Khẳng định doanh tài nước Việt part 9 pps

KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 161160 BẨCH THẤI BÛÚÃI
DOANH NHÊN, DOANH NGHIÏÅP
TRONG TÊM THÛÁC NGÛÚÂI VIÏÅT
1. Thûã àùåt cêu hỗi, ai lâ thûúng nhên àêìu tiïn
ca nûúác Viïåt vâ trong têm thûác ca ngûúâi Viïåt ai
lâ võ thêìn linh bẫo hưå nghïì bn bấn?
Xûa nay trong têm thûác dên gian Viïåt Nam, cố
bưën võ thêìn linh àûúåc tưn vinh “tûá bêët tûã”- biïíu
tûúång cho sûå trûúâng tưìn, bêët diïåt ca dên tưåc ta:
Àûác Thấnh Tẫn (Sún Tinh), Chûã Àẩo Tưí (Chûã Àưìng
Tûã), Àûác Thấnh Giống (Ph Àưíng Thiïn Vûúng) vâ
Àûác Thấnh Mêỵu Liïỵu Hẩnh.
Vïì võ thêìn linh Chûã Àưìng Tûã, trong cấc thû tõch
sấch cưí ca nûúác ta àïìu cố ghi chếp rộ râng. Trong
Lơnh Nam chđch quấi liïåt truån cố truån Nhêët
Trẩch Dẩ (theo bẫn dõch ca Viïån Nghiïn cûáu
Hấn Nưm - Tưíng têåp tiïíu thuët chûä Hấn Viïåt Nam
- NXB Thïë Giúái - 1997) nhû sau: “Hng Vûúng
truìn àïën àúâi vua thûá ba thò sinh àûúåc mưåt gấi
tïn lâ M nûúng Tiïn Dung, mûúâi tấm tíi, dấng
ngûúâi xinh àểp, khưng mën lêëy chưìng, chó ham
dẩo chúi, thđch tìn du trong thiïn hẩ, vua u
chiïìu nïn cho nâng ty . Mưỵi nùm vâo khoẫng
thấng hai thấng ba, sùỉm sûãa thuìn bê lïnh àïnh
chúi núi hẫi ngoẩi, àưi lc mẫi vui qụn cẫ vïì.
Bêëy giúâ úã hûúng Chûã Xấ cố Chûã Vi Vên sinh ra
Àưìng Tûã, hai cha con tđnh vưën tûâ, hiïëu. Nhâ gùåp
hỗa hoẩn ca cẫi sẩch sanh, chó côn lẩi mưåt chiïëc
khưë vẫi, hai cha con ra vâo thay nhau mâ mùåc.
Àïën lc cha giâ, lêm bïånh, bẫo Àưìng Tûã rùçng:
- Cha chïët thò cûá àïí trìng mâ chưn, giûä khưë lẩi

cho con, may khỗi xêëu hưí.
Nhûng àïën khi cha mêët, Àưìng Tûã cûá lêëy khưë liïåm
chưn, côn mònh thò thên thïí trêìn trìng, àối rết
khưí súã. Ài àïën bïn sưng cêìm cêìn cêu cấ, mưỵi khi
thêëy cố thuìn bn thò xëng dûúái nûúác àûáng
xin ùn.
Khưng ngúâ thuìn Tiïn Dung àưåt nhiïn túái. Nghe
tiïëng chiïng trưëng sấo kên, thêëy àêìy nhûäng nghi
trûúång cúâ quẩt, Chûã Àưìng Tûã kinh súå, khưng biïët
chẩy np vâo àêu. Trïn bậi cất cố mưåt chôm lau
lú thú ba bưën gưëc, bên vâo êín trấnh trong àố, moi
cất thânh hưë àïí giêëu thên, lẩi lêëy cất ph lïn trïn.
Trong khoẫnh khùỉc, thuìn ca Tiïn Dung xưëc túái,
bên àêåu úã àêëy àïí lïn bậi dẩo chúi, rưìi ra lïånh
quay mân chung quanh chôm lau lâm núi tùỉm gưåi.
Tiïn Dung vâo trong mân cúãi ấo tùỉm rûãa, dưåi nûúác
lâm cho cất dẩt ài, lưå ra thên hònh Àưìng Tûã. Tiïn
Dung kinh ngẩc, nhòn mưåt lc lêu biïët àố lâ ngûúâi
con trai, Tiïn Dung nối:
- Ta vưën khưng mën lêëy chưìng. Nay gùåp ngûúâi
nây úã trêìn trìng chung mưåt hưë, êëy lâ trúâi khiïën
nhû thïë. Châng nïn mau dêåy tùỉm rûãa ài.
Ban cho ấo qìn, rưìi bẫo xëng chung mưåt
thuìn, ùn ëng tiïåc tng vui vễ. Ngûúâi trong
thuìn ai nêëy àïìu cho lâ cåc gùåp gúä tưët àểp xûa
KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 163162 BẨCH THẤI BÛÚÃI
nay chûa hïì cố. Àưìng Tûã nối hïët l do vò sao àïën
àêy. Tiïn Dung bi ngi than thúã, bẫo châng cng
kïët dun vúå chưìng. Àưìng Tûã tûâ chưëi. Tiïn Dung
nối:

