Khẳng định doanh tài nước Việt part 4 pps

KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 6160 BẨCH THẤI BÛÚÃI
khấch sẩn úã M Tho, lêåp Nam K Minh tên Cưng
nghïå theo phûúng thûác cưí àưng
D vêåy, nhûng cưët cấch ca ngûúâi tûâng di mâi
kinh sûã úã cûãa Khưíng sên Trònh vêỵn lâ mưåt trúã
ngẩi. Chùèng hẩn, nhâ nho Àưỵ Chên Thiïët vâ
Phûúng Sún mûúán thuìn vïì Hẫi Dûúng, Thấi Bònh
mua gẩo chúã lïn Hâ Nưåi bấn. D ài bn nhûng
hai c vêỵn giûä vễ quan cấch àơnh àẩc, vêỵn ấo
xuën, khùn lûúåt chónh tïì, thónh thoẫng côn ngêm
nga àưi cêu thú võnh “trùng, hoa, tuët, nguåt”!
Thuìn àêåu úã bïën Cưåt Àưìng Hưì (Hâ Nưåi), cố mêëy
o xinh àểp xëng hỗi mua. Nhûng khi nhòn thêëy
trong khoang thuìn nâo lâ trấp khẫm, sấch vúã
mêëy pho, treo vâi cêu àưëi àỗ vúái nết chûä phûúång
ma rưìng bay nïn tûúãng cấc nhâ nho àa, mêëy o
liïìn tế chẩy. Hai c gổi hïët húi nhûng cng
chùèng ai tin!
SÛÅ HỔC
So vúái cấc nhâ nho, sûå tiïëp thu vâ vêån dng
Tên thû ca Bẩch Thấi Bûúãi cố phêìn thån lúåi
hún, vò ưng lâ ngûúâi Têy hổc, ngûúâi tûâng cố nhiïìu
kinh nghiïåm àậ tđch ly trïn thûúng trûúâng, àậ
tûâng cổ xất lâm ùn, bn bấn trong thûåc tïë Nhúâ
nhûäng ëu tưë nây, nùm thấng àậ chûáng minh Bẩch
Thấi Bûúãi àậ trúã thânh mưåt mêỵu doanh nhên àiïín
hònh nhêët thúâi bêëy giúâ.
Khi àấnh thûác tinh thêìn qëc dên vïì lúåi đch ca
viïåc bn bấn nối chung, cấc nhâ nho Phan Chêu
Trinh, Lûúng Vùn Can, Ngư Àûác Kïë, Nguỵn
Thûúång Hiïìn, Phan Thc Duån, Hunh Thc

Khấng, Trêìn Cao Vên, Lï Bấ Trinh, Trûúng Gia
Mư, Hưì Tấ Bang, Nguỵn Trổng Lúåi àậ àùåt nïìn
mống trûúác nhêët. Àïí lâm gûúng cho qëc dên, cấc
c vûát bỗ cấc hổc võ tiïën sơ, phố bẫng thêåm chđ
tûâ quan àïí múã trûúâng dẩy hổc theo lưëi múái, nghơa
lâ dẩy hổc trô thûác phẫi chùm hổc àïí sau nây
lâm nhûäng viïåc đch nûúác lúåi dên, chûá khưng phẫi
àïí àẩt àïën mc tiïu cëi cng ca àúâi ngûúâi lâ ra
lâm quan; cấc c côn múã cûãa hâng bn bấn
(thûúng cåc), lêåp cưng ty (húåp thûúng) v.v
Rêìm rưå tûâ Nam chđ Bùỉc, cấc c àậ àưìng loẩt
“giống trưëng Duy tên, giûúng cúâ Thûåc nghiïåp”.
Chùèng hẩn tẩi Nghïå An, c Ngư Àûác Kïë, Àùång
Ngun Cêín lêåp Triïu Dûúng thûúng quấn Ngoâi
Bùỉc, c Àưỵ Chên Thiïët, Phûúng Sún bn gẩo tûâ
Thấi Bònh, Hẫi Dûúng vïì Hâ Nưåi, múã hiïåu bn
Àưìng Lúåi Tïë (nghơa lâ hưåi hổp nhau cng sinh lúåi)
tẩi phưë Mậ Mêy chun bấn àưì nưåi hốa; c Hoâng
Tùng Bđ, Nguỵn Quìn múã cưng ty Àưng Thânh
Xûúng (thânh Àưng thõnh vûúång) bấn hâng tẩp hốa
úã phưë Hâng Gai; c Tng Hûúng lïn Phc n múã
hiïåu bn Phc Lúåi Tïë; c Nguỵn Trấc múã hiïåu
bn Sún Thổ úã Viïåt Trò v.v Trong Nam, c
Nguỵn An Khûúng múã khấch sẩn Chiïu Nam lêìu
úã Sâi Gôn; c Trêìn Chấnh Chiïëu lêåp Minh Tên
KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 6362 BẨCH THẤI BÛÚÃI
hêìu hïët cấc hoẩt àưång kinh doanh ca ưng khưng
nhûäng khưng ài chïåch khỗi mc tiïu nhû trûúâng
trûúâng Àưng Kinh Nghơa Thc àậ giấo dc mâ côn
ấp dng triïåt àïí:

Múã tên giúái, xoay nghïì tên hổc
Àốn tên trâo, dûång cåc tên dên
Tên thû, tên bấo, tên vùn

Viïåc tên hổc kđp àem dûång nûúác
Húåp doanh hoân ca nûúác cng nhau
Viïåc bn ta lêëy lâm àêìu
Mổi nghïì cng vúái àõa cêìu mưåt vai
Thúâi àiïím nay, so vúái Bùỉc K thò suy nghơ ca
ngûúâi dên úã Nam K vïì vêën àïì bn bấn cố phêìn
thoấng àẩt hún. D vêåy, tẩi Sâi Gôn mưåt nhâ nho
cêëp tiïën nhû c Nguỵn An Khûúng khi múã hiïåu
cúm tẩi sưë 49 àûúâng Kinh Lêëp (Boulevard) cng
phẫi viïët bâi bấo “phên trêìn” vïì viïåc nây, àún
giẫn vò “Thã nay, trong bẩn àưìng bâo ta nhûäng
tay cố tiïìn hay cho nghïì bấn cúm lâ nghïì nghêo
hên cho nïn khưng mưåt ai múã tiïåm cẩnh tranh vúái
Hoa kiïìu ” (Lc tónh tên vùn sưë 8, ra ngây
2.1.1908). Vúái Bẩch Thấi Bûúãi thò ưng àïën vúái
nghïì nây cố phêìn “nhể nhâng” hún. Sau khi hậng
cêìm àưì úã Nam Àõnh àậ lâm ùn phất àẩt, “trong
tay sùén cố àưìng tiïìn” ưng nhanh chống vïì Thanh
Hốa múã hiïåu cúm Têy, múã àẩi l rûúåu úã Thấi Bònh
bêët chêëp lúâi ong tiïëng ve ca ai àố cho lâ cấi nghïì
“nghêo hên”!
Àiïín hònh nhêët, vò tûâ àêy ưng àậ suy nghơ vïì sûå
hổc, sûå lâm giâu dûúái mưåt gốc àưå khấc hùèn. Hổc,
khưng phẫi àïí thi àêåu ra lâm quan mâ nhùçm múã
mang tri thûác, cố tri thûác thò múái cûáu àûúåc nûúác;
lâm giâu khưng phẫi chó bo bo cho riïng mònh mâ

phẫi vò lúåi đch lêu dâi ca cưång àưìng
Đt ai biïët rùçng, d àậ nay trong tay hâng chc vẩn
bẩc, àang têët bêåt vúái cưng viïåc úã hiïåu cêìm àưì tẩi
Nam Àõnh, nhûng Bẩch Thấi Bûúãi vêỵn quan têm
àïën thúâi cåc, ưng khưng àûáng ngoâi hoẩt àưång:
Trûúâng Nghơa Thc àûáng àêìu dẩy dưỵ
Khùỉp ba mûúi sấu phưë Hâ Thânh
Gấi trai nư nûúác hổc hânh
Gấi trai mêëy lúáp, hổc sinh mêëy ngân
Bíi diïỵn thuët ngûúâi àưng nhû hưåi
K bònh vùn khấch àïën nhû mûa
Trûúâng nây àûúåc thânh lêåp phẫi kïí àïën cưng rêët
lúán ca c Phan Chêu Trinh. Sau khi tûâ Bònh
Thån trúã vïì, nùm 1906, c Phan ra Bùỉc liïn hïå
vúái nhûäng bêåc trđ thûác u nûúác nhû cấc c Lûúng
Vùn Can, Àâo Ngun Phưí, Vộ Hoânh, Lï Àẩi,
Nguỵn Quìn, Ngư Àûác Kïë, Nguỵn Vùn Vơnh,
Nguỵn Bấ Hổc, Dûúng Bấ Trẩc, Hoâng Tùng Bđ
àïí bân bẩc thûåc hiïån nhûäng mc tiïu ca phong
trâo Duy tên àậ khúãi xûúáng trûúác àố tẩi Quẫng
Nam. Nhûäng bâi giẫng, nhûäng bíi thuët trònh,
bònh vùn tẩi trûúâng àậ tẩo ra mưåt ẫnh hûúãng ghï
gúám trong cưng chng – trong sưë àố cố Bẩch Thấi
Bûúãi. Sau nây, ta thêëy khưng phẫi ngêỵu nhiïn mâ
KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 6564 BẨCH THẤI BÛÚÃI
Khưng nhûäng thïë ưng côn àûáng ra kinh doanh úã
nhiïìu lơnh vûåc mâ chûa mêëy ai thêëy àûúåc mưëi lúåi
to lúán. Nïëu nhâ nho Hunh Thc Khấng thi àêåu
àïën tiïën sơ côn dấm ài bn nûúác mùỉm, thò viïåc
lâm ca ngûúâi Têy hổc nhû Bẩch Thấi Bûúãi cng

dng cẫm khưng kếm. Ưng àûáng ra thêìu thụë
chúå! Lêu nay trong quan niïåm c, chúå ba lâ chưën
ca àân bâ chên lêëm tay bn, ca nhûäng ngûúâi
“bn gấnh bấn bûng, “bn thng bấn mểt”,
“bn ngûúåc bấn xi” “bn àêìu chúå, bấn cëi
chúå”, lâ núi “chûa hổp, kễ cùỉp àậ àïën” Vễ vang
gò núi êëy! Vò suy nghơ nhû thïë, cấc nhâ nho ta d
thåc lâu lâu vâi vẩn trang kinh sûã, nhûng lẩi lú
mú àûúâng àïën chúå, chûá àûâng nối bn vúái bấn núi
àố!
Vúái Bẩch Thấi Bûúãi thò khấc hùèn.
Ưng thêu tốm ngìn lúåi thụë chúå Nam Àõnh tûâ
nùm 1906 àïën 1909; tónh Thanh Hốa tûâ nùm 1907
àïën nùm 1909; Vinh - Bïën Thy tûâ nùm 1906 àïën
nùm 1912. Cưng viïåc nây chó chêëm dûát sau ngây
2.8.1912. Àố lâ ngây Toân quìn Àưng Dûúng ra
nghõ àõnh àấnh thụë mưn bâi àưëi vúái cấc doanh
nhên ngûúâi Viïåt úã Bùỉc K. Nghõ àõnh nây àậ àûúåc
ấp dng trûúác àố úã Trung K vâo ngây
14.11.1901.
Do nhêån thûác múái vïì cưng viïåc kinh doanh nïn
Bẩch Thấi Bûúãi nùỉm àûúåc thúâi cú vâ àậ ài “mưåt
bûúác” trûúác ngûúâi khấc. Nhúâ àố, ưng trúã nïn giâu
cố. Sûå giâu cố ca ưng hoân toân khưng phẫi do
“ùn may”, mâ cố cú súã tûâ mưåt sûå tđnh toấn, tûâ tû
duy ca mưåt ngûúâi nùỉm bùỉt àûúåc sûå thay àưíi ca
thúâi cåc. Nối cấch khấc, ưng àậ biïët “ùn theo
thã, úã theo thúâi”, chûá khưng cêu nïå vâo cấc giấ
trõ c àậ lưỵi thúâi.
Thiïët tûúãng cng khưng thûâa, khi ta nhùỉc lẩi mưåt

chi tiïët cố liïn quan àïën Bẩch Thấi Bûúãi. Rùçng sau
khi ngûng thêìu thụë chúå nhû ta àậ biïët, ưng lâ
ngûúâi Viïåt Nam àêìu tiïn úã miïìn Bùỉc thûâa tiïìn àïí
sùỉm xe húi vâo nùm 1913!
Tâi liïåu trïn bấo bấo
Ph nûä Tên vùn
sưë 207 (ra ngây
6.7.1933) cho biïët: “Xe húi lâm quen vúái vûåa la Àưng
Dûúng trûúác nhûát lâ hiïåu Clếment rưìi múái túái cấc hậng:
Peugeot, Comtal, Griffon, Cottereau, Bolide, Panhard,
Aleyon, Darracq, Diếrich, Richard, De Dion, Berliet,
Foullaren, Saving, Zidel Nhû bẩn àổc àậ biïët, kïí tûâ
nùm 1907 Sâi Gôn cố xe húi trûúác tiïn. Trung K
cố xe húi nùm 1913. Ngûúâi sùỉm xe trûúác nhûát lâ
ưng Nguỵn Vùn Àûúng úã Thanh Hốa. Bùỉc K cố xe
húi cng vâo nùm 1913, mâ ngûúâi sùỉm xe trûúác nhûát
lâ ưng Bẩch Thấi Bûúãi úã Hâ Nưåi”. Chi tiïët nhỗ nây
cho thêëy Bẩch Thấi Bûúãi lc êëy àậ lâ ngûúâi giâu s.
Vúái phûúng tiïån hiïån àẩi nhêët thúâi êëy, ưng àậ cố thïí
di chuín nhanh chống tûâ Nam Àõnh - Thanh Hốa -
Hẫi Phông - Hâ Nưåi àïí àiïìu hânh cưng viïåc chung.
Nïëu cho rùçng, Bẩch Thấi Bûúãi chó chùm bùém lâm
giâu cho riïng mònh thò chûa àng. Viïåc lâm giâu
nây thoẩt àêìu d cố nghơ àïën hay khưng, thò chđnh
hiïåu quẫ cưng viïåc àậ àem lẩi lúåi nhån ngoâi dûå
KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 6766 BẨCH THẤI BÛÚÃI
nhòn khấc vïì doanh nhên – mưåt cấi nhòn vưën
khưng mêëy thiïån cẫm àậ tưìn tẩi tûâ hâng trùm nùm
trûúác.
Trong thêm têm ca Bẩch Thấi Bûúãi cho àïën lc

chïët, ưng vêỵn thđch nhêët mưåt bâi hổc trong giấo
trònh Qëc dên àưåc bẫn do trûúâng Àưng Kinh
Nghơa Thc biïn soẩn. Àố lâ bâi nối vïì sûå cẩnh
tranh vâ “tin vâo mïånh trúâi lâ sai”. Ưng àậ àổc ài
àổc lẩi àïën thåc lông vâ ghi lẩi nùỉn nốt trong sưí
tay:
“Ngây nay, chó riïng cấi thuët mïånh trúâi cng
à lâm cho dên ta bõ trúã ngẩi. Mïånh lâ cấi khưng
àïën mâ lẩi àïën. Ngûúâi qn tûã tri mïånh lâ biïët
khưng thïí trấnh àûúåc àiïìu hẩi, khưng thïí hûúãng
àûúåc àiïìu lúåi, nhûng cấi àấng lâm thò cûá lâm. Cho
nïn tri mïånh lâ àïí khun lêåp chđ, dêỵu biïët rùçng
ngûúâi khưng cố chđ thò khi gùåp viïåc lâ cêìu khêën trúâi
gip cho, hỗng viïåc lẩi àưí cho trúâi lâm hẩi! Cho
nïn, nûúác ëu thò khưng quy trấch nhiïåm cho
chđnh sûå tưìi tïå, qëc dên bêët tâi, mâ lẩi nối vêån sưë
khưng phẫi do con ngûúâi quët àõnh. Lt lưåi, hẩn
hấn thò khưng trấch cûá lâ khưng cố kïë hoẩch tiïu
nûúác kõp thúâi, khưng phông ngûâa àối kếm, mâ lẩi
nối thiïn tai khưng phẫi do ngûúâi gêy nïn. Dõch
bïånh lan trân thò lẩi nối con ngûúâi sưëng chïët lâ do
sưë mïånh, àïì phông cng vư đch. Cng lâm mưåt
nghïì, kễ thânh, ngûúâi bẩi, cng lẩi nối hổ gùåp
may, ta gùåp ri. Than ưi! Sao lẩi cố nhûäng cấch nối
tûå hẩi mònh àïën thïë? Sûác ngûúâi khưng lâm àûúåc
kiïën ca ưng. Búãi, ưng lâm giâu khưng nghơ àïën cho
riïng mònh mâ côn vò cưång àưìng nûäa. Àêy múái
chđnh lâ cấch lâm giâu chđnh àấng vâ lêu bïìn. Mưåt
bùçng chûáng hng hưìn lâ ưng àậ dânh nhiïìu thúâi
gian àïí suy nghơ àïën nhûäng viïåc khưng thåc trấch

nhiïåm ca ưng, búãi viïåc nây ca nhâ nûúác, ca
ngûúâi àang cêìm quìn. Chùèng hẩn, viïåc phẫi chónh
trang lẩi àư thõ, phẫi cẫi tẩo lẩi bưå mùåt àư thõ àïí nố
trúã nïn sẩch àểp hún, vùn minh hún, hiïån àẩi hún!
Nhûäng viïåc lâm nây, d xët phất tûâ mưëi lúåi ca
ưng nhûng qua àố, sûå thûâa hûúãng vâ lúåi đch lêu
dâi vêỵn thåc vïì cưång àưìng. Ưng àậ dânh nhiïìu
thúâi gian suy nghơ àïí cố hûúáng giẫi quët tđch cûåc
nhêët. Chđnh ph Phấp cng bêët ngúâ khi ưng àûa
ra àïì ấn àùåt cưëng thoất nûúác bêín, àùåt mấy nûúác
cưng cưång, àùåt àên àiïån cho tónh Nam Àõnh.
Ngoâi ra, ưng côn cố lïn kïë hoẩch xêy dûång mưåt
nhâ mấy xay gẩo úã Nam Àõnh. Vúái sưë vưën àang
nùỉm trong tay, ưng tđnh toấn trđch ra mưåt phêìn àïí
gûãi mua mấy mốc úã Hambourg (Àûác). Tiïëc lâ sau
àố, chiïën tranh Thïë giúái lêìn thûá Nhêët xẫy ra nïn
cưng viïåc phẫi bỗ dúã. Nïëu cố àûúåc nhâ mấy theo
phûúng thûác hiïån àẩi, ngoâi lúåi nhån ca ưng
tùng vổt thò bâ con nưng dên ta cng àûúåc hûúãng
thânh quẫ tûâ mưåt sấng chïë múái.
Rộ râng, nhûäng sấng kiïën nây phẫi xët phất tûâ
suy nghơ ca mưåt ngûúâi ln tha thiïët vúái lúåi đch
chung ca toân xậ hưåi. Chđnh àiïìu àố àậ gốp
phêìn khưng nhỗ àïí qìn chng àûúng thúâi cố cấi
KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 6968 BẨCH THẤI BÛÚÃI
Chûúng 5.
TÙNG NHIÏÅT
CHO TINH THÊÌN
DÊN TƯÅC
Khưng chó sưëng vâ cưëng hiïën hïët mònh cho qụ hûúng bùçng

mưåt lông u nûúác sêu sùỉc, Bẩch Thấi Bûúãi cng àậ lan truìn
ngổn lûãa u nûúác, tinh thêìn dên tưåc cho têët cẫ nhûäng ngûúâi
quanh mònh. Viïåc kinh doanh ca ưng vûúåt qua àûúåc nhiïìu cún
khng hoẫng chđnh lâ vò khất vổng khùèng àõnh chđ vâ tâi nùng
cng nhû sûå àoân kïët ca ngûúâi Viïåt.
mâ àưí tưåi cho trúâi, trúâi cố nhêån tưåi cho àêu. Thúâi
bíi nây lâ thúâi bíi àẩi cẩnh tranh. Cẩnh tranh
vïì hổc thåt, cẩnh tranh vïì cưng nghiïåp, khưng
mùåt nâo lâ khưng cẩnh tranh, àêu phẫi chó cẩnh
tranh vïì àêët àai, lậnh thưí mâ thưi? Cẩnh tranh vúái
mưåt nûúác, cẩnh tranh cng nhiïìu nûúác, cẩnh tranh
vúái ngûúâi cng lâ cẩnh tranh vúái trúâi. “Ûu giẫ
thùỉng, liïåt giẫ bẩi” (mẩnh àûúåc, ëu thua), li lẩi
mưåt nûúác lâ chïët, khưng côn àêët àùåt chên nûäa.
Nguy hẩi thay! Ngûúâi cố chđ, khưng thùỉng àûúåc
ngûúâi thò lêëy lâm só nhc, tûác cng lâ khưng thùỉng
àûúåc trúâi thò lêëy lâm só nhc. Biïët giûä vïå sinh, tíi
thổ trûúác kia thêëp, ngây nay sệ cao. Cố kïë hoẩch
phông àối kếm thò ngây trûúác lt lưåi, hẩn hấn
nhiïìu, ngây nay đt. Àêu phẫi tẩi trúâi, vâ khưng thïí
thùỉng àûúåc trúâi”.
Tû tûúãng ch àẩo nây sệ côn àûúåc Bẩch Thấi
Bûúãi vêån dng sët mưåt àúâi. Àïí rưìi ngây ưng vïì
chđn sëi, ngûúâi ta bêët ngúâ khi biïët chó vâi giêy
trûúác àố ưng àang àổc lẩi àoẩn vùn nây.
Àố lâ mưåt trong nhûäng bâi hổc àêìu tiïn dẩy ưng
vïì thûác kinh doanh vâ u nûúác mưåt cấch tûå
giấc, bỗ qua giai àoẩn tûå phất ban àêìu.
KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 7170 BẨCH THẤI BÛÚÃI
lûúång nưåi ûáng phưëi húåp vúái nghơa qn lâ anh em

bưìi bïëp, binh lđnh ngûúâi Viïåt thåc trung àưåi cưng
nhên phấo th Hâ Nưåi. Hổ àậ bđ mêåt dng gưỵ bõt
cấc hổng sng àẩi bấc, àưí thëc àưåc vâo thûác ùn
ca binh lđnh Phấp. Tiïëc rùçng, do sûã dng câ àưåc
dûúåc nïn khưng à sûác àêìu àưåc chng, nïëu
khưng, nâo ai biïët thânh Hâ Nưåi cố thïí lổt vâo tay
nghơa qn hay khưng? Têët cẫ nhûäng ngûúâi tham
gia v nây àïìu bõ ấn chếm vâ bïu àêìu. Ngây cẫ
cấch tra têën cng cûåc k dậ man, chng bỗ nẩn
nhên vâo trong thng xi mùng cố cùỉm àinh tua
ta, rưìi lùn trïn sên! Cấc mi àinh nhổn hóỉt àêm
nất da toấc thõt, mấu chẫy rông rông àïën rúån
ngûúâi
Tûâ hai v kinh thiïn àưång àõa nây, mưåt loẩt trđ
thûác cêëp tiïën d khưng trûåc tiïëp tham gia, nhûng
cng bõ giùåc Phấp àân ấp vâ bùỉt àây Cưn Àẫo, Lao
Bẫo.
Hai sûå kiïån chđnh trõ quan trổng nây, khưng thïí
khưng tấc àưång àïën têm tû vâ suy nghơ ca Bẩch
Thấi Bûúãi.
Thúâi gian nây, ưng àang “ùn nïn lâm ra” vúái cấc
dõch v thu thụë chúå, cêìm àưì tẩi Nam Àõnh, Thanh
Hốa D mën d khưng, bẫn thên ca ưng cng
khưng thïí àûáng ngoâi ẫnh hûúãng ca thúâi cåc.
Nhûng Bẩch Thấi Bûúãi quan têm àïën vêån nûúác
theo cấch ca ưng, cấch ca mưåt nhâ kinh doanh
xưng xấo trïn thûúng trûúâng mâ giấo trònh ca
trûúâng Àưng Kinh Nghơa Thc, ca cấc nhâ nho
ËT KÏU SAO ÀÏÍ SÛÅ THUÌN BÊ
CHO THIÏN HẨ?

Gúám cho cấi nùm 1908.
Nùm 1908. Àố lâ cấi nùm cẫ Àưng Dûúng rng
àưång trûúác cåc biïíu tònh vơ àẩi chưëng sûu cao
thụë nùång, nưí ra tûâ huån Àẩi Lưåc (Quẫng Nam) rưìi
lan rưång cấc tónh miïìn Trung, miïìn Nam Trung K.
Bêët chêëp bẩo lûåc ca thûåc dên, nhûäng trđ thûác u
nûúác khùỉp núi àậ nưìng nhiïåt àûáng ra cưí v cho
phong trâo. Hoẫng súå trûúác cao trâo cấch mẩng
ca qìn chng, thûåc dên Phấp àậ thùèng tay àân
ấp. Tẩi Hâ Tơnh, chng àậ chếm àêìu chđ sơ Nguỵn
Hâng Chi vâ Trõnh Khùỉc Lêåp; tẩi Quẫng Nam, chđ
sơ Ưng Đch Àûúâng bõ giùåc chếm àêìu úã chúå Ty
Loan. Tûúng tûå, tẩi tónh Khấnh Hôa, chđ sơ Trêìn
Qu Cấp nhêån àûúåc thû nhâ bấo tin nây àậ sung
sûúáng lêëy bt phï vâo sau thû bẫy chûä: “Ngư dên
thûã cûã khoấi, khoấi, khoấi” (Dên ta lâm thïë sûúáng,
sûúáng, sûúáng). Chó bẫy chûä sẫng khoấi lẩ lng nhû
reo nhû hất mâ c bõ kïët ấn chếm ngang lûng! Mưåt
bẫn ấn tân khưëc!
Nùm 1918. Àố lâ cấi nùm nhâ cêìm quìn Phấp
thêåt sûå hoẫng hưët vúái v “Hâ Thânh àêìu àưåc” do
anh hng Àïì Thấm ch trûúng. Theo kïë hoẩch, lûåc
KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 7372 BẨCH THẤI BÛÚÃI
àïí nối dùm cêu vêåy thưi sao? D phên vên, nhûng
vêỵn khưng dấm hỗi, lậo Thõnh ngûúác mùỉt nhòn ra
phđa cûãa sưí àang múã rưång. Nhûäng vò sao àậ mổc
chi chđt trïn nïìn trúâi àen thùm thùèm Cấi àưìng hưì
dûång úã gốc tûúâng thong thẫ bng tûâng tiïëng mưåt.
Thúâi gian lùång lệ trưi qua. Bưỵng lậo Thõnh giêåt
mònh:

- Nây lậo! Tưi mën bn tâu bấn bê mưåt phen!
- Bn tâu bấn bê?
Bẩch Thấi Bûúãi cûúâi xôa:
- Sao lậo lẩi kinh ngẩc àïën thïë? Lậo xem nhế! Tûâ
ngân xûa àïën nay, ta chó múái cố nhûäng phûúâng àô
àổc àô ngang; thuìn mânh, thuìn vẩn mưỵi lc
àûa khấch qua sưng thò chúã àûúåc bao nhiïu ngûúâi?
Dùm chc ngûúâi lâ cng chûá gò? Nay, tưi mën cố
nhûäng chiïëc thuìn lúán vêån chuín mưåt lêìn hâng
trùm ngûúâi kia! Cố nhû thïë múái gổi vêån tẫi lúán, lậo
thêëy thïë nâo?
Lậo Thõnh ngêìn ngûâ trong giêy lất rưìi àấp:
- Ngâi àậ quët thò tưi mưåt lông theo ngâi àïën
cng!
Cêu nối quẫ quët nhû dao chếm àấ ca lậo
khiïën Bẩch Thấi Bûúãi cẫm àưång lùỉm. Cố cưång sûå
ln mưåt lông mưåt dẩ vò mònh lâ àiïìu qu lùỉm. Vò
tin lậo nïn ưng múái nối ra àiïìu mâ lêu nay àậ trùçn
trổc suy nghơ nhiïìu àïm liïìn.
u nûúác àậ gúåi múã hûúáng ài cho ưng. Chđnh vò
thïë, d tònh hònh chđnh trõ àang cố nhûäng xấo
trưån, cưng viïåc lâm ùn ca ngûúâi dên bẫn xûá àang
gùåp nhiïìu khố khùn tûâ sûå o ếp ca chđnh quìn
nhûng ưng vêỵn kiïn trò bấm sất mc tiïu vâ khưng
lc nâo bỗ qua nhûäng cú hưåi tưët nhêët.
Nùm 1908 cng lâ nùm chđnh ph Phấp thânh
lêåp Cưng ty Thûúng mẩi vâ Vêån chuín àûúâng
thy Viïỵn Àưng (Compangnie de Commerce et de
Navigation d’Extrïme-Orient) tr súã àùåt tẩi Sâi
Gôn, àêíy mẩnh hún nûäa viïåc khấi thấc kinh tïë trïn

àûúâng thy. Bẩch Thấi Bûúãi cng quët thûã sûác
mònh mưåt phen.
Àïm nay, sau khi khếp lẩi nhûäng trang sưí sấch
theo dội cưng viïåc trong ngây, Bẩch Thấi Bûúãi cho
gổi lậo Thõnh àïën. Ưng bùỉt àêìu thẫo lån vïì
chuån tâi sưng nûúác ca ngûúâi Viïåt. Cêu chuån
mưåt lất lẩi dêỵn àïën chuån lõch sûã, chuån Trêìn
Hûng Àẩo chưëng giùåc Bẩch Thấi Bûúãi hùng hấi:
“Do giânh thïë ch àưång nïn ưng cha ta àậ kïët thc
thùỉng lúåi cấc trêån àấnh bùçng nhûäng àôn quët
àõnh. Nây lậo, thã nhỗ, côn mâi àng qìn úã
trûúâng lâng, lc hổc sûã, tưi rêët thđch hònh ẫnh cêåu
bế ët Kiïu lùån xëng sưng àc thuìn giùåc! Hânh
àưång êëy ngoan cûúâng vâ tâi trđ lùỉm phẫi khưng?”.
Trong lc lậo Thõnh nhêm nhi chến trâ thò Bẩch
Thấi Bûúãi àưåt ngưåt quay lûng vâo bân lâm viïåc.
Nhûäng sưí sấch àậ khếp lẩi thò nay lẩi lêåt ra. Quấi
lẩ! Sao thïë nhó? Chùèng lệ, ưng Bẩch gổi ta lïn chó
KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 7574 BẨCH THẤI BÛÚÃI
xûúãng àống tâu tẩi Hâ Nưåi; hậng Deschwanden úã
Hẫi Phông cố sấu chiïëc tâu vâ mưåt sưë hậng ca
Hoa kiïìu.
àõnh kinh doanh trïn sưng nûúác àûúåc Bẩch
Thấi Bûúãi cho tiïën hânh ngay. Ưng khưng thïí bỗ
qua mưåt cú hưåi àïí thûã thấch sûå gan gốc, liïìu lơnh
ca mònh. Nùm 1909 hậng Marty - D’Abbadie vûâa
hïët hẩn k húåp àưìng vúái nhâ nûúác, ưng thụ ngay
ba chiïëc tâu trïn vâ àưíi lẩi thânh tïn Viïåt: Phi
Phûúång (Phếnix), Phi Long (Dragon) vâ Bấi Tûã Long
(Fai Tsi Long). Tûâ àêy, Bẩch Thấi Bûúãi cho tâu ca

mònh chẩy tuën Nam Àõnh - Hâ Nưåi vâ Nam Àõnh
- Bïën Thy. Ưng chêëp nhêån àưëi àêìu vúái cấc thûúng
thuìn Hoa kiïìu àang giûä võ trđ àưåc quìn khai
thấc hai tuën àûúâng thy nây.
Viïåc lâm ca Bẩch Thấi Bûúãi quấ liïìu lơnh. Búãi sûå
bânh trûúáng ca ngûúâi Hoa trïn thûúng trûúâng
ngay cẫ ngûúâi Phấp côn phẫi khiïëp súå nûäa lâ! Theo
nhâ sûã hổc Trêìn Huy Liïåu: “Khi thûåc dên Phấp múái
sang, bổn tû bẫn Phấp phẫi àûúng àêìu vúái hâng
bưën nùm trùm nhâ bn Hoa kiïìu úã Hâ Nưåi, Hẫi
Phông àậ lâm cho bổn chng phẫi ln bẩi khiïën
cho mưåt tïn thûåc dên phẫi kïu lïn: “Khưng thïí nâo
cẩnh tranh nưíi vúái hổ: nhûäng àưìng bâo ca chng
tưi hêìu hïët phẫi àống cûãa hiïåu”. Bổn nhâ bn
Phấp àậ phẫi u cêìu chđnh quìn thûåc dên àíi
Hoa kiïìu ra khỗi Àưng Dûúng, nhûng bổn cêìm
quìn thò khưng thi hânh vò chng côn cêìn àïën
nhûäng nhâ bn lúán Hoa kiïìu, do àố chó thi hânh
PHẪI TIÏN PHONG!
Lâ ngûúâi ài nhiïìu vâ thưng thẩo àõa hònh sưng
nûúác, ưng nhêån thêëy rùçng, tuën àûúâng thy Nam
Àõnh - Hâ Nưåi, Nam Àõnh - Bïën Thy (Nghïå An)
ln àưng khấch. Àố lâ mưåt mưëi lúåi lúán nïëu ngûúâi
nûúác Nam ta biïët khai thấc. Nhûng khưí nưỵi, àïën
nay chó cố ngûúâi Hoa, ngûúâi Phấp àưåc quìn thưëng
lơnh, chùèng lệ mònh lếp vïë àûáng nhòn sao? Nhûäng
doanh nghiïåp nûúác ngoâi nây khưng nhûäng sânh
nghïì mâ côn rưång vưën, liïåu ta cố à sûác àûúng
àêìu cẩnh tranh khưng? Suy nghơ êëy khiïën ưng
chêìn chûâ. Sau khi nghe lậo Thõnh bây tỗ quët

têm nhû thïë, ưng câng vûäng dẩ vâ quët thûåc hiïån
cho bùçng àûúåc khất vổng êëy.
Khất vổng nây àậ àûa Bẩch Thấi Bûúãi trúã thânh
ngûúâi Viïåt Nam àêìu tiïn mẩnh dẩn kinh doanh úã
lơnh vûåc múái mễ mâ ngûúâi Viïåt Nam chûa nghơ túái:
ngânh vêån tẫi àûúâng sưng.
Sûå viïåc nây àấnh dêëu bùỉt àêìu tûâ nùm 1909.
Bêëy giúâ, hai hậng Messagerie vâ Chageurs Rếunis
àưåc quìn ngânh vêån tẫi àûúâng biïín úã Viïåt Nam.
Côn vïì vêån tẫi àûúâng sưng thò úã Bùỉc K, cố hậng
Marty - D’Abbadie vúái ba chiïëc tâu chun chúã
hânh khấch, cưng vùn thû tûâ ca nhâ nûúác vâ mưåt
KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 7776 BẨCH THẤI BÛÚÃI
thuìn hổ khưng nhûäng tưët hún mâ giấ côn rễ
hún. Trong khi àố tâu ca ta c k, giấ lẩi mùỉc hún
thò ai côn ài nûäa chûá?
Khưng côn cấch nâo khấc. Phẫi hẩ giấ theo hổ
thưi. Nhûng hẩ giấ nhû thïë nâo? Cåc tranh lån
vêỵn chûa ngậ ng. Àânh rùçng hẩ giấ bùçng hổ
cng àậ lâ mưåt thêët thïë, nhûng Bẩch Thấi Bûúãi lẩi
cố mưåt quët àõnh khấc hùèn suy nghơ mổi ngûúâi.
Sau khi húáp mưåt ngm trâ vâ rđt mưåt húi thëc lâo
sẫng khoấi, ưng àûáng dêåy nối rânh rổt:
- Kinh doanh trïn thûúng trûúâng ngûúâi Hoa hún
ta lâ úã chưỵ cố chûä tđn. Vò chûä tđn, hổ sùén sâng hy
sinh têët cẫ cho lúåi đch chung. Nay vò lúåi đch chung
hổ àậ àưìng têm hiïåp lûåc hẩ giấ àïí cư lêåp ta. Ưng
bâ ta nối “Trùm àấnh mưåt khưng chưåt cng quê”!
Nay àậ quët têm nhû thïë thò hổ sệ thûåc hiïån
àưìng loẩt, thûåc hiïån àïën cng. Bao giúâ ta chõu

thua, hổ múái thưi. Phẫi suy nghơ nhû thïë, ta múái
cấch àưëi phố. Àưëi phố bùçng cấch nâo? Hổ hẩ giấ
chó côn 4 hâo thò ta hẩ xëng thêëp hún nûäa!
Mổi ngûúâi chûng hûãng. Cûá tûúãng àang nghe
nhêìm. Khưng khđ ca cåc hổp àang im lùång nhû
túâ bưỵng ưìn âo nhû ong vúä tưí! Cåc tranh lån lẩi
sưi nưíi hùèn lïn. Bẩch Thấi Bûúãi vêỵn àiïìm tơnh:
- Ta hẩ xëng chó côn 3 hâo! Thûa cấc ngâi,
khưng viïåc gò phẫi lo lùỉng cẫ. Hổ cố mûu ma chûúác
qu thò ta cố ba Lưỵ Ban. Viïåc gò mâ phẫi súå. Hún
nhau úã chưỵ lâ ai dấm àeo àíi mc tiïu àïën cng.
Trong thêm têm ưng nghơ, hẩ giấ thêëp hún lâ
chđnh sấch quan thụë bẫo vïå ûu thïë cho hâng hốa
Phấp”.
Vêåy mâ Bẩch Thấi Bûúãi dấm àûúng àêìu!
Nhòn thêëy mưåt “tay mú” àang mon men bûúác
chên vâo lậnh àõa ca mònh, cấc thûúng nhên Hoa
kiïìu chó cûúâi khêíy, khưng tin mưåt ngûúâi Viïåt Nam
nâo trûúâng vưën bùçng hổ, kinh nghiïåm bùçng hổ. Àïí
loẩi bỗ àưëi th ra khỗi “cåc chúi”, hổ àậ ngêìm
liïn kïët thûåc hiïån mưåt êm mûu thêm àưåc.
CHIÏËN CÅC TRÏN “THÛÚNG THUÌN”
Bống nùỉng thêåp thûäng trân vâo trong phông. Àậ
quấ ngổ. Trong phông lâm viïåc ca Bẩch Thấi Bûúãi
vêỵn nấo nhiïåt, ưìn âo. Mổi ngûúâi tranh lån nhû mưí
bô. Khưng ai chõu kiïën ai. Thûúâng nhûäng lc nhû
thïë nây, ưng vêỵn giûä thấi àưå im lùång, chó cùỉm ci
ghi ghi chếp trïn cën sưí lúán. Khưng vưåi àûa ra
chđnh kiïën ca mònh. Hưm nay, vêën àïì mổi ngûúâi
àang thẫo lån lâ lâm thïë nâo àïí giẫi quët trûúác

àôn cẩnh tranh mâ àưëi th àậ tung ra?
Bẩch Thấi Bûúãi vâ cấc cưí àưng ca ưng hoân
toân bêët ngúâ khi hay tin tuën Hâ Nưåi - Nam Àõnh
àậ hẩ giấ vế. Tûâ giấ 5 hâo, cấc ch tâu ngûúâi Hoa
liïn kïët vúái nhau hẩ xëng chó côn 4 hâo! Hổ rưång
vưën nïn thûåc hiïån kïë hoẩch nây mưåt cấch dïỵ dâng,
côn àưëi vúái ưng àang lâ mưåt bâi toấn khố. Tâu
KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 7978 BẨCH THẤI BÛÚÃI
khi hay tin Bẩch Thấi Bûúãi lẩi chêëp nhêån cấi giấ 4
xu! Quët khưng thua hổ àậ tung ra cấi giấ rễ nhû
bêo, khưng ai cố thïí tûúãng tûúång nưíi chó côn 3
xu! Thiïëu àiïìu trẫi chiïëu, bỗ tiïìn ra múâi khấch ài
tâu mâ thưi!
Àưëi àêìu vúái cấi giấ nây thò khưng thïí! Nïëu sưë
lûúång khấch khưng à cho mưỵi chuën thò chùèng
mêëy chưëc Bẩch Thấi Bûúãi sệ sẩt nghiïåp nhû chúi!
Mâ thêåt thïë, ba chiïëc tâu mưỵi thấng phẫi thụ àïën
2.000 àưìng, mâ chẩy mưỵi chuën chó àûúåc tûâ 15
àïën 20 àưìng thò nguy cú vúä núå àang chêåp chúân
trûúác mùỉt.
Nhûng vêỵn chûa biïët mêo nâo cùỉn móu nâo. D
giûä giấ 4 xu, nhûng b lẩi Bẩch Thấi Bûúãi cố sấng
kiïën nhùçm thu ht khấch hâng vïì phđa mònh. Ưng
àậ khưn khếo àậ nghơ ra cấch “khuën mậi” lâ biïëu
cho mưỵi hânh khấch ài tâu mưåt gối trâ nhỗ hóåc
múâi ëng trâ ngon. Cố lc, ưng côn hâo phống àậi
thïm cẫ bấnh ngổt. Thêåm chđ giấ cûúác àưì hâng,
cng hẩ nưët!
Cåc chiïën àưìng cên àưìng sûác.
Quët àấnh àưëi th ngậ gc, Hoa thûúng lẩi bây

ra mưåt trô quấ qúỉt mâ xûa nay chûa ai nghơ àïën.
Chng bỗ tiïìn thụ ngûúâi lâng ca bïën tâu Bẩch
Thấi Bûúãi phống ụë bûâa bậi! Ai àúâi! Lâm cấi viïåc
àố mâ àûúåc trẫ tiïìn thò quẫ xûa nay hiïëm! Ngây
lẩi ngây, bïën tâu ca ưng dú bêín khng khiïëp.
Hânh khấch vùỉng ài hùèn.
Vỗ qut dây thò cố mống tay nhổn. Låt chúi lâ
båc cấc ch tâu Hoa kiïìu phẫi nghơ àưëi phûúng
àang trûúâng vưën, àang th mưåt sưë vưën khưíng lưì
chûá khưng phẫi àa. Àố lâ cng cấch mâ ưng
cẫnh cấo hổ. Cho d cố hẩ giấ nhû thïë, hóåc thêëp
hún nûäa thò cng khưng ấp àẫo àûúåc tinh thêìn ca
ưng. Chao ưi! Cấi trô rung cêy nhất khó quấ àưỵi
têìm thûúâng. Nhû chúi mưåt canh bẩc, khi bïn kia
nếm xëng con chđn mưåt cấch hẫ hï thò bïn nây
àậ vưåi àê lïn bùçng con mûúâi. Nâo ai biïët nhûäng
con bâi côn lẩi trïn tay ca ai nhû thïë nâo? Hún
nhau lâ chưỵ àố. “Chúá thêëy sống cẫ mâ ngậ tay
chêo”. Ưng gêåt g khi nhúá àïën lúâi dẩy ca ưng bâ.
Sau khi phên tđch thiïåt hún, cấc cưång sûå ca
Bẩch Thấi Bûúãi àânh chêëp nhêån phûúng ấn mâ
ưng àậ àûa ra.
Nhêån àûúåc tin nây, cấc ch tâu thuìn ngûúâi
Hoa choấng vấng. Hổ giêỵy nêíy lïn nhû àóa phẫi
vưi! Khưng ngúâ àưëi phûúng cng giâ àôn. Àậ thïë
thò ta phẫi lêën lûúát ngay. Quët khưng àïí cho
ngûúâi Viïåt qua mùåt, hổ lẩi hẩ giấ! Rưìi tiïëp tc hẩ
giấ thêëp hún nûäa.
Lao àậ phống.
Lûng cổp àậ leo.

Khưng thïí bỗ cåc nûãa chûâng. Bỗ cåc nûãa
chûâng lâ thua. Lâ khưng côn cố cú hưåi ngốc àêìu
lïn lêìn nûäa. Bẩch Thấi Bûúãi vêỵn kiïn quët bấm
theo cåc cẩnh tranh nây. Biïët gùåp phẫi mưåt àưëi
th khưng phẫi “tay vûâa”, hổ lẩi hẩ giấ xëng chó
côn 5 xu. Nhûng cng nhû lêìn trûúác, hổ bệ bâng