Khẳng định doanh tài nước Việt part 7 docx

KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 121120 BẨCH THẤI BÛÚÃI
vâ àùng trïn cấc bấo úã Quẫng Àưng nhû Nhên
quìn bấo, Tưíng thûúng hưåi bấo, Àẩi cưng bấo
Nhâ bấo Thûúång Chi àậ dõch lẩi vâ cho in trïn
Nam Phong tẩp chđ sưë 32 (1920):
“ Ngây 18, ta cng vúái bẩn ta xëng Hẫi Phông,
nhên cú hưåi êëy ta cố ài xem cấc kiïíu mêỵu tâu ca
cưng ty Bẩch Thấi, nïn ta múái àõnh chđ ài àïën têån
núi àïí xem xết thûã cấi sûå nghiïåp cẫ cưng ty êëy ra
lâm sao.
Ngûúâi bẩn àûa ta àïën nhâ mấy cưng ty Bẩch
Thấi; trong cưng ty êëy vêỵn cố nhiïìu ngûúâi Trung
Hoa ta lâm cưng. Lc vâo àïën núi thò lêëy mưåt
ngûúâi trong bổn Hoa cưng lâm thưng ngưn, ch
khấch mûâng mùåt nhau rưìi, ta múái bây tỗ lai , ch
nhên lậnh rưìi cho ngûúâi nhâ àûa ta ài xem cưng
xûúãng, lc àïën núi thò thêëy cố mưåt ngûúâi giấm àưëc
àûáng sùén àốn ta úã cûãa, chùỉc hùèn ch àậ dng àiïån
thoẩi mâ thưng bấo trûúác.
Kễ xûng giấm àưëc xûúãng êëy cng lẩi lâ ngûúâi An
Nam tïn lâ Nguỵn Vùn Phc, khưng hïì ài du hổc
nûúác ngoâi, mâ cng khưng cố bùçng cêëp tưët nghiïåp
úã trûúâng cưng nghïå nâo cẫ, mâ trong tay tinh nghïì
thúå, lâm giấm àưëc àûúåc mưåt xûúãng mấy.
Nguỵn qn àûa ta ài xem khùỉp trong xûúãng,
khi bêëy giúâ àng 9 giúâ rûúäi, nhên cưng àûúng lâm
lng, thúå thuìn ûúác àûúåc 500 ngûúâi, mấy mốc
ûúác àûúåc ba bưën chc bưå, mấy bâo, mấy tiïån, lô
nêëu, khưng thiïëu thûác gò, trong xûúãng xïëp àùåt thêåt
lâ chónh àưën.
“CHA SƯNG” XÛÁ BÙỈC K

Cưng ty Bẩch Thấi àậ huy àưång gêìn 800 cưng
nhên lâm tâu Bònh Chín. Lc bùỉt tay vâo lâm
cng lâ lc cåc Chiïën tranh Thïë giúái lêìn thûá Nhêët
sùỉp kïët thc. Nûúác Phấp àang thoi thốp trong cåc
chiïën, vò thïë hâng hốa sang Àưng Dûúng trúã nïn
khan hiïëm. Nhiïìu mùåt hâng khưng à cung cêëp
cho thõ trûúâng. Trong k thåt àống tâu rêët cêìn
àinh tấn ri-vï, bu-loong nhûng nay mua khưng
cố. Chiïën tranh àang nưí ra, hâng hốa tûâ Phấp àïën
Àưng Dûúng bõ ấch tùỉc. Ngun liïåu thiïëu be thiïëu
bết. Nhûng trong cấi khố lẩi lố cấi khưn. Mây mô
trong sấch k thåt, ưng Phc cng cấc tay thúå giỗi
nghïì chïë tẩo ra mấy sẫn xët hâng loẩt! Hêìu hïët
cấc vêåt dng àïí vêån hânh tâu àïìu àûúåc chïë tẩo tẩi
àêy. Hổ àc ln cẫ nưìi húi, khung mấy v.v Theo
tđnh toấn ca ưng Phc, tâu Bònh Chín àûúåc thiïët
kïë toân bùçng sùỉt thếp, dâi 46m, rưång 7,2m, sêu
3,6m, hai cưåt trc, mưỵi cưåt nùång 10 têën, trổng tẫi
600 têën, àưång cú húi nûúác 400 mậ lûåc, vêån tưëc 8
hẫi l/giúâ. Vâ hổ àậ lâm àng nhû thïë.
Àïí cố thïí hònh dung ra khưng khđ lâm viïåc trong
nhâ mấy ca Bẩch Thấi Bûúãi, ta hậy àổc lẩi bâi k
sûå ca ưng Quan Dc Nhên - ngûúâi Hoa. Bâi nây
àûúåc viïët sau khi khi tâu Bònh Chín àậ hẩ thy
KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 123122 BẨCH THẤI BÛÚÃI
mổi ngûúâi, ngay trong nhâ xûúãng, ta thêëy cố ghi
mưåt cêu nối trûá danh ca Bẩch Thấi Bûúãi: “Trûúác
kia ta cẩnh tranh vúái cấc Hoa thûúng trïn mùåt
sưng, tûâ nay trúã ài ta lẩi cẩnh tranh vúái cấc tâu bê
trïn mùåt biïín”. Ưng Quan Dc Nhên nhêån xết: “Ưi!

Lúâi êëy chùèng hốa ra lâ lúâi khoa trûúng lùỉm û.
Nhûng mâ cấi chđ tiïën th ca ngûúâi An Nam cng
àấng khen vêåy”.
Sau gêìn hai nùm lao têm nhổc trđ, nhûäng ngûúâi
thúå tâi hoa Viïåt Nam àậ hoân thânh tâu Bònh
Chín mưåt cấch xët sùỉc. Viïåc lâm ca cưng ty
Bẩch Thấi àậ khiïën bấo chđ àûúng thúâi khưng ngúát
lúâi khen ngúåi. Chùèng hẩn, bấo L’ếveil Economique
de L’ Indochine (1919) cố àoẩn viïët: “Àang thúâi k
khng hoẫng mâ mưåt hậng tû nhên bẫn xûá àống
àûúåc nhûäng con tâu têìm cúä nhû vêåy, trong khi
mổi thûá àïìu thiïëu thưën, sùỉt thếp àùỉt kinh khng
vâ chó bùçng vưën tûå cố, khưng miïỵn giẫm thụë,
khưng dûåa vâo nhâ nûúác, chùèng cêìu cẩnh ai, cng
chùèng cố mưåt cht húi hûúáng tâi trúå nâo, hậng nây
tûå xoay xúã theo cấch ca mònh vúái mn vân nưỵ
lûåc, àậ chûáng tỗ, hún mổi lúâi lệ, sûác sưëng vâ sûå
thõnh vûúång ca nố”.
Cẫng Hẫi Phông àûúåc vinh dûå lâ núi chûáng kiïën
ngây hẩ thy ca tâu Bònh Chín. Àố lâ ngây
7.9.1919 – àấnh dêëu mưåt sûå kiïån trổng àẩi ca
ngânh cưng nghiïåp àûúâng thy Viïåt Nam, lâ hònh
ẫnh tûúång trûng cho Phong trâo chêën hûng
thûúng trûúâng, cưí àưång thûåc nghiïåp ca giúái
Ta ài xem khùỉp cấc bưå phêån úã trong xûúãng rưìi
thò Nguỵn qn lẩi àûa ta ra úã àâng trûúác xûúãng
xem cấc tâu vâ xem cấc cûâ àống tâu vúái cấi àâ
chûäa tâu.
Nùm nay trong xûúãng êëy múái àống àûúåc mưåt
chiïëc tâu toân bùçng sùỉt àïí chẩy bïí, àùåt tïn Bònh

Chín, àậ lâm lïỵ hẩ thy rưìi, mâ nưåi bưå hậy côn
chïë tẩo trong xûúãng vâ àûúng trc hai chiïëc tâu
lïn trïn àâ àïí chûäa lẩi: Chiïëc Hng An lâ tâu bïí
mâ mua úã Hưìng Kưng àem vïì dng, chiïëc Àinh
Tiïn Hoâng lâ tâu ca cưng ty, àïí chẩy trong sưng.
Cưng nghiïåp nhû thïë kïí cng àậ to tất lùỉm mâ
àưåc mưåt tay ngûúâi An Nam kinh l nưíi, vâ lẩi chó
dng ngûúâi bẫn xûá àûáng giấm àưëc àûúåc viïåc chïë
tẩo, thúâi à biïët cấi trònh àưå ca ngûúâi An Nam
ngây nay àậ lïn cao mêëy bûåc rưìi.
Ta côn nghe nối cưng ty Bẩch Thấi múái mua
thïm mưåt chiïëc tâu 3.000 têën úã bïn M nûäa àïí vïì
chẩy sang Êu, M, Nhêåt vâ cấc nûúác khấc, xem
bêëy nhiïu cng à biïët cấi thûúng nghiïåp ca hổ
cng àậ cố cấi cẫnh tûúång tiïën hốa hùèn rưìi”.
Nhûäng thưng tin nây lâ chđnh xấc, tuy nhiïn,
cng cêìn bưí sung thïm mưåt chi tiïët nûäa. Ngoâi
viïåc àậ mua thïm chiïëc tâu nùång 3.000 têën, thò
Bẩch Thấi Bûúãi côn cố dûå àõnh mua thïm chiïëc
tâu ca cưng ty Roque, nhûng cưng ty nây do
chđnh ph Phấp trúå cêëp nïn viïåc thûúng lûúång gùåp
nhiïìu khố khùn.
Ngây êëy, àïí àưång viïn tinh thêìn lâm viïåc ca
KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 125124 BẨCH THẤI BÛÚÃI
Chûúng 8.
GIONG BÌM
RA BIÏÍN LÚÁN
Trong Thûúng hổc phûúng chêm, sơ phu Lûúng Vùn Can àậ
nhùỉc àïën viïåc “toân cêìu ài lẩi nhû mưåt nhâ”, kïu gổi dên ta
ch trổng ngoẩi thûúng, nïn hổc hỗi àïí tùng cûúâng giao lûu

bn bấn vúái qëc tïë. Nhûäng tûúãng àố lâ àiïìu khố khùn mn
trng khi dên Viïåt àang mưåt cưí hai trông, thò Bẩch Thấi Bûúãi
chđnh lâ ngûúâi khùèng àõnh “lâm àûúåc” bùçng nhûäng hânh àưång
thûåc tiïỵn ca mònh.
doanh nghiïåp tû sẫn dên tưåc nûúác nûúác Nam
trong nhûäng nùm àêìu thïë k XX. Ngây àố, hâng
ngân ngûúâi hiïëu k àậ àïën dûå. Lậo Thõnh àậ thay
mùåt Bẩch Thấi Bûúãi phất biïíu àưi lúâi, sau àố Àưëc
l Mếtaireau àấp tûâ.
Àêy lâ thúâi àiïím thiïn hẩ tưn vinh Bẩch Thấi
Bûúãi lâ “cha sưng” Bùỉc K.
KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 127126 BẨCH THẤI BÛÚÃI
SÛÁ MÏÅNH CƯÅNG ÀƯÌNG
Khưng riïng gò Bẩch Thấi Bûúãi àang “lâm mûa
lâm giố” trïn thûúng trûúâng mâ cấc nhâ tû sẫn
khấc cng àang phất triïín nhanh. Tẩi Hâ Nưåi,
cưng ty Quẫng Hûng Long bn hâng nưåi, ngoẩi
hốa nùm 1907 sưë vưën chó 3.000 àưìng mâ àïën
nùm 1920 àậ tùng vổt lïn 200.000 àưìng; cưng ty
V Vùn An ngoâi viïåc múã thïm xđ nghiïåp nhåm,
têíy hêëp len dẩ cng à vưën múã thïm nhâ mấy
bia; xđ nghiïåp dïåt Lûu Khấnh Vên, xđ nghiïåp thïu
Trûúng Àònh Long cng múã rưång sẫn xët, tùng
thïm cưng nhên; tûúng tûå, nhâ mấy ếp dêìu ca
cưng ty Àinh Xn Mai, nhâ mấy lâm vỗ hưåp Đch
Phong, hậng nûúác mùỉm Vẩn Vên, xûúãng cûa n
M ca Nguỵn Àònh Phêím, hậng xe cao su ca
Hûng K, hậng chê Tiïn Long, Àưìng Lûúng cng
cố nhûäng bûúác tiïën bưå àấng kïí. Khưng riïng gò
Bùỉc K mâ tẩi Nam K, Trung K cấc nhâ tû sẫn

Viïåt Nam cng àang quët liïåt nhoi lïn.
Trong bấo cấo cëi nùm 1919 ca Ph Toân
quìn Àưng Dûúng cố àoẩn: “Trong cấc giúái ngûúâi
bẫn xûá, àêu àêu cng thêëy cấi mën bûúác theo
nïìn cưng nghiïåp ca ngûúâi Phấp vâ tưí chûác theo
lïì lưëi hiïån àẩi”. Trïn bấo L’ếveil Economique de L’
Indochine (1921) ghi nhêån: “Nhûäng ngûúâi Phấp xa
Bùỉc K sấu, bẫy nùm nay quay trúã lẩi sệ thêëy mưåt
sûå thay àưíi lúán. Hổ àậ cố nhûäng cûãa hâng lưång lêỵy
úã nhûäng phưë sang trổng. Mưåt trong nhûäng nhâ in
khấ nhêët úã Hâ Nưåi lâ ca ngûúâi Viïåt Nam”.
Trûúác sûå phất triïín nây, Bẩch Thấi Bûúãi lâ mưåt
trong nhâ tû sẫn àậ phất àưång mưåt cåc cẩnh
tranh múái, dûä dưåi, quët liïåt àưëi vúái cấc ch Hoa
kiïìu.
Theo nhâ sûã hổc Trêìn Huy Liïåu: “Vúái sûå phất
triïín vïì kinh tïë, thûác giai cêëp cng nêíy núã mẩnh
mễ. Mưåt trong nhûäng biïíu hiïån rộ rïåt nhêët ca
thûác tû sẫn dên tưåc àậ trûúãng thânh thúâi k nây
lâ thấi àưå ca tû sẫn Hâ Nưåi àưëi vúái sûå chên ếp ca
tû sẫn Hoa kiïìu vâ ngûúâi Phấp. Trong phong trâo
vêån àưång têíy chay Hoa kiïìu (ch ëu lâ tû sẫn Hoa
kiïìu) úã Hâ Nưåi nùm 1919, vïì khấch quan cng cố
bân tay ca ti tû sẫn Phấp xi gic, mưåt mùåt àïí
cẩnh tranh vúái tû sẫn Hoa kiïìu, mưåt mùåt àïí gêy
chia rệ chđnh trõ giûäa Viïåt Nam vâ Trung Qëc,
nhûng cùn bẫn nố vêỵn xët phất tûâ mêu thỵn vïì
quìn lúåi kinh tïë”.
Nhâ sûã hổc Trêìn Vùn Giâu khúãi àêìu cho phong
trâo nây lâ tûâ Nam K, do: “Bấo Diïỵn àân Bẫn xûá

(la Tribune Indigêne) ca nhốm “Lêåp Hiïën” Bi
Quang Chiïu, Nguỵn Ph Khai cố àùng mưåt bûác
thû (chùỉc lâ giẫ mẩo) ca mưåt tïn L Thiïn nâo àố;
thû nây lâ mưåt bâi nối rùçng ngûúâi Hoa kiïìu thốa
mẩ ngûúâi Viïåt Nam. Tiïëp theo bûác thû àố, dûúái
KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 129128 BẨCH THẤI BÛÚÃI
mùỉt gổi lâ “trung lêåp” ca bổn Phấp, mưåt phong
trâo “têíy chay cấc ch” nưí lïn rêìm rưå úã Sâi Gôn,
rưìi dêy ra nhû mưåt lân thëc phấo àïën Hẫi Phông,
Hâ Nưåi vâ nhiïìu tónh l khấc nhû Nam Àõnh, Ph
L, Thấi Bònh. Truìn àún vâ biïíu tònh rêët tûå do
trong mưåt xûá chûa hïì cố tûå do rẫi truìn àún, hay
tûå do biïíu tònh ngoâi phưë. “Ngûúâi An Nam khưng
chõu gấnh vâng ài àưí sưng Ngư nûäa”, “Hậy lêåp cûãa
hâng, cûãa hiïåu ca ngûúâi An Nam”, àố lâ nhûäng
khêíu hiïåu àûúng thúâi, rộ râng nhûäng khêíu hiïåu
àùåc sïåt nưåi dung tû sẫn mâ khưng cố tđ mi võ
phẫn àïë, phẫn phong Hổc sinh, sinh viïn vâ con
chấu cấc nhâ tû sẫn Hâ Nưåi mưỵi chiïìu àïën têåp húåp
thânh nhốm àưng àẫo biïíu tònh úã phưë Hâng
Bìm. Lùỉm cåc xung àưåt nhỗ xẫy ra. Khi Phấp
tđnh àẩt xong mc àđch chia rệ vâ súå sinh ra mêët
trêåt tûå trõ an, chng bùỉt àêìu bùỉt mêëy ngûúâi, xûã ấn
mêëy v, thò phong trâo “têíy chay” tùỉt mêët vâ mêëy
cûãa tiïåm ùn vûâa mổc, phêìn lúán cng lùån theo.
Trong bấo cấo chđnh trõ ca Ph Toân quìn cëi
nùm 1919, cố nhûäng cêu àấng ch :
“Phong trâo têíy chay xẫy ra úã Sâi Gôn nây, tuy
nố quấ trúán nố cng cố nghơa rùçng tû tûúãng àậ
àưíi múái; múái àêy đt nùm thò ngûúâi Nam K chùèng

nhûäng khưng thđch mâ côn lẩi súå cấi viïåc bn
bấn; bêy giúâ hổ thêëy thûúng mẩi lâ quan trổng
cho hổ vâ hổ cêìn phẫi cưë gùỉng trïn cấi hûúáng
nây”.
Lẩi cố cêu:
“Nhûäng ngûúâi ch chưët trong v têíy chay nây (úã
Bùỉc) nối chung lâ thåc vâo hẩng thûúng gia giâu
cố, hẩng thêìu khoấn lúán, àùåc biïåt lâ cấc ưng
Nguỵn Hûäu Vơnh, Bẩch Thấi Bûúãi vâ ưng Sen”.
Àố lâ lêìn àêìu tiïn ca tû sẫn Viïåt Nam; khưng
chưëng Phấp mâ chưëng Hoa kiïìu!”.
Qua thưng tin àấng tin cêåy nây, ta thêëy d cố
nhûäng hẩn chïë, nhûng qua phong trâo têíy chay,
giai cêëp tû sẫn Viïåt Nam àậ bùỉt àêìu thûác àûúåc
vai trô ca mònh trong cưng cåc chêën hûng nïìn
thûåc nghiïåp nûúác nhâ. Riïng cấ nhên Bẩch Thấi
Bûúãi àậ tẩo ra hai sûå kiïån. Thûá nhêët, ưng tiïn
phong xûúáng lïn phong trâo têíy chay tẩi Bùỉc K,
kïu gổi ngûúâi Viïåt Nam ng hưå ngûúâi Viïåt Nam;
thûá hai, ưng àậ àống àûúåc tâu Bònh Chín mâ
nghơa ca nố thò ta àậ biïët.
Viïåc lâm nây khưng chó ngûúâi Viïåt, mâ ngay cẫ
cấc “àẩi gia” tû bẫn Hoa kiïìu, Phấp kiïìu cng phẫi
ngẫ nốn kđnh phc, kiïng dê
Tûâ lc khúãi nghiïåp chó quanh qín tuën àûúâng
thy Nam Àõnh - Hâ Nưåi, Nam Àõnh - Bïën Thy,
nay tâu bê Bẩch Thấi Bûúãi àậ vûún àïën Sâi Gôn.
Ngây 29.8.1920 lâ chuën xët phất àêìu tiïn ca
tâu Bònh Chín trïn tuën Hẫi Phông - Sâi Gôn,
khi dûâng lẩi tẩi Àâ Nùéng àûúåc vua Bẫo Àẩi kinh l

xëng thùm vâ khen ngúåi. Tâu Bònh Chín côn cố
vinh dûå lâ chiïëc tâu do ngûúâi Viïåt Nam sẫn xët,
lêìn àêìu tiïn chẩy tûâ Hẫi Phông vâo Sâi Gôn. Nố
cêåp cẫng ngây 17.9.1920. Sûå kiïån nây lâm nấo
KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 131130 BẨCH THẤI BÛÚÃI
nûác tinh thêìn ca giúái kinh doanh Nam K, hổ cho
àc bẫng àưìng tùång tâu Bònh Chín vúái dông chûä
chối lổi lâm k niïåm: “Tùång tâu Bònh Chín, chiïëc
tâu Viïåt Nam àêìu tiïn tẩi Cẫng Sâi Gôn”.
Mưỵi thấng, tâu Bònh Chín cố hai chuën ài Àâ
Nùéng, Sâi Gôn. Giấ vế hânh khấch Hẫi Phông - Àâ
Nùéng, ngûúâi Têy phẫi trẫ 20 àưìng; ngûúâi Viïåt rễ
hún, ngưìi trong phông thoấng mất 15 àưìng/ngûúâi,
nhûng àûáng trïn boong chó 6 àưìng/ngûúâi. Àïën Sâi
Gôn, giấ vế ngûúâi Têy 60 àưìng; ngûúâi Viïåt chó
phên nûãa vâ àûáng trïn boong thò 20 àưìng/ngûúâi.
So vúái cấc tâu ca ch ngûúâi Phấp thò giấ vế ca
tâu nây rễ hún phên nûãa. Ngoâi ra, ưng lẩi tiïëp tc
múã thïm nhiïìu tuën àûúâng úã Bùỉc K vâ cấc tuën
vêån tẫi àûúâng biïín vâ têët nhiïn khưng chó dûâng lẩi
úã àố.
Àïën lc nây mổi ngûúâi àậ thêëy Bẩch Thấi Bûúãi
lâ ngûúâi cố tâi quẫn l, à sûác quấn xuën, àiïìu
hânh cưng viïåc mưåt cấch khoa hổc. Khi tham
quan tr súã ca ưng, nhâ bấo Thûúång Chi nhêån
xết: “Xết cấi cấch ưng xïëp viïåc vâ dng ngûúâi thúâi
thêåt lâ chónh àưën àêu vâo àêëy. (Tr) súã ưng
nghiïỵm nhiïn nhû mưåt súã nhâ nûúác khưng khấc
gò; sưí sấch giêëy mấ lâm theo lưëi Têy cẫ, mâ trong
cấch dng ngûúâi cùỉt viïåc thúâi cố chêm chûúác theo

lưëi Tâu. Ài dẩo qua mưåt lûúåt cấc phông trong súã
ca ưng úã Hẫi Phông, coi thêåt cố phong thïí lùỉm;
bìng ưng ch, bìng thû k, phông giûä sưí kiïím
tiïìn, phông phất vế tâu, chưỵ nây àấnh mấy chûä,
chưỵ kia bân tđnh, ngûúâi lâm chêåt nđch, khấch túái
têëp nêåp, khưng tôa Cưng sûá tónh nâo bùçng”.
TINH THÊÌN “CƯNG LÏÅ”
Do biïët cấch tưí chûác húåp l, khoa hổc nïn d
bêån trùm cưng ngân viïåc, ưng vêỵn à sûác múã rưång
sang nhiïìu lơnh vûåc kinh doanh. Mưåt viïåc lâm tiïu
biïíu nhêët cho sûå nhanh nhẩy vâ thûác thúâi nhêët
ca ưng lâ àêìu tû vâo lơnh vûåc in êën, bấo chđ vâ
tham gia vâo cấc cú quan quìn lûåc ca nhâ nûúác.
Àêy chđnh lâ nết múái thïí hiïån bẫn lơnh chđnh trõ,
vâ sûå hiïíu biïët ca tû sẫn Viïåt Nam trong cưng
cåc àêëu tranh. Hổ cêìn cố tiïëng nối chđnh thûác tẩi
nghõ trûúâng, tẩi hưåi àưìng thåc àõa, viïån dên biïíu
cng nhû trong hưåi àưìng thânh phưë; cêìn cố cú
quan ngưn lån hưỵ trúå, bẫo vïå quìn lúåi cho cưng
cåc kinh doanh ca chđnh mònh vâ giúái ca
mònh. Bẩch Thấi Bûúãi àậ bûúác chên vâo lâng bấo
trong thúâi àiïím nây.
Tẩo mưåt bûúác chín bõ cho cưng viïåc múái mễ
nây, trûúác hïët ưng múã nhâ in. Ban àêìu ưng bỗ ra
sưë tiïìn khưíng lưì lâ 30.000 àưìng àïí xêy dûång nhâ
in Àưng Kinh êën quấn (Imprimerie Tonkinoise).
Sau, nhêån thêëy sûå àêìu tû êëy vêỵn chûa à sûác
cẩnh tranh vúái nhâ in tiïëng tùm khấc nhû Viïỵn
Àưng (IDEO), Nordemann nïn ưng mẩnh dẩn
KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 133132 BẨCH THẤI BÛÚÃI

xët thïm 20.000 àưìng nûäa trang bõ thïm mấy
mốc. Vúái cú ngúi àưì sưå nây, ưng giao ngûúâi em rïí
lâ Lï Vùn Phc quẫn l. Àưng Kinh êën quấn trúã
thânh mưåt trong nhûäng nhâ in lúán vâ ra àúâi súám
nhêët tẩi Hâ Nưåi. Sûå ra àúâi ca mưåt loẩt nhâ in lc
bêëy giúâ àậ hònh thânh mưåt lúáp cưng nhên múái mâ
trong dên gian cố cêu àa:
Trưng xa cûá tûúãng lâ ưng phấn
Àïën gêìn thò ra toấn thúå in!
Khi cố nhâ in trong tay, ưng bùỉt àêìu bûúác sang
lơnh vûåc thưng têën bấo chđ. Vúái mong mën gốp
phêìn trong viïåc nêng cao dên trđ, cưí àưång cho
phong trâo thûåc nghiïåp vâ bẫo vïå quìn lúåi cho
nïìn cưng thûúng Viïåt Nam, ưng xin phếp chđnh
ph ra túâ Khai hốa nhêåt bấo. Túâ bấo nây sưë 1
phất hânh vâo ngây 15.7.1921, tôa soẩn vâ trõ sûå
úã 82 phưë Hâng Gai (Hâ Nưåi), phất hânh àûúåc
1.751 sưë, àònh bẫn vâo ngây 31.8.1927. Cng vúái
Thûåc nghiïåp dên bấo, Hâ Thânh ngổ bấo, Àưng
Phấp, Nưng-cưng-thûúng bấo thò lc àố Khai hốa
nhêåt bấo ca ưng lâ mưåt trong nùm túâ bấo phất
hânh hâng ngây.
Khi khẫo sất túâ bấo nây ta thêëy nố khưng cố sûå
bẫo trúå vïì tâi chđnh ca chđnh quìn; nhûäng nhên
vêåt cố khuynh hûúáng tđch cûåc nhû Hoâng Tđch
Chu, Àưỵ Thêån àậ nhêån trấch nhiïåm ch bt, trúå
bt àïí àiïìu hânh. Bẩch Thấi Bûúãi khưng ngêìn ngẩi
nối rộ tưn chó, mc àđch túâ bấo nây: “Mưåt lâ gip
àưìng bâo ta tûå khai hốa, dẩy bẫo lêỵn nhau múã
mang con àûúâng thûåc nghiïåp. Hai lâ giậi bây cng

Chđnh ph bẫo hưå nhûäng u cêìu thiïët thûåc, chđnh
àấng ca qëc dên. Ba lâ diïỵn giẫi nhûäng kiïën,
nhûäng lúåi đch, tấc hẩi ca cấc cưng viïåc Chđnh ph
àang lâm ”.
K lẩ thay cho bẫn lơnh ca Bẩch Thấi Bûúãi. Àúâi
ngûúâi chó lâm àûúåc nhûäng viïåc nhû trïn, kïí ra àậ
lâ mưåt sûå phi thûúâng. Nhûng khưng hâi lông vúái
nhûäng gò àậ cố, ưng côn thïí hiïån chđ tiïën th
thêåt khng khiïëp. Vúái têìm nhòn ca mưåt ngûúâi dây
dẩn kinh nghiïåm trïn thûúng trûúâng, ưng àậ
thûác múã rưång nhiïìu lơnh vûåc kinh doanh. Khưng
chó lâm bấo, lêåp nhâ in mâ ưng côn tham gia khai
thấc mỗ than. Tr súã Cưng ty than ca Bẩch Thấi
Bûúãi úã Hẫi Phông nùçm trïn àẩi lưå mang tïn àư àưëc
Amiral de Beaumont (nay lâ phưë Àinh Tiïn
Hoâng).
Tûâ nùm 1921, ưng àậ àêìu tû khai thấc hai mỗ
Ùngtoan vâ Cầđp, vúái mưåt tuën àûúâng sùỉt chúã
than dâi 3km, sẫn lûúång hâng nùm lïn àïën 3.000
têën. Nùm 1925, ưng côn mua thïm hai mỗ Bđ Chúå
vâ n Thổ, tưíng cưång 1.924 ha vâ lâm thïm tuën
àûúâng sùỉt dâi 5,5km. Ngoâi ra, ưng côn chung vưën
vúái nhâ tû sẫn Lï Thõ Toấn khai thấc 450 ha úã
Quẫng n, hâng nùm sẫn xët àûúåc 9.500 têën
Cng vúái nhûäng cưng viïåc trïn, cưng viïåc kinh
doanh tâu thy ca ưng cng àang ùn nïn lâm ra.
Mưåt dõp may àïën vúái Bẩch Thấi Bûúãi lâ lc trng
KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 135134 BẨCH THẤI BÛÚÃI
thêìu chiïëc tâu mang tïn toân quìn Albert
Sarraut, do xûúãng Ba Son (Sâi Gôn) àống. Tâu nây

dâi 85 thûúác, rưång 12 thûúác, sûác chúã 3.300 têën,
trổng lûúång 6.000 têën, vêån tưëc 12 hẫi l/giúâ, cưng
sûác 12O mậ lûåc, cố bưën kho chúã hâng, nùm trc
bưëc dúä hâng.
Tẩi sao chiïëc tâu hiïån àẩi thúâi àố àûúåc mang tïn
nây?
Tûâ nùm 1887, Tưíng thưëng Phấp chđnh thûác k
sùỉc lïånh quy àõnh quìn lûåc Toân quìn Àưng
Dûúng, tđnh àïën nùm 1945 – kïët thc vai trô ca
chđnh ph Phấp tẩi Àưng Dûúng – cố têët cẫ 33
chûác sùỉc thûåc dên giûä chûác v Toân quìn hóåc
Quìn Toân quìn. Albert Sarraut cố hai lêìn giûä
chûác v quan trổng nây vâo nùm 1911-1914 vâ
nùm 1916- 1919. Y lâ mưåt trong nhûäng mc tiïu
ấm sất ca cấc àẫng cấch mẩng Viïåt Nam. Tưí chûác
Viïåt Nam Quang phc hưåi ca c Phan Bưåi Chêu
nùm 1912 tûâng phấi Nguỵn Hẫi Thêìn vïì nûúác
nếm bom giïët y, lc y dûå lïỵ xûúáng danh tẩi trûúâng
thi Nam Àõnh, nhûng do chêìn chûâ, thiïëu quët
àoấn nïn Nguỵn Hẫi Thêìn àậ khưng hoân thânh
nhiïåm v.
Qua túâ Khai hốa nhêåt bấo, ta biïët khi cố chiïëc
tâu Albert Sarraut, Bẩch Thấi Bûúãi tđnh toấn kïë
hoẩch: “Lêëy Sâi Gôn lâm tr súã cho tâu tẫi gẩo vâ
hâng hốa ài Phi Låt Tên, túái Phi Låt Tên dúä gẩo,
rưìi lẩi xïëp cấc thûá hâng tẩp hốa ca Hoa K tẩi
bẫn xûá ài bn bấn tẩi Hûúng Cẫng vâ Thûúång
Hẫi ÚÃ Thûúång Hẫi vâ Hûúng Cẫng xïëp cấc thûá
hâng hốa hai núi àố vïì Hẫi Phông, tûâ Hẫi Phông
vïì Nam K ài qua cội Viïỵn Àưng mâ khưng chưỵ

nâo àïën nưỵi phẫi cho tâu chẩy khưng cẫ” (sưë bấo
ra ngây 18.2.1921). Tûâ ngây 1.6.1922, tâu Albert
Sarraut àậ khúãi hânh chuën àêìu ài Trung Qëc
vâ Nhêåt Bẫn. Cấc tâu ca ưng lêìn lûúåt cố mùåt tẩi
bïën cấc núi nhû Thûúång Hẫi, Hûúng Cẫng, Thiïn
Tên, Hấn Khêíu, ÊËn Àưå, Phi Låt Tên, Tên Gia Ba
D sưëng vúái khất vổng vûúåt àẩi dûúng, nhûng
thûác phc v cưång àưìng vêỵn ln êm ó trong têm
thûác ca ưng.
Trûúác àêy, ngûúâi Phấp àậ lâm àûúâng xe lûãa tûâ
Cêím Giâng vïì àïën Ph Ninh Giang vâ Kễ Sùåt,
khưng àem lẩi lúåi nhån bao nhiïu. Nhûng Bẩch
Thấi Bûúãi lẩi cố cấi nhòn khấc. Lâ ngûúâi xưng xấo
vâ bấm sất thûåc àõa, ưng cho rùçng nïëu múã mưåt
àûúâng xe lûãa tûâ Nam Àõnh ra Hẫi Phông, qua Thấi
Bònh thò sệ thânh cưng hún vò Nam Àõnh - Thấi
Bònh lâ vng àêët tr ph, dên cû àưng àc. Hún
nûäa, ưng nghơ rùçng cố thïm nhiïìu tuën àûúâng thò
viïåc ài lẩi ca ngûúâi dên sệ thån tiïån hún. Vò thïë,
trong thúâi gian nây, d àang tung hoânh ngang
dổc trïn àûúâng thy, nhûng ưng vêỵn àêìu tû lâm
thïm àûúâng xe lûãa. Viïåc lâm nây sệ khiïën sưë lûúång
khấch ài tâu thy ca ưng đt ài, nhûng ưng khưng
toan tđnh sûå thiïåt hún êëy.
Nhên chûáng àûúng thúâi lâ nhâ bấo Thûúång Chi
àậ àấnh giấ àng: “Dêỵu Bẩch Thấi Bûúãi tđnh riïng
KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 137136 BẨCH THẤI BÛÚÃI
viïåc ca ưng mâ thûåc lâ mûu viïåc cưng đch vêåy.
Nhûäng nhâ doanh nghiïåp lúán mâ gip àûúåc cho
nûúác mònh ph cûúâng cng lâ nhû thïë cẫ. Ngûúâi

ta phâm mûu viïåc gò to lúán, biïët trưng rưång tđnh
xa, thò bao giúâ sûå lúåi đch cng phưí cêåp àûúåc nhiïìu
ngûúâi, khưng chó lúåi riïng mưåt mònh mònh; cố thïí
lêëy cấi cưng lïå rùçng phâm viïåc gò cố lúåi cho nhiïìu
ngûúâi múái thêåt lâ lúåi cho mònh, nïëu khưng lúåi cho
ngûúâi khấc, hóåc tưín hẩi cho ngûúâi ta, thò dêỵu
mònh cố lúåi thò cấi lúåi àố cng khưng bïìn. Xûa nay
nhûäng ngûúâi bn bấn to nhû ưng Bẩch Thấi Bûúãi,
àïìu lâ nhûäng ngûúâi hiïíu cấi cưng lïå êëy vâ biïët
trưng rưång tđnh xa cẫ”.
Chûúng 9.
PHT CËI
ÚÃ THÛÚNG TRÛÚÂNG
Quấ nhiïìu biïën àưång lõch sûã, àùåc biïåt lâ nhûäng chđnh sấch chên
ếp kinh hoâng ca thûåc dên nhùçm bốp chïët nhûäng nhâ kinh
doanh lúán ca Viïåt Nam àậ àêíy Bẩch Thấi Bûúãi vâo mưåt hễm
ct vúái àêìy rêỵy hiïím nguy. Nhûäng hânh àưång vò nghơa ca ưng
àưëi vúái phong trâo dên tưåc, nhûäng àưång thấi khuën khđch viïåc
hổc hỗi nhùçm nêng cao dên trđ ca ưng lẩi câng lâm bêån lông
chđnh quìn bẫo hưå.
KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 139138 BẨCH THẤI BÛÚÃI
SỐNG GIỐ THÚÂI CÅC
Àïm àậ khuya. Trïn nïìn trúâi xanh thùèm mổc lïn
nhûäng vò sao chi chđt. Giố tûâ sưng Cêëm thưíi vâo
nhû mang theo cẫ mi mëi mùån. Cêy lấ xâo xẩc
ngoâi sên. Bẩch Thấi Bûúãi vêỵn nghiïng àêìu xëng
trang giêëy. Cêy bt trïn tay ưng chẩy dâi nhûäng
dông chûä thùèng thùỉn, dûát khoất. Ưng têåp trung
suy nghơ, àang tđnh toấn nhûäng sưë liïåu cêìn thiïët
trong viïåc kinh doanh. Bưỵng cố tiïëng gổi thẫng

thưët:
- Ưng ưi! Thùçng Tû chïët rưìi!
Ưng giêåt mònh vâ thêëy lẩnh cẫ xûúng sưëng!
Tûúãng nhû ni sêåp trûúác mùỉt. Bao nhiïu k vổng
vâo cêåu con trai àậ tan theo mêy khối. Nhûng rưìi
ưng àiïìm tơnh lẩi ngay. Quay lẩi thêëy vúå àang st
si khốc vâ àûa cho ưng bûác àiïån tđn. Ưng liïëc
mùỉt àổc. Xong, khưng nối khưng rùçng gò cẫ, ưng
múã hưåc t nếm bûác àiïån tđn vâo àố rưìi cùỉm ci
lâm tiïëp cưng viïåc.
- Vêåy lâ xong!
Ưng tùåc lûúäi nhû khưng cố chuån gò. Trûúác tin
cấi chïët ca cêåu con trai, nhûng ưng khưng mẫy
may xc àưång?
Tẩi sao?
Chuån rùçng, mưåt trong nhûäng bêåc tc nho lûâng
lêỵy nhêët ca phong trâo Àưng du lâ c Nguỵn
Thûúång Hiïìn. Sau khi phong trâo bõ àân ấp, c
trưën sang Nhêåt Bẫn, Trung Qëc hoẩt àưång trong
tưí chûác Viïåt Nam Quang Phc hưåi ca c Phan Bưåi
Chêu. Cẫm phc chđ vâ tinh thêìn quẫ cẫm ca
mưåt chđ sơ àang bưn ba vò viïåc nûúác, Bẩch Thấi
Bûúãi àậ àem con trai thûá hai ca c lâ Nguỵn
Thûúång Khoa àem vïì ni, cho ùn hổc.
Khi cố àiïìu kiïån thån lúåi, ưng àậ cho con trai
mònh – Bẩch Thấi Tû vâ Khoa du hổc úã Phấp.
Trûúác ngây xëng tâu viïỵn dûúng ài xa, ưng bẫo
cẫ hai vâo trong phông lâm viïåc, àûa túâ giêëy vâ
bẫo ghi ra nhûäng ûúác nguån sau khi hổc thânh
tâi. Cẫ hai cng viïët vâ cng hûáa vúái ưng bao

nhiïu àiïìu tưët àểp, bao nhiïu dûå tđnh trong tûúng
lai. Nhûng rưìi khi sang Phấp, Tû khưng giûä àûúåc
lúâi, khưng chùm lo hổc têåp, chó chúi búâi lïu lưíng.
Ưng viïët thû khun rùn mậi cng khưng àûúåc.
Chđnh vò thïë, d lc chûa nhêån àûúåc tin nây thò
ưng cng xem nhû Tû àậ chïët. Sưëng nhû thïë,
khưng cố chđ vûún lïn àïí hoân thiïån bẫn thên
mònh thò chïët ài vêỵn hún. Ưng tùåc lûúäi
Lc nây, cưng viïåc kinh doanh àang àê nùång
trïn vai ưng.
Thêåt ra, trong nhûäng thấng nùm nây, khưng
riïng gò Bẩch Thấi Bûúãi mâ cẫ giúái tû sẫn Viïåt Nam
àang phẫi àưëi phố vúái sûå chên ếp ca chđnh quìn