- Sûå viïåc gùåp nhau xui ra nhû thïë, àûâng cưë chưëi
tûâ nûäa!
Nhûäng kễ theo hêìu vưåi vïì têu vúái Hng Vûúng.
Vua giêån nối:
- Tiïn Dung khưng tiïëc danh tiïët, khưng tiïëc ca
cẫi ca ta, rong chúi ngoâi àûúâng, hẩ mònh lêëy
ngûúâi nghêo, côn mùåt mi nâo thêëy ta nûäa. Tûâ nay
mùåc mây mën lâm gò thò lâm, khưng àûúåc trúã vïì
nûäa.
Tiïn Dung nghe súå, khưng dấm vïì, bên cng
Àưìng Tûã múã quấn chúå, lêåp phưë xấ, mua bấn vúái
dên, liïìn thânh cấi chúå lúán (chúå Thấm).
Thûúng nhên nûúác ngoâi túái lui bn bấn, kđnh
thúâ Tiïn Dung - Àưìng Tûã lâm cha. Cố mưåt khấch
bn lúán àïën bẫo Tiïn Dung rùçng:
- Qu nhên hậy bỗ ra mưåt dêåt vâng, nùm nay
cng thûúng nhên nûúác ngoâi mua vêåt qu, sang
nùm àûúåc lậi mûúâi dêåt.
Tiïn Dung nghe ngống, bẫo Chûã Àưìng Tûã rùçng:
- Vúå chưìng ta lâ búãi trúâi mâ nïn, cấi ùn cấi mùåc
lâ do ngûúâi lâm lêëy. Nay nïn mang mưåt dêåt vâng
cng thûúng nhên ra nûúác ngoâi mua vêåt qu àïí
bn bấn sinh sưëng.
Àưìng Tûã bên cng thûúng nhên ài bn bấn,
lïnh àïnh khùỉp nûúác ngoâi. Cố ni Qunh Vi, trïn
ni cố am cỗ. Thûúng nhên ghế thuìn vâo mc
nûúác, Àưìng Tûã lïn am dẩo chúi. Trong am cố mưåt
tiïíu tùng tïn Phêåt Quang truìn phếp cho Àưìng
Tûã. Àưìng Tûã bên lûu lẩi àêëy àïí hổc phếp, àûa tiïìn
cho thûúng nhên mua hâng. Thúâi gian sau,

thûúng nhên quay trúã lẩi, túái am àïí chúã Àưìng Tûã
vïì. Tiïíu tùng tùång cho Àưìng Tûã mưåt cêy gêåy mưåt
chiïëc nốn lấ vâ bẫo:
- Cấc phếp linh dõ thêìn thưng àậ úã àêy cẫ rưìi!
Àưìng Tûã vïì, àem àẩo Phêåt nối hïët vúái Tiïn Dung.
Tiïn Dung giấc ngưå, bên bỗ cẫ quấn chúå, nghïì
bn àïí cng Àưìng Tûã tòm thêìy hổc àẩo. Cố mưåt
hưm ài xa, trúâi tưëi chûa kõp àïën nhâ, tẩm nghó lẩi
dổc àûúâng, dûång gêåy p nốn àïí tûå che thên. Àïm
àïën canh ba, hiïån ra à cấc thûá thânh quấch, lêìu
chêu àiïån ngổc, àâi cấc lang v, ph khưë miïëu xậ
vâng bẩc chêu ngổc, giûúâng chiïëu trûúáng mân,
kim àưìng ngổc nûä, tûúáng sơ thõ vïå la liïåt trûúác mùỉt.
Sấng hưm sau, ai trưng thêëy cng kinh ngẩc, liïìn
àem cấc thûá hûúng hoa ngổc thûåc àïën dêng, xin
lâm bïì tưi. Tûâ àố cố trùm quan vùn vộ, chia qn
tc vïå, riïng thânh mưåt nûúác.
Hng Vûúng nghe tin, cho lâ con gấi lâm loẩn,
bên àem qn ài àấnh. Khi qn Hng Vûúng sùỉp
túái núi, qìn thêìn xin àûúåc lïånh àem binh chưëng
giûä. Tiïn Dung cûúâi nối:
- Khưng phẫi do ta lâm, chđnh lâ trúâi khiïën vêåy.
Sưëng chïët tẩi trúâi, con àêu dấm chưëng lẩi cha. Cûá
tin theo lệ àng, mùåc cho chếm giïët.
KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 165164 BẨCH THẤI BÛÚÃI
Bêëy giúâ nhûäng dên cû múái túái àïìu súå chẩy tûá tấn,
chó cố dên c úã lẩi cng Tiïn Dung. Khi qn
Hng Vûúng àïën, àống doanh trẩi úã chêu Tûå
Nhiïn, côn cấch mưåt con sưng lúán, thò gùåp trúâi tưëi,
chûa kõp tiïën qn. Àïën nûãa àïm, bưỵng nưíi giố to,

nhưí cêy tung cất, qn Hng Vûúng hưỵn loẩn. Tiïn
Dung, Chûã Àưìng Tûã cng qìn thêìn, bưå hẩ, thânh
quấch pht chưëc bay lïn trúâi. Chưỵ àêët c st
xëng thânh cấi chùçm lúán. Ngây hưm sau nhