trận, rước kiệu, múa cờ, chia phe diễn lại sự tích Thánh
Gióng đánh giặc Ân.
Nhân vật anh hùng Gióng đã trở thành biểu tượng của sức mạnh và lịng u
nước Việt Nam. Hội Gióng là một đỉnh cao của sinh hoạt văn hóa cổ truyền Việt
Nam. Vì thế, người Việt Nam xưa và nay vẫn nhắc nhau lời răn:
"Ai ơi mồng chín tháng tư,
Khơng đi hội Gióng cũng hư mất đời"

Khơng chỉ là Làng Phù Đổng. Trong khu vực Đền Hùng ở Vĩnh Phúc, có Đền
Thượng, tức "Cửu trùng tiền điện" được dành để thờ Thánh Gióng. Làng Vệ Linh ở
huyện Sóc Sơn, phía bắc thủ đơ Hà Nội, nơi tương truyền Gióng đã trút giáp để cùng
ngựa về trời, cũng có đền thờ Gióng, được nhà nước quân chủ tặng danh hiệu lớn:
"Xung thiên Thần vương".
(Tạp chí Thăng Long Hà Nội ngàn năm - Số 13/2003)

Trần Nhân Tông, một ông Vua-Phật


Trần Trương

Chẳng phải siêu nhân do truyền thuyết thêu dệt, một con người có thật trong
lịch sử bằng xương bằng thịt, sinh ra và lớn lên tại kinh đô Thăng Long. Sau khi đã
hoàn thành sự nghiệp vẻ vang; đánh đuổi ngoại xâm, đem lại quyền sống, quyền mưu
cầu hạnh phúc cho muôn dân Đại Việt, đã từ bỏ ngai vàng, vào Yên Tử tu hành rồi
hiển Phật… Đó là Đức Vua Trần Nhân Tơng - một Hồng Đế minh qn kỳ tài, góp
phần tơ thêm trang sử vàng chói lọi của dân tộc thời nhà Trần, tạo lập đỉnh cao nền
văn minh Đại Việt.
Triều đại nhà Trần kéo dài 175 năm, từ năm 1225 đến năm 1400 và trải qua 14
đời vua. Trần Nhân Tông là đời vua thứ 3, sau ông nội là vua Trần Thái Tông và vua
cha là Trần Thánh Tông.
Ngài sinh ngày 7 tháng 12 năm 1258, tức vào ngày 11 tháng 11 năm Mậu Ngọ
và mất ngày 16 tháng 11 năm 1308 tức vào ngày 03 tháng 11 năm Mậu Thân.
"Khi đức vua sinh ra, được tinh anh của thánh nhân, đạo mạo thuần túy, nhan
sắc như vàng, thể chất hồn tồn, thần khí tươi sáng, gọi là kim Tiên Đồng Tử, ở vào
bên tả có nốt ruồi đen" (1).
Thuở nhỏ, nhà vua thường theo vua cha lên chơi núi Yên Tử, sớm bộc lộ chí
xuất gia tu hành.
Năm 21 tuổi, Ngài được vua cha truyền ngôi báu (1297) và đã làm vua suốt 14

năm trời. Vì là bậc minh qn có biệt tài kinh bang tế thế, Ngài có cơng lớn trong việc
lãnh đạo tồn dân kháng chiến chống Ngun Mơng thắng lợi, xây dựng đất nước
phồn vinh.
Mười lăm năm ở ngôi Thái Thượng Hồng, cũng là mười lăm năm vua Nhân
Tơng tu hành và hiển Phật.
"Thế tôn bỏ ngai vàng quý báu, nửa đêm vượt thành, bỏ áo rồng cao sang, non
xanh cắt tóc, mặc chim thước làm tổ trên đỉnh đầu, mặc con nhện chăng tơ trên vai
cánh, tu pháp tịch diệt để tỏ đại chân như, dứt cõi trần duyên mà thành bậc chính giác.
Đức tổ ta là Điều Ngự Nhân Tơng Hồng đế ra khỏi cõi trần, thốt vịng tục lụy, bỏ
chốn cung vua ra giữa son môn…"
Vua Trần đi tu, không phải để trốn đời, yếm thế, mà đi tu để nhập thế, cứu đời.
Có điều, nhà vua không phải cứu đời theo kiểu của một ông Vua, mà là theo kiểu của
thánh nhân.
Làm vua chỉ chăn dân trăm họ. Làm Phật cứu độ cả mn lồi bởi. Bởi vậy, tấm
gương Vua Phật tuy ẩn mà lại hiện, tuy mờ mà lại sáng. Ngài bứt khỏi cái bình
thường để vượt lên trở thành cái phi thường.
Bởi thế, hàng ngàn năm qua, bao triều đại thịnh suy trị vì đất nước này, bao
người đã làm vua. Song có ai được nhân gian ngưỡng vọng, tôn thờ như Vua Phật
Nhân Tơng?
Vua Trần đi tu, khơng để tự biến mình thành lính gác biên thùy như lời nhận
định của Hải Lượng Thiền sư - người tự coi mình là đệ tử Tổ Trúc Lâm vào thế kỷ 18:


"Người ta thấy Điều Ngự Đệ nhất Tổ đến chùa Hoa yên thì bảo là ngài xuất gia. Ta
biết rằng Đức Ngài lúc bấy giờ biết xem thiên hạ là cơng, trong nước vơ sự, nhưng ở
phía bắc vẫn có nước láng giềng mạnh mẽ, sợ người ta dao động, cho nên nhằm được
ngọn núi Yên Tử là núi cao nhất, phía đơng nhìn về n Quảng, phía bắc liếc sang hai
tỉnh Lạng Sơn, Cao Bằng, dựng lên ngôi chùa, thường thường dạo chơi để xem động
tĩnh cốt để ngừa cái mối lo nước ngồi xâm phạm".
Một ơng vua biểu trưng cho quyền lực quốc gia, trong tay có hàng vạn binh mã.

Quốc gia lâm nguy mỗi người dân trở thành một chiến sỹ… đâu lại trở thành một cái
tôi hữu hạn biến mình thành lính gác biên thùy.
Thực ra, đỉnh núi Yên Tử - nơi Vua Phật tu hành - khơng đủ cao để nhìn tới tận
biên cương phương bắc; khơng thể nhìn xa tận biển Đơng. Cái nhìn hạn hẹp, cách lý
giải chủ quan của người đời sau như trên mà ngày nay chúng ta cứ mặc nhiên công
nhận đã làm giảm sút, lệch lạc cái động cơ và mục đích tu hành rất cao cả, thiêng
liêng của Vua Phật Nhân Tông. Việc coi Vua Trần trở thành người lính gác biên thùy
có thế là ý tưởng đẹp đẽ theo kiểu tư duy thời chiến tranh, có tác dụng giáo dục bao
thế hệ biết hy sinh cho cuộc sống n bình hưởng lạc, xơng pha nơi bom đạn chiến
trường, song vơ tình đã làm giảm đi cái đẹp lớn lao của ơng Vua hóa Phật.
Điều này dễ hiểu, vì lúc xuất gia, Vua Trần khơng nói cho ai biết vì sao mình lại
đi theo gót chân Bụt, và vì sao lại chọn về Yên Tử… để đời sau mặc sức luận bàn.
Phải chăng Yên Tử có đủ những điều kiện để giúp cho những bậc tu hành trì
đắc đạo, khơng kém gì xứ sở Phật đà Giá La (NairanJana) của Đức Phật Thích Ca?
Đức Phật Thích Ca Mâu Ni đắc đạo thành Phật là nhờ vào phép tu Thiền Định
dưới gốc cây Bồ Đề. Vua Trần cũng tu thiền, lấp pháp tu thiền để đạt đạo.
Thiền (Dhyana) là sự tập trung tư duy cao độ, được các nhà tu hành thực hiện
bằng cách ngồi im lặng (tĩnh tọa) gọi là tọa thiền, tham thiền nhập định hay thiền
định.
Phật giáo ngày nay chia thành 10 giáo pháp khác nhau, giống như 10 dịng sơng
về chung một bến bờ giác ngộ và giải thoát. Các giáo phái khác dựa vào kinh điển,
giáo lý Phật dạy để tu trì, Giáo phái Thiền chủ trương dùng tâm mà truyền tâm. Phật ở
trong tâm. Tâm tức Phật. Phật tức Tâm. Nếu ai thấy được tâm tính thì lập tức thành
Phật. Thiền phái cho rằng tất cả kinh điển chẳng qua như ngón tay chỉ mặt trăng. Đến
như mặt trăng chân lý thì chúng ta không thể dùng văn tự ngôn ngữ mà diễn tả hay
hiểu rõ được. Vì thế, người tu hành theo pháp mơn thiền định đứng ngồi kinh luận.
Họ chỉ dùng phép tâm ấn của Phật tỏ để làm môn đơn truyền tâm cho thế hệ sau. Chỉ
khi nào đôi bên tâm đầu ý hợp, thông cảm đạo lý, truyền thụ đượ chân lý thì mới thực
hiện được phép tâm truyền.
Trong khi tham thiền nhập định người tu hành dùng phép điều thân và điều tâm.

Họ điều thân bằng cách tiết chế sự ăn uống, hơi thở và cơ thể theo những cách thức
nhất định của phép tu thiền định. Họ điều tâm bằng cách đưa tâm mình trở về một
trạng thái tĩnh lặng tuyệt đối, không nghĩ việc dữ lành, thoát ly những ý niệm mê ngộ,
sinh tử, tiến đến mà an trú vào cảnh giới tuyệt đối, dẹp trừ ý niệm và ngôn ngữ: trừ
tuyệt tâm tư. Cả thân lẫn tâm trở về với trạng thái hoan lạc tĩnh lặng. Đến một lúc nào
đó, tất cả các ý niệm đều tiêu tán, hơi thở cũng gần như đoạn tuyệt chỉ có một trạng


thái sáng suốt, bên trong khơng thấy có thân tâm, bên ngồi khơng thấy có thế giới, đó
chính là cảnh giới ngộ đạo.
Người tu theo pháp môn Thiền Định rất cần tới một nơi yên tĩnh, thanh tịnh để
ngồi thiền. Núi rừng Yên Tử cách biệt với phàm trần là một nơi lý tưởng để tu thiền.
Không bàn tới yếu tố tĩnh mịch, linh thiêng của ngọn núi này mà xét tới tính
khoa học của vấn đề, các nhà nghiên cứu cho rằng: Những quả núi lâu đời giống Yên
Tử như Hy Mã Lạp Sơn (Tây Tạng), Phú Sỹ (Nhật Bản)… đều có lực từ trường khá
lớn. Những luồng điện này sẽ làm tăng thêm lực cho dòng lưu nhân điện trong thân
thể những người ngồi thiền nơi núi đó. Đức Phật Thích Ca Mâu Ni đã từng nhập định
và thành đạo dưới chân núi Hy Mã Lạp Sơn, cạnh núi Tượng Đầu. Sau khi đắc đạo,
ngài vẫn thường cùng với các đệ tử ngồi thiền định trên non Linh Thứu.
Người ngồi thiền mặt quay về hướng nam, lưng xây về hướng bắc là tốt nhất.
Khi ngồi, tư thế lưng phải thật thẳng đứng để cho luồng hỏa hấu của cơ thể lưu
chuyển dễ dàng trong cột sống. Muốn vậy người ta phải kê gối ngồi thiền, hay tận
dụng mặt bằng có độ dốc hơi nghiêng về phía trước. Vị trí ngồi thiền phải ở nơi thanh
tịnh, thống khí trong lành. Mơi trường ơ nhiễm sẽ làm cho khí Prana trong cơ thể
(được tạo ra sau khi tọa thiền) sẽ không được tinh khiết, bất lợi cho việc tạo luồng hỏa
hầu trong cơ thể người thiền.
Vạt núi sườn nàm của Yên Tử hợp cách rất tự nhiên giúp cho người thiền có
được đầy đủ các điều kiện ngoại cảnh để tu thiền, như có lực từ trường, việc ngồi
quay hướng nam, mặt dốc hơi nghiêng về phía trước tự nhiên và khơng khí trong lành,
thanh tịnh.

Vua về n Tử, bởi nơi này thủa trước, đã lưu danh kỳ tích An Kỳ Sinh tu tiên,
đắc đạo. Cuối thời Lý có thiền sư Hiện Quang, đầu thời Trần có nhà thiền sư Đạo
Viên, Tiêu Diêu. Đại Đăng là thầy độ của Điều Ngự Giác Hoàng cũng tu hành và đắc
đạo ở đây. Cho nên, việc Đức Điều Ngự Giác Hoàng lựa chọn Yên Tử để tu hành
không phải là vô căn.
Người tu thiền theo chính pháp và đạt đạo có được những quyền năng siêu việt
mà người thường khơng dễ gì có được. Phật giáo truyền rằng:
Nhờ phép tu Thiền Định, Tôn Giả Mục Kiền Liên có khả năng xuất thần du
hành các cõi Phật. Xuống cả địa ngục để quan sát chúng sinh, bay qua mười ức cõi
Phật đến quốc đọ của Đức Phật Thích Ca có tầm âm vang được bao xa.
Nhờ phép tu Thiền Định, Tôn Giả Phú Lâu Na cùng Mục Kiều Liên đã từng
vâng mệnh của Đức Phật Thích Ca xt thân từ hư khơng bay vào trong ngục giảng
thuyết pháp yếu và truyền trao tâm pháp yếu cho Vua Tần-Đà-TaLa là vua nước MaKiệt-Đà đang bị giam cầm. Tôn Giả A Na Luật tuy bị mù lịa có khả năng thiên nhãn
thơng (nhìn xa ngàn dặm). Tơn giả Xá Lợi phất mắt có thể nhìn thấy 60 tiểu kiếp
người về trước, Tôn giả A Nan Đà nhìn thấy cõi Tây Phương cực lạc mà ở đó Đức
Phật A Di Đà đã phóng ra mn vàn ánh hào quang rực rỡ. Đức Thích Ca Mâu Ni có
phép tha tâm thơng (thấy được lịng người khác) nên từ xa đã đọc được tư tưởng của
đại lệ tử Tu-Bồ-Đề.
Các nhà sư tu thiền khẳng định rằng: tuy ngồi thiền trong am cỏ Ngọa Vân trên
đỉnh núi Yên Tử. Đức Điều Ngự Giác Hồng Trần Nhân Tơng đã dùng hào quang


định lực của mình mà qn chiếu trong, ngồi, trên dưới, mọi sự với Ngài đều thông
tỏ.
Trên đỉnh núi Yên Sơn, cách biệt với kinh kỳ. Vua Phật Nhân Tông vẫn rõ được
triều chính, nhiều lần về triều khuyên bảo vua Anh Tơng tu dưỡng tâm tính, kìm bớt
lịng dục, xa rời tửu sắc, gìn giữ chân tâm… xứng đáng trở thành bậc qn vương tơn
kính. Ngài cịn biết rõ được biên cương phương bắc, phương tây và phương nam, có
được những quyết sách lớn lao và đúng đắn nhằm gìn giữ tình bang giao giữa các
nước láng giềng và Đại Việt, giữ vững, nền an ninh chính trị nước nhà.

Trên non Yên Tử, Ngài hoàn thiện hệ thống giáo lý của Pháp phái Trúc Lâm
Giáo lý Trúc Lâm đã trở thành nền tảng tư tưởng và đạo đức của thời đại hoàng kim
triều Trần, giai đoạn phật giáo là Quốc Đạo.
Cho nên, việc từ bỏ ngôi vua vào núi để tu hành của Vua Trần Nhân Tông
tưởng chừng xuất thế, nhưng đích thực lại nhập thế tích cực. Từ chức vụ cao sang của
Nhà Vua, Vua Trần trở về ngôi tôn quý Nhà Phật. Nhà Vua từ cái nhất thời, hữu hạn
mà trở về cái vô hạn, vĩnh hằng. Khơng phải lúc chết, Vua Trần mới hóa Phật. Cái tên
Vua Bụt (Phật) đã được tôn vinh cho Vua Trần khi Ngài còn tại thế.
"Bụt ở cung nhà, chẳng phải tìm xa. Nhân thiếu gốc nên ta tìm Bụt; Đến biét
hay Bụt chính là ta" (2).
Hàng năm, mỗi độ xuân về, hàng triệu cháu con của Rồng Tiên đất Việt và bạn
bè bốn phương lại về Yên Sơn lễ Phật và vãng cảnh.
Họ bồi hồi tưởng niệm đức Vua Trần. Một ông vua đã khước từ phú quý, vinh
hoa, tước vị cao sang, giã biệt chốn phồn hoa đô hội lên non xanh Yên Tử tu hành,
trút bỏ một cuộc sống lý tưởng của người thường để trở thành một đức Phật Đại Hùng
Đại Lực, Đại Bi và Đại Trí, xứng danh là Đức Phật Thích Ca Mâu Ni của Việt Nam.
Chú thích:
1. Trích "Đại Việt sử ký tồn thư"
2. Cư Trần Lạc Đạo Phú - Trần Nhân Tơng, trích hợp tuyển văn học VN thế kỷ
X-XVII. Nxb Văn học HN-tr.111.
(Tạp chí Thăng Long Hà Nội ngàn năm - Số 13/2003)

Những điều ít được biết về hồng đế Quang
Trung
Nguyễn Tấn Tuấn

Nguyễn Huệ quê ở làng Quỳnh Đôi, huyện Quỳnh Lưu, tỉnh Nghệ An, cùng
dòng họ với Hồ Quý Ly và Hồ Xuân Hương. Năm Ất Mùi (1655), quân Nguyễn

chiếm được 7 huyện ở sông Lam, bắt dần đưa vào Đàng trong khai hoang. Cụ tổ bốn
đời của Nguyễn Huệ bị bắt vào Nam. Lúc đầu ở Tây Sơn Nhất thuộc huyện Quy
Ninh, phủ Quy Nhơn. Đến đời Hồ Phi Phúc dời đến ở ấp Kiên Thành, huyện Tuy
Viễn, nay là thơn Kiên Mỹ, xã Bình Thành, huyện Tây Sơn, Bình Định. Hồ Phi Phúc
và bà vợ là Nguyễn Thị Đồng sinh ra 3 anh em Nguyễn Nhạc, Nguyễn Lữ và Nguyễn
Huệ. Nguyễn Huệ sinh năm 1753 tại một ngơi nhà nhỏ bên bờ sơng Cơn, nơi có bến
Trường Trầu, cùng với giếng nước, cây me xưa vẫn còn đến ngày nay. Thuở nhỏ,
Nguyễn Huệ có tên là Hồ Thơm. Ba anh em Nguyễn Huệ đều theo học thầy giáo Hiếu
- một nhà nho bất đắc chí với chính sách tàn ác của Trương Phúc Loan nên trốn vào
Quy Nhơn mở trường dạy học ở ấp An Thái (An Nhơn ngày nay). Biết tài năng khác
thường của ba anh em Tây Sơn, nên ơng đã truyền cho họ hồi bão và ý chí của mình.
Ơng thường kể với họ việc chúa Nguyễn mưu biến Đàng trong thành một nước riêng
biệt, sống xa hoa đàng điếm; Quyền thần Trương Phúc Loan mặc sức đặt quan lập
chúa, hãm hại người trung, vơ vét tiền của. Vàng bạc châu báu của Loan sáng rực cả
sân. Ơng khích lệ, cổ vũ cho sự nghiệp lớn của họ bằng câu sấm: "Tây khởi nghĩa,
Bắc thu công", nghĩa là Tây Sơn khởi nghĩa sẽ lập nên sự nghiệp lớn ở đất Bắc, các
con phải gắng sức. Mùa xuân năm 1771, lúc Nguyễn Huệ 18 tuổi, cuộc khởi nghĩa
bùng nổ, đất Tây Sơn sôi động. Lá cờ nghĩa bằng lụa đỏ dài 10m được dựng lên với
khẩu hiệu lấy của nhà giàu chia cho dân nghèo và lời hịch kể tội Trương Phúc Loan:
"Giận phó quốc ra lòng bội thượng, nên Tây Sơn xuống nghĩa cần vương". Trong
sách viết về nhà Tây Sơn được phổ biến dưới thời Nguyễn, con người và sự nghiệp
Nguyễn Huệ đã bị xuyên tạc. Nhưng qua những tài liệu ấy, kết hợp với những tài liệu
mới phát hiện gần đây, ta có thể thấy vài nét chân dung Nguyễn Huệ. Ơng có mái tóc
xoăn da săn, mắt sáng, tiếng nói sang sảng như chng, nhanh nhẹn và khỏe mạnh.
Ơng "có một con mắt nhỏ, nhưng cái tròng rất lạ, ban đêm ngồi khơng có đèn thì ánh
sáng từ mắt soi sáng cả chiếu" (Tây Sơn lược thuật). Thậm chí, một cung nhân của
nhà Lê nói rằng: "Nguyễn Huệ trỏ tay, đưa mắt, ai nấy đã phách lạc hồn xiêu, sợ hơn
sợ sấm sét...". (Hồng Lê nhất thống chí).
Tiếng nói của Nguyễn Huệ cũng rất đặc biệt, như tiếng chng, lời nói ngắn
gọn, giản dị, thấm vào lòng người, tạo nên sự gần gũi, đồng cảm sâu sắc. Một lần ở

Thanh Hóa, Nguyễn Huệ ngồi trên mình voi nói lớn: "Chư qn, hãy vì ta giết sạch
chó Ngơ đi. Nếu ai khơng muốn chiến đấu thì hãy xem ta trong một trận giết hàng vài
vạn mạng người, đấy không phải là chuyện lạ đâu". Huệ vừa dứt lời, quân lính dạ ran
như sấm, rung động núi rừng, trời đất biến đổi cả cảnh sắc, chiêng trống đồng thời
vang lên (Lê Quý kỷ sự). Nguyễn Huệ được xem là một bậc anh hùng dũng mãnh và
có tài cầm quân. Năm lần vào Nam, 3 lần ra Bắc, đều ẩn hiện như quỷ thần. Mỗi lần
xông trận, ông thường dẫn quân đi đầu. Ngày mồng 5 tết Kỷ Dậu, trời còn chưa sáng,


Nguyễn Huệ thân chinh đốc chiến cho hơn trăm voi tiến lên trước, bộ binh theo sau,
đánh nhau kịch liệt với quân Thanh. Giữa trưa, ông cùng với tướng sĩ, chiến bào
nhuộm đen khói thuốc súng, tiến vào Thăng Long, kết thúc chiến dịch Ngọc Hồi Đống Đa lịch sử. Tuy là võ tướng, nhưng Nguyễn Huệ rất am hiểu văn chương. Ơng
là hồng đế đầu tiên mạnh dạn dùng chữ Nơm để viết các văn bản của triều đình và
cho lập Viện "Sùng chính", Bắc phong La Sơn phu tử nguyễn Thiếp làm viện trưởng
để lo việc dịch sách chữ Hán ra chữ Nôm dùng vào việc dạy học cho nhân dân.
Hàng ngày, Nguyễn Huệ ứng đối, pha trò rất giỏi. Lần ra Bắc diệt họ Trịnh, khi
Nguyễn Hữu Chỉnh ngỏ ý làm mối công chúa Lê Ngọc Hân cho ơng, Huệ đã nói làm
cho mọi người đều cười ầm: "Vì dẹp loạn mà ra, để rồi lấy vợ mà về, bọn trẻ nó cười
cho thì sao. Tuy nhiên, ta mới chỉ quen gái Nam Hà, chưa biết con gái Bắc Hà, nay
cũng thử xem có tốt khơng...". Tuy vậy, Nguyễn Huệ rất nhân hậu, biết trọng nhân tài
và giàu lòng thương người, với người tài và biết thời thế như Trần Văn Kỷ, Ngơ Thì
Nhậm, Phan Huy Ích, Nguyễn Thiếp... thì ơng tin dùng đối đãi rất hậu. Với kẻ có tài
nhưng khơng chịu cộng tác, ơng vẫn mở cho họ con đường sống: "Đáng lẽ trẫm phải
ra oai sấm sét, khép các ngươi vào tội không chịu làm tôi, tịch thu gia sản và giết các
ngươi để tỏ rõ phép thường. Nhưng các ngươi như người có bệnh nạng mà tối tăm
nhầm lẫn... Trẫm một lòng yêu tiếc nhân tài, không thể chốc lát quên được. Nên đặc
trách ban ơn tha tội cho các ngươi".
Trong gia đình, Nguyễn Huệ sống với vợ con rất tình cảm. Ơng có hai bà hồng
hậu. Bà chính cung q ở Quy Nhơn, là anh em cùng mẹ khác cha với Thái sư Bùi
Đắc Tuyên và Hình bộ thượng thư Bùi Văn Nhật. Bà này sinh được 5 nguời con, 3

trai, 2 gái. Nguyễn Quang Toản là con cả, được lập làm Thái tử, về sau là vua Cảnh
Thịnh. Bà họ Phạm là một phụ nữ thơn dã, nhưng có lẽ do gắn bó với Nguyễn Huệ từ
rất sớm nên được ơng quý trọng, thương yêu. Khi bà bị bệnh nặng, ông đã mời một
thầy thuốc người Tây tên là Gi-ra vào chữa. Nhưng khi Gi-ra đến nơi thì bà đã mất.
Trong một bức thư viết ngày 17/7/1791, giáo sĩ Séerard đã kể: "Chánh hậu của Tiên
vương (Quang Trung) mất vào khoảng tháng ba và ơng đã khóc bà một cách sầu
thảm".
Bắc cung hồng hậu là cơng chúa Lê Ngọc Hân, con gái thứ chín vua Lê Hiển
Tơng và bà ngun phi Nguyễn Thị Huyền người làng Phù Ninh, huyện Đông Ngàn,
phủ Từ Sơn, trấn Kinh Bắc (nay là xã Ninh Hiệp, huyện Gia Lâm, Hà Nội). Ngọc Hân
sinh ngày 27 tháng tư năm Canh Dần (1770) tại quê ngoại, mất năm Kỷ Mùi (1799).
Ngọc Hân đã sinh hạ cho Nguyễn Huệ một con trai là Nguyễn Văn Đức và một con
gái là Nguyễn Thị Ngọc, sau này đều bị triều đình nhà Nguyễn giết hại. Công chúa
Ngọc Hân là người phụ nữ tài sắc vẹn toàn, vua Quang Trung rất yêu và có phần tự


hào về bà. Hơm cưới, ơng đắc ý nói với Ngọc Hân: "Con trai con gái nhà vua đã có
mấy người được vẻ vang như nàng?". Hôm lễ tế vua Lê Hiển Tông, Nguyễn Huệ mặc
đồ tang, đứng coi xét lễ nghi hết sức chu đáo... Nguyễn Huệ sống khoan dung, nhân
hậu nên những người gần gũi ông đều tỏ lịng cảm kích. Bài thơ khóc chồng của cơng
chúa Ngọc Hân thật cảm động, chứng tỏ tình u và lịng ngưỡng mộ của bà với tài,
đức, công lao sự nghiệp của Hồng đế Quang Trung Nguyễn Huệ...
(Tạp chí Thăng Long Hà Nội ngàn năm - Số 14/2003)

Nguyễn Qúy Đức (1648 - 1720)
Quang
Bình
Nguyễn Qúy Đức, húy là Tộ, hiệu là Đường Hiên, ở làng Thiên Mỗ, nay là xã
Đại Mỗi, huyện Từ Liêm, Hà Nội. Năm 29 tuổi, đời Lê Hy Tông (1676), ông đã đỗ
nhất giáp tiến sĩ đệ tam danh, tức Thám Hoa.

Năm Canh Ngọ (1690) ông được cử làm chánh sứ sang nhà Thanh cùng Nguyễn
Danh Nho. Năm Giáp Tuất (1794) thăng tả thị lang bộ Lễ, làm bồi tụng ở phủ chúa,
năm 1695 được thăng đô Ngụ sử. năm 1696, vì có việc xử án khơng thỏa đáng, ông đã
bị giáng xuống tả thị lang bộ Binh. Năm 61 tuổi (1708), ông được thăng Thượng thư
bộ Binh, được phong Tá lý cơng thần, ơng cấm đốn mọi việc phiền hà, hạch sách,
nhũng nhiễu dân - Ông là người khoan dung, cảm thơng với nỗi khó khăn vất vả của
nơng dân, vì vậy thường khoan hồng với người trốn thuế hoặc thiếu thuế, bớt tạp dịch,
ông được dân ca ngợi "Tể tướng Qúy Đức, thiên hạ yên tức" (Tể tướng Qúy Đức,
thiên hạ yên vui). Năm Giáp Ngọ(1714) được thăng hàmthiếu phó, tước Liêm Quận
Cơng. Năm Đinh Dậu (1717), thăng Thái Phó Qc lão, vinhphong Tá lý cơng thần.
Năm 72 tuổi, ơng dâng sớ xin về trí sĩ. Hàng ngày ơng dạo chơi quanh vùng, có khi
vác cuổca đồng cùng nông dân, khi cùng các bạn văn chương cùng nhau xướng họa.
Ông đã dành 10 mẫu ruộng được triều đình ban cho để tặng dân làng và trích ra 4 mẫu
lập chợ Khánh Nguyên, tức chợ Mỗ ngày nay. Ơng là người thẳng thắn, khơng xu
nịnh, được người đời kính trọng.Tính tình ơng đơn hậu, thương người, hịa nhã và


bình dân nên được mọi người kính trọng, u mến. Nguyễn Qúy Đức luôn thể hiện là
một vị trung thần. Khi bàn luận chính sự, có điều gì chưa thỏa đáng thì kiên quyết giữ
ý kiến của mình, khơng ai lay chuyển nổi. Làm văn thì khơng cần trau chuốt, khơng
chuộng lối tầm chương trích cú nhưng ý tứ vẫn tinh tế, chặt chẽ. Việc sửa sang, trang
trí nhà Thái học, dựng bia Tiến sĩ (ở Văn Miếu), ông đều đích thân trơng coi cho đến
khi hồn thành tốt đẹp. Nguyễn Qúy Đức là nhà sử học, cùng với Lê Hi hoàn chỉnh
bản thảo cuối cùng của bộ Đại việt sử lý tồn thư (in năm 1697).
Nhận xét về ơng, Phan Huy Chú viết: "Ông là người khoan hậu trầm tĩnh. Ngày
thường, thù tiếp ai thì dễ dàng, vui vẻ. Khi bàn luận trước mặt chúa, việc gì chưa thỏa
đáng, ông cố giữ ý kiến mình, bàn đến ba, bốn lần, khơng ai ngăn được. Ơng làm văn
khơng cần trau chuốt mà ý sâu. Triều đình có chế tác gì lớn, phần nhiều do tay ơng
thảo. Ơng làm tể tướng 10 năm, về chính sự chuộng khoan hậu...".
Sự nghiệp trước tác và chấn hưng văn học, giáo dục của Nguyễn Qúy Đức cũng

khá rạng rỡ.Về thơ, ơng có Thi châu tập, Hoa trinh thi tập và 72 bài thơ chép trong
Tồn Việt thi lục. Ngồi ra ơng cịn có một số thư văn nôm chép lẫn với thơ văn chữ
Hán trong sách Nguyễn Qúy thị văn phả, gồm 5 tập, hiện cịn được lưu giữ tại nhà con
cháu ơng.
Khi cịn nhỏ, Nguyễn Qúy Đức đã nổi tiếng thông minh, nhanh nhẹn. Gia phả
họ Nguyễn Qúy làng Đại Mõ còn ghi lại một bài thơ của Nguyễn Qúy Đức khỉa chơi
chùa Trấn Quốc.Bài thơ theo thể "thuận nghịch độc", tức là đọc xuôi, đọc ngược đều
thành thơ, đọc xuôi là thơ chữ Hán, đọc ngược là thơ chữ Nôm. Bài thơ như sau:
Đọc xuôi:
Trang nghiêm cảnh tĩnh thảm chi viên
Thú vị màu ni thế giới tiên
Hương phất bàng mai hoa bích vựng
Nguyệt lai lung trúc ấn thanh liên
Sương đàm bích diệp hoa lung viện
Tuyết ánh ngân đài nguỵet trú thuyền
Lương văn bối kinh phơ ngọc ấn.
Quang phịng chiếm liểu liểu chân thiên.
Đọc ngược:
Thiên chân leo lẻo chiếm phong quang
An ngọc phô linh buổi văn lương
Thuyền chứa nguyệt đài ngần ánh tuyết
Viện lồng hoa diệp biếc đầm sương
Sen xanh ấn trúc lung lay nguyệt
Vừng biế hoa mia phảng phất hương
Tiên giới thế này màu vị thú


Vườn chi đất tĩnh cảnh nghiêm trang.
Ông là người ham thích thơ văn cổViệt Nam, sao lục tàng trữ ở nhà. Bài tiểu
dẫn khi khắc lại sách Quần hiền phú tập của Hồng Sần Phu có đoạn viết: Sách Quần

hiền phú tập bản khắc cũ tan nát khơng cịn. Năm Đinh Dậu (1717) đã nhân được một
bản sao cũ của nhà Nguyễn Qúy Đức, đem về hiệu đính và chú giải..." Hiện nay thư
viện Khoa học xã hội còn giữ được một bản sao chép sách Quần hiền phú tập, 6
quyển, cộng 214 tờ... Rõ ràng nhờ sự ham thích thơ văn cổ của Nguyễn Quý ĐỨc mà
Quần hiền phú tậpcòn lại đến ngày nay.
Tương truyền, Nguyễn Qúy Đức là người đối đáp giỏi nổi tiếng. Khi còn nhỏ,
một lần gặp quan huyện trong một quán nước,quan huyện hỏi:
- Cậu đã học sách gì rồi?
Đức đáp: đã học hết sách luận ngữ. Ơng huyện liền ra một về đối tồn chữ trong
sách Luận ngữ:
Thực vô cầu bão, cư vô cầu an, qn tử chí.
(Ăn khơng cần no, ở khơng cần yêu, đúng chí quân tử)
Đức ứng khẩu đối ngay, cùng dùng toàn chữ trong Luận ngữ:
Chiêu nhi bất lai, lung nhi bất khứ, xã tắc thần
(Vẫy không chịu lại, xua khơng chịu đi, phị xã tắc đáng mặt bề tơi)
Ơng huyện rất kinh ngạc, hết lời khen ngợi.
Có lần Đức đi chăn trâu, chẳng may để trâu ăn khoai của làng Cầu Đơ. Ơng phủ
đi qua, sai lính bắt trâu. Đức xin trâu về, ông phủ ra điều kiện phải đối được vế đối
của ơng thì mới tha. Vế đối như sau:
Khoai Đơ xanh tốt nhờ về phủ
(Câu này có nghĩa là khoai xanh tốt là do được phủ rơm rạ,cũng có nghĩa là nhờ
quan phủ)
Đức nghe xong, đối ln:
Lĩnh Mỗ vàng trơn bởi cónghè.
(Nghè là lấy chày nện tấm lĩnh cho mịn mặt, cịn có nghĩa là ơng nghè).
Quan phủ khen về đối có khẩu khí hơn người, liền trao trả trâu cho Đức.
Tương truyền một lần chúa Trịnh Cương xem bài thơ Lăng mẫu tống sứ giả của
Lê Thánh Tơng thấy thiếu 2 câu vì thất truyền, chỉ cịn 6 câu:
Đình phơ đằng đẵng ngựa rời chân
Nỗi mẹ con này gửi sứ quân

Nhớ Hán, lòng còn son một tấm
Thương Lăng, tóc đã bạc mười phân
.....
Minh thiếp lá vàng dầu mỏng mảnh
Về thời khuyên nó nghĩa quân thần.


Chúa Trịnh Cương bảo các quan nghĩ 2 câu để bổ khuyết, Chưa ai nghĩ ra thì
Nguyễn Qúy Đức đã đọc 2 câu (đúng như lối thơ nôm đời Hồng Đức, câu 5-6 chỉ có 6
chữ):
Niềm trung hiếu khơn hai vẹn
Hội công danh dễ mấy lần
Chúa ngợi khen và thưởng cho hai hốt bạc.
Ở Quốc Tử Giám hơn 10 năm, ông đã có nhiều công lao trong việc đào tạo nhân
tài cho đất nước. Ơng cũng có cơng lớn trong việc xây dựng Đại thành điện, hai bên
giải vũ ở Quốc Tử Giám và trông coi việc dựng 20 tấm bia tiến sĩ (Văn Miếu) trong
20 khoa thi từ 1656 đến 1715 và đứng tên nhuận sắc nhiều bài văn bia.
Tại xã Đại Mỗ hiện còn giữ được bức vẽ chân dung ơng. Nhà vng "Lạcthọ
đình" do ơng xây dựng ở quê hương, trồng cây từng cây bách, làm chỗ họp mặt vui
chơi của các phụ lão, nay tuy không cịn, nhưng tấm biển "Lạc thọ đình" đề tên ngơi
nhà âý, vẫn cịn giữ được.
Tục ngữ xưa có câu: "Nhất Mỗ, nhì La, thứ ba Canh Cót" để chỉ những làng của
huyện TỪ Liêm cũ có nhiều người hiển đạt và nổi tiếng về văn học. Xếp hàng đầu là
làng Đại Mỗ vì có gia đình Nguyễn Qúy, Nguyễn Qúy Đức và con là Nguyễn Qúy Ân
đều đỗ tiến sĩ, cháu nội là Nguyễn Qúy Kinh đỗ hương cống (cử nhân), ba đời đều giữ
những chức vụ trọng yếu trong triều, khi mất đều được phong làm phúc thần.Hiện nay
ở địa phương cịn truyền tụng câu đối:
Đỉnh giáp nhất mơn thiên hạ hữu
Phúc thần tam diệp thế gian vô
Dịch:

Khoan giáp một cửa tập trung, họa có trong thiên hạ Phúc thần ba đời tiếp nối,
không thấy ở thế gian.
Nguyễn Đức Qúy, một danh nhân của Thăng Long - Hà Nội đã làmvẻ vang,
rạng rỡ thêm cho dòng họ Nguyễn Qúy, cho quê hương Đại Mỗ - Từ Liêm và truyền
thống ngàn nămvăn hiến của đất "kinh sư mn đời".
(Tạp chí Thăng Long Hà Nội ngàn năm - Số 21/2004)

Những gương mặt tuổi trẻ Thăng Long
PGS.TSKH.
Nguyễn Hải Kế


Người tiêu biểu cho không chỉ thế hệ đầu tiên được sinh thành trên kinh thành
mang tên Thăng Long, mà cịn cho mn đời với sự nghiệp vẻ vang "cẩm qn tất
thắng, trị nước an dân" đó là Ngơ Tuấn, tự Thượng Kiệt, ở phường An Xá trên bãi
sông Nhị... Mồ côi cha từ khi mới 13, Ngô Tuấn được chú, được thầy Lý Cơng Ân hết
lịng dạy dỗ, chăm sóc. Cho đến trước tuổi 20, ở ngơi trường Bái Ân, ở các thư phòng
hay các võ trường khác của Thăng Long, Tuấn đã dồn tâm sức của mình vào việc học
tập võ nghệ, binh pháp, các sách văn chương, đạo đức khác... Chính những tháng năm
ấy đã chuẩn bị cho con đường phát triển tiếp tục, vẻ vang của ngô Tuấn.
Từ năm 23 tuổi (1041) Ngô Tuấn được bổ làmthị vệ trong cung vua Lý. Hai
năm sau, ông đã được trông coi tất cả việc trong cung.
Năm 43 tuổi, Lý Thường Kiệt (trước đó Ngơ Tuấn đã mang họ vua) đi vùng
Thanh Nghệ, lập lại trật tự trị an của cả vùng năm châu, sáu huyện, ba nguồn, hai
mươi bốn động.
Năm 51 tuổi, ông trực tiếp kinh lý làm yên biên cương phía Nam của Đại Việt
rồi về Thăng Long làm Phụ quốc Thái úy, đỡ đần vị vua mới 7 tuổi (1072).
Năm 1075, Lý Thường Kiệt dẫn đại quân ngược lênphía Bắc "tiênphát chế
nhân" - tiêu diệt - trước sào huyệt gây tội ác của giặc, lậpphòng tuyến sông Cầu, chôn
vùi cuồng vọng xâmchiếm nước ta của quân xâm lược nhà Tống...

Năm 1300, tức là sau 230 năm ngày Quốc Tử Giám khai trường, có một cậu bé
quê làng Thổ Hoàng: Thiện Thi (Ân - Thi - Hưng Yên) đến nhập trường và trở thành
người Thăng Long. Cậu người họ Nguyễn, tên là Cốt sau này đổi thành Ngạn Nguyễn Trung Ngạn. Mười bốn năm sau, cậu học trò trưởng thành trên mảnh đất
Thăng Long và được vua Trần giao cho nhiệm vụ làm Chánh sứ sang YênKinh
(Trung QUốc) đặc trách công việc ngoại giao với nhà Nguyên trong hồn cảnh hết
sức khó khăn phức tạp. Nguyễn Trung Ngạn không một chút nề hà, đã hăng hái ra đi
và hồn thành xuất sắc nhiệm vụ. Chính trong chuyến đi này, vị chánh sứ trẻ tuổi đã
viết hàng trăm bài thơ thể hiện ý chí tình cảm của lớp thah niên sinh ra và lớn lên
trong hào khí Đơng A, tự nâng mình lên trong trường trí tuệ lớn Thăng Long và rất tự
biết mình.
Đây là bài thơ Nguyễn Trung Ngạn tự nói về mình:
"Giới Hiền tài đáng bậc quan cao,
Tuỏi trẻ đà lám chí nuốt trâu,
Tuổi mới mới mười hai vào thái học,
Đến năm mười sáu dự thi đình,
Hai mươi bốn tuổi làm quan giám
Hai mươi sáu tuổi sáng sứ Yên Kinh"


Bài thơ như một bài sơ yếu lý lịch rõ ràng, trung thực, mà người đọc cảm thấy
như một truyện thần kỳ, thậm chí có người gán cho là "Kiêu Thi" (thơ kiêu căng tự
phụ) là khoe khoang, khoác lác.
Sau bốn năm tu nghiệp ở Thăng Long, Nguyễn Trung Ngạn vào thi đình và đỗ
Hồng Giáp, Vị Hồng Giáp đầu tiên trong lịch sử Việt Nam tuổi vừa 16, thật cũng là
chuyện lạ.Thế nhưng đâu phải lúc này Thăng Long chứng kiến những lạ như vậy.
Nửa thế kỷ trước, nhà Trần bắt đầu đặt thêm học vị Trạng nguyên, Bảng nhãn, Thám
hoa (gọi tắt là tam khôi) tặng cho những người đỗ xuất sắc nhất trong các kỳ thi đình,
thì các vị tam khôi đầu tiên đều rất trẻ: Trạng nguyên Nguyễn Hiền 13 tuổi, Bảng
nhãn Lê Văn Hưu 18 tuổi, Thám hoa Đặng Ma La 14 tuổi. Hoàng giáp Nguyễn Trung
Ngạn đã từng làm nên công nghiệp lớn, từng giữ nhiều chức vụ quan trọng, trong đó

có chức Đại dỗn ở Thăng Long là chức quan đứng đầu chính quyền ở kinh đô. Bảng
nhãn Lê Văn Hưu sau trở thành nhà sử học lớn, tác giả bộ Đại Việt Sử Ký 30 quyển,
là bộ quốc sử đầu tiên của dân tộc Việt Nam.
Đúng như nhà bác học Lê Qúy Đôn (thế kỷ XVIII) nhận xét, vào hai thời Lý
Trần có tiếng là văn minh, các tài năng liên tục xuất hiện, Thăng Long trở thành cái
nôi của những "thần đồng" - (có hay bộcphát tài năng ngay từ lúc cịn ít tuỏi).
Cùng đỗ khoa thi năm1304 với Nguyễn Trung Ngạn, nhưng đỗ đầu là cậu
hócinh nhỏ bé, đen đủi mới từ vùng đồng chiêm trũng của Lan Khê, Bàng Hà (Thanh
Hà - Hải Dương) nhậpvào hàng ngũ học sinh ThăngLong và Mạc Đĩnh Chi... Vua
Trần Anh Tông chưa thật tin người đỗ cao nhất trong kỳ thi quốc gia sắp được nhận
danh hiệu Trạng nguyên cao qúy là một cậu bé hình dáng xấu xí, muốn thử tài Mạc
Đĩnh Chi, bắt cậu ngay lậptức phải vịnh bài thơ Hoa sen giếng ngọc của Hàn Dũ.
Không một chút lúng túng, Mạc Đĩnh Chi cho Trần AnhTông nghe bài "Ngọc tỉnh
liên phú" vừa họa lại rất tài tình bài thơ của Hàn Dũ, vừa thể hiện đầy đủ phẩmchất,
cốt cách của người tí thức Đại Việt. Bài phú ứng đối kỳ diệu ấy của Mạc Đĩnh Chi trở
thành một kiệt tác, thànhbông sen vàng tỏa "hương thơm bay thấu từng mây", thơm
mãi với đất trời, lòng người nước Việt. Với bài phú ấy, vua Trần Anh Tông không thể
không nhận Mạc Đĩnh Chi làm Trạng nguyên và cho ông ra Long Môn của Phượng
Thành đi xem phố phường Thăng Long ba ngày liền.
Kinh thành Thăng Long vào một ngày đầu hè năm1299,vì vui q chén mà vua
Trần Anh Tơng bỏ qn công việc trong triều. Khi tỉnh rượu được biết Thượng hồng
buổi sáng từ Thiên Trương lên, khơng vừa lịng, đã mang theo ý định xử phạt vua và
trăm quan, xuống thuyền bỏ về Thiên Trường, Anh Tông lo sợ, cuống cuồng, hớt hải


chạy ra bến sơng. Giữa lúc đó vua gặp được một cậu bé đang mải mê đọc sách quên
hết cả mọi việc xung quanh, hỏi ra mới biết là học trị, vua có ý nhờ cậu thảo hộ mình
bài biểu tạ tội, rồi đưa cậu cung xuôi thuyền về chỗ Thượng hoàng Sau khi đọc xong
bài biểu (như bản tự kiểm điểm) của vua Trần Anh Tơng, Thượng hồng Trần Nhân
Tông phải thốt lên "bài biểu của người làm rất hợp lòng ta" và quyết định tha lỗi cho

Trần Anh Tơng. Sau lần được xóa án "kỷ luật" này, Trần Anh Tơng đưa cậu học trị
Đồn Nhữ Hài lên làm chức Ngự Sử trung tán.
Phải chăng chỉ do duyên may mà từ một cậu học sinh Thăng Long có dịp được
thi thố tài năng cứu giúp vua Trần, Đoàn Nhữ Hài đã được vua Trần đặc biệt tin dùng
cất nhắc lên chức vụ cao cấp trong triều? Xưa nay, chức Ngự Sử Thường dành cho
các vị từng đỗ qua Tiến sĩ, bụng chứa thiên kinh vạn quyển, biết đủ chuyện xa gần,
lại phải bậc tuổi tác nghiệm qua chuyện đời, chuyện chính trị, để có thể can gián vua.
Vì lẽ thơng thường như vậy, nhiều người khơng khỏi bàng hồng trước sự xuất hiện
quá đột ngột của Đoàn Nhữ Hài, đã làm thơ chê bai ông
"Đài ngự sử ôn câu cổ ngữ
Miệng Đồn Trung Tán sữa cịn hơi"
Nhưng sự dèm pha ấy không một chút làm mờ đi ngôi sao sáng chói vừa xuất
hiện.Sách đại Việt SỬ ký tồn thư cho hay: "Nhữ Hài là cận thần của vua, vua nói
năng hành động gì đều được biết cả"
Năm 24 tuổi, sau khi hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ ngoại giao với Chiêm Thành
ở phía nam, Đồn Nhữ Hài được bổ làm Thamtự chánh sự, năm sau ông lại được cử
giữ luôn các việc ở Viện Xu mật - công việc mà trước đóchỉ có tơn thất họ Trần mới
được nắm giữ. Ba năm sau, ơng được triều đình cử đi ổn định tình hình ở vùng Châu
Ơ - Lý (Quảng Bình - Quảng Trị).. Ở bất cứ nơi đâu và trong hồn cảnh nào, Đồn
Nhữ Hài vẫn ln là người đứng mũi chịu sào gánh vác mọi trách nhiệm nặng nề.
Vượt qua thói thường, qua những lời dị nghị, ghen ghét, coi thường tuổi trẻ, của
đám quan lại trong triều, tin yêu, thử thách trên công việc thực tế và tin cậy trao
nhiệm vụ cho Đồn Nhữ Hài... đó chính là con mắt xanh tinh tường của hai vua Trần,
là thể hiện cụ thể phẩm chất, năng lực, người cầm đầu Đại Việt khi tin dùng thế hệ trẻ.
Có một thực tế lịch sử không thể phủ nhận là nhiều danh nhân lịch sử văn hóa
Việt Nam tỏng nhiều lĩnh vực: chính trị, văn hóa,... đều có tuổi thiếu thời gắn bó với
Thăng Long như Nguyễn Trãi, Lê Thánh Tơng, Ninh Tốn, Lê Qúy Đôn, Nguyễn Du...
Cất tiếng chào đời năm 1380 tại Thăng Long, trong nhà ông ngoại - tư đồ Trần
Nguyên Đán, tuổi thơ của Nguyễn Trãi đã trải qua thời suy vi của đất nước cuối triều

Trần. Một thuở vua sáng tơi hiền chỉ cịn trong cổ tích. Trong lớp người bất lực cuối
thế kỷ ấy, có người đã tìm về vùng nước biếc, non xanh, đi ở ẩn, có người như cha
con Trần Nguyên Đán trở trăn "mượn lửa thuyền chài đọc sách xưa" và "thơ cũ ba lần
đọc Đại Đông". Nhưng trơ đi trở lạib ài thơ Đại Đông trong thiên Tiểu Nhã của Kinh
Thi cũng khơng tìm ra lối thốt cho dân, cho nước... cho chính mình. Sách thánh hiền
xưa đã nhạt màu thiêng! Trần Nguyên Đán, Nguyễn Phi Khanh đã tìm thấy niềm an
ủi, gửi gắm hy ọng của mình vào cậu bé mới sáu tuổi đã chăm đọc sách (Lục tuế nhi
đồng phả ái thư) Nguyễn Trãi.
Trong mơi trường văn hóa của gia đình, của Thăng Long, Nguyễn Trãi đã dồn
tâm trí vào việc học tập. Và "tuổi trẻ rừng nho nức tiếng thơm" - nổi tiếng học giỏi
trong thế hệ của mình.
Con đường trở thành người dâng kế sách "Tâm Cơng" đánh vào lịng người cho
Lê Lợi, cho nghĩa qn Lam Sơn đánh thắng quân Minh, cho đất nước thanh bình,
con đường đưa Nguyễn Trãi trở thành anh hùng dân tộc, hẳn không tách rời với
những tháng năm thiếu thời.
Gia huynh bất tại thực vô ngư
Trần lô thanh lậu tam canh nguyệt.
(Đồng tiền khơng có nên cơm ăn khơng có cá
Nhà bụi bặm, để ánh trăng canh ba soi lọt)
Đó là những câu tả thực về căn nhà, về những bữa cơm của cậu bé Ninh Tốn
(q ở Cơi Trì - Ninh Bình), lên Thăng Long trọ học vào giữa thế kỷ XVIII. Giữa
phồn hoa của kinh thành, chuyện đói nghèo của cậu bé tở thành chủ đề đàm tiếu và
chê bai của đám trẻ nhỏ cùng lứa (khước tương an bảo mạn hồ lô - đem chuyện ăn no
và ngủ yên ra làm trò cười cợt ta). Thế nhưng, cậu bé Ninh Tốn lại khơng lấy đó làm
phiền muộn. Bọn trẻ chi cúi đầu bàn tán lăng nhăng về chuyện gạo, nước, củi đóm ấy
kia làm sao hiểu được niềm vui, nỗi đam mê của cậu. Bởi vì ngay từ khi nhỏ tuổi,
trong hồn cảnh khó khăn nghèo túng ấy, Ninh Tốn đã xác định, "Nam tử chỉ yêu kỳ
sự nghiệp bất tu thích thích thuyết tân toan" (Làm trai chỉ cốt nên cơng nghiệp: đừng
có âu sầu với đắng cay).

Tun ngơn vào đời và ước hẹn với chính mình "đã làm trai thì phải làm con
trai giỏi" của cậu học trò nghèo Ninh Tốn đã trở thành động lực mạnh mẽ, dồn sức
vào học hành, trở thành "bậc tài tử đời nay" thành "kẻ lão luyện trong văn mặc, sở
trường cả thơ phú trước thuật" như nhận xét của bạn bè ông. Nghiệm trải từ suốt
tháng năm tuổi nhỏ trong môi trường Thăng Long đã cho phép Ninh Tốn không chỉ


trở thành viên quan biết gần dân: thương dân giữa đám quan lại tham nhũng, hèn kém
cuối thời Lê Mạt, mà đã nâng tầm trí tuệ tình cảm của ơng, đưa ông đến với triều đại
tiến bộ Tây Sơn.
Lê Qúy Đôn sinhnăm 1726 tại làng Diên Hà, huyện Hưng Nhân, Thái Bình, ơng
là nhà bác học lỗi lạc có nhiều hiểu biết bao quát về tri thức đương thời, người viết
đến 50 bộ sách gồm cả các lĩnh vực thơ, văn, sử, địa, triết học, y học, thiên văn học,
nông học trong đó có sách như một bách khoa tồn thư tập hợp, sắp xếp tất cả các tri
thức về khoa học xã hội và khoa học tự nhiên... Trí tuệ tuyệt vời của nhà bác học
đứng đầu thời đại ấy sớm được ni dưỡng hình thành từ trường học lớn Thăng Long.
Trong lịch sử Thăng Long nói chung, ở thế kỷ XVIII nói riêng, khơng ít lần
xuất hiện những "Tràng An tứ hổ", "Trang An thất hổ" (Bốn, hay bảy "hổ báo" của
Tràng An).
"Trang An ngũ tuyệt" (Năm đấng tuyệt vời của Tràng An)...
Đó là những danh hiệu mà đương thời dành xưng tụng những người tài giỏi,
thông minh nổi tiếng trong học hành, văn chương của đất Thăng Long, trong số đó có
những cậu bé thần đồng. Chẳng hạn: Nguyễn Du, Nguyễn Hành... được xếp vào
"Tràng An ngũ tuyệt".
Nguyễn Du là con Nguyễn Nghiễm, là em Nguyễn Khản, đều là quan cho nhà
Trịnh và đều là những người giỏi thơ văn. Nguyễn Du cất tiếng khóc chào đời là
Thăng Long vào năm1675, lên 13 tuổi ông đã được phong tước Hồng Tín đại phu và
được Hồng Ngũ Phúc ban cho một thanh bảo kiếm vì Phúc nhận thấy ở cậu bé này
có tướng mạo "khơi ngơ, hùng vĩ". Lên 6 tuổi Nguyễn Du bắt đầu đi học. Mấy năm
liền, hết cha mất, anh mất rồi mẹ qua đời. Năm 13 tuổi, Nguyễn Du phải sống với

anh. Tình hình chính trị Thăng Long lúc này rất phức tạp và gia đình Nguyễn cũng tan
nát dần. Năm 19 tuổi Nguyễn Du thi đỗ tú tài và bốn năm sau (năm 1788) ơng bắt đầu
một cuộc đời lênh đênh nổi chìm thật vất vả gian truân, nhưng lại có nhiều điều kiện
gần gũi và thông cảm với nỗi thống khổ của quảng đại quần chúng nhân dân. Nguyễn
Du làm sao có thể viết được truyện Kiều nếu khơng có những năm tháng "giữa dịng
trơi dạt cánh bèo lênh đênh" này? Nhưng 23 năm sống ở Thăng Long cũng là thời
gian vừa đủ để nhà thơ trang bị cho mình vốn tri thức cần thiết trước khi lăn vào bão
táp của cuộc đời. Đây là thời kỳ đắp móng xây nền cho tài năng sáng tạo kỳ diệu của
Nguyễn Du.
Sau này mỗi dịp được trở lại Thăng Long, Nguyễn Du lại sống dậy thấy được
những kỷ niệm sâu sắc thời trẻ:


"Nhà xưa đã hóa đường này
Cung xưa bỗng hóa thành nay lạ lùng
Gá quan nay đã cong bòng
Bạn thân nay đã nên ông cả rồi
Suốt đêm không ngủ bồi hồi
Vi vu tiếng sáo một thời trăng trong"
Trước mắt ông "đường sá ngang dọc quân cả đường cũ" "bạn bè hồi trẻ kẻ mất
người cịn", thậm chí ngay cả khi gặp lại người gảy đàn cầm ơ bờ hồ Giám 20 năm
trước cũng làm cho ông xúc động luyến nhớ tuổi thơ gắn bó với Thăng Long.
Chính Thăng Long đã chuẩn bị những chất liệu đầu tiên cho Nguyễn Du trở
thành nhà thơ thiên tài của dân tộc.
Cao Bá Quát được người đời khen là nhà thơ vào bậc thánh, được chính vua Tự
Đức kính phục, thừa nhận "Văn như Siêu Quát vô tiền Hán" (văn như Nguyễn Văn
Siêu và cao bá Qt thì đến thời tiền Hán cũng khơng ai sánh kịp) thế mà ông lại thấy
thật là vô duyên khi mình cứ phải làm một nhà thơ.
Theo Cao Bá Quát: Tài trai sống ở trên đời đã không làm được việc phơi gan bẻ
gãy chấn sông, giữ vững cương, lại ngồi nhìn bọn lang sói nghênh ngang. Đếnlúc tuổi

già thì mặc áo gấm ban ngày về bơi nhọ q hương... Đến lúc già thì gối đầu vào vợ
con mà chết. Giả sử hạng người ấy xuống suối vàng có gặ lại Chu Văn An, Nguyễn
Trãi thì cũng mặt dày, trống ngực đánh, thần sắc rũ rượi ra mà thôi".
Cao Bá Quát người làng Phú Thị - Gia Lâm, nhưng từ thuở thơ ấu đã là cậu bé
ngang tàng ở khu cổng thành cửa Nam, khu vực Hồ Tây ấy, đã quẳng bút, cầm gươm,
dẫn đầu đồn qn nơng dân xơng thẳng về phía "bọn lang sói nghênh ngang" thể
hiện trọn vẹn chí làm trai.
Người Thăng Long tự ví mình với hoa sói, hoa nhài, lồi hoa hương thơm trẻ
mãi, hương hoa biểu tượng của sự mẫn cảm và thanh lịch của bản sắc văn hóa, kết
tinh văn minh, trí tuệ, văn hóa của Thăng Long. Tắm mình trong truyền thống văn
hóa, trong nhịp sống Thăng Long, mang theo cái "ngát hương hoa sói, hoa nhài" bước
vào đời và trở thành thần đồng như Nguyễn Trung Ngạn: Đoàn Nhữ Hài, thành ông
vua vừa giỏi cầm gươm vừa tài cầm bút Trần Nhân Tông, thành thiên tài quân sự anh
hùng dân tộc Trần Quốc Tuấn, thành nhà văn hóa kiệt xuất tiêu biểu của thiên tài Việt
Nam Nguyễn Trãi, nhà bác học Lê Qúy Đôn... từ trường học lớn - Thăng Long - họ
trở thành nhà chính trị, quân sự và nhà văn Ngơ Thì Nhậm, thiên tài tiếng Việt
Nguyễn Du, nhà thơ chiến sĩ Cao Bá Quát,... Đất Thăng Long ngàn năm văn vật đã


đào luyện nên tài năng của họ từ thời tuổi ấu thơ. Và trí tuệ, tài năng của họ lại góp
phần làm nên một Thăng Long ngàn năm văn hiến.
Trong lòng Tổ quốc Việt Nam, Thăng Long - Hà Nội - lắng hồn núi sông ngàn
năm, cả nước với và vì Thăng Long - Hà Nội... Đến lượt mình, mảnh đất ngàn năm
văn vật này lại chắt mình, chưng cất tinh hoa, thành nguồn sữa ngọt thơm chăm sóc,
dưỡng ni các thế hệ trẻ của mình, của đất nước.
(Tạp chí Thăng Long Hà Nội ngàn năm Số22/2004)

An Dương Vương trong tâm thức nhân dân ta
Dương Trung Quốc
"Chết thì bỏ con bỏ cháu

Sống thì khơng bỏ mồng Sáu tháng Giêng"
Câu ca với những lời lẽ quả quyết nhưng lại rất mộc mạc, hồn nhiên ấy là nói về
tình cảm thiết tha với ngày Hội làng của dân xã Cổ Loa và 7 xã xung quanh, thuộc
huyện Đông Anh, ngoại ô Hà nội. Tâm điểm của lễ hội là tòa Thành ốc (Cổ Loa) và
tâm linh của lễ hội hướng về An Vương Vương. Đó là những di tích và nhân vật gắn
liền với một thời đoạn lịch sử vẫn còn chất đầy huyền thoại tiếp nối thời đại các vua
Hùng cũng vần vũ những đám mây ngũ sắc của những huyền thoại.
Nếu thời đại các vua Hùng còn định vị đuowjc bởi địa danh Phong Châu mà các thế
hệ sau tôn phong là Đất Tổ và xây dựng ngôi Đền thờ Tổ thì tên tuổi của An Dương
Vương cịn lại một chứng tích vật chất đầy sức thuyết phục, cũng là chứng tích vật
chất về một cái mốc đầu tiên ghi nhận Hà Nội hôm nay bao gồm cả vùng đất từng là
kinh đô trước khi Lý Công Uẩn định đô ở Thăng Long hơn một thiên niên kỷ.
Về An Dương Vương, "Từ điển bách khoa Việt Nam" viết một cách ngắn gọn:
"tên thật là Thục Phán, người sáng lập và là vua nước Âu Lạc. Có giả thiết cho là thủ
lĩnh người Tây Âu ở vùng núi phía Bắc đã từng xung đột với vua Hùng và cũng là
người chống Tần thắng lợi (214 - 208 trước CN), nối ngôi vua Hùng, hợp nhất Tây
Âu và Lạc Việt thành nước Âu Lạc, đóng đơ ở Cổ Loa. Tục truyền An Dương Vương
được rùa thần giúp đỡ cho móng làm lẫy nỏ rất hiệu nghiệm, nên đã đánh bại nhiều
lần xâm lược của Triệu Đà. Sau đó Triệu Đà dùng mưu (cho con trai là Trọng Thủy
sang cầu hôn với con gái An Dương Vương là Mỵ Châu) lấy cắp lẫy nỏ thần rồi mới
đem quân sang đánh (179 trước CN) An Dương Vương thua chạy đến Nghệ An, nhảy
xuống biển tự tử"
Lời giảng nghĩa ngắn ngủi ấy cố gắng khẳng định một nhân vật có thật và một
thời đại có thật trong lịch sử dân tộc ta là cái gạch nối giữa thời đại các vua Hùng với
những thời đại sau đó trong dịng mạch liên tục của một quốc gia tự chủ và đã tạo
dựng được một nền văn minh có bản sắc riêng biệt bên cạnh một nền văn minh lớn
cũng là một mối thử thách thường trực và khủng khiếp từ phương Bắc tràn xuống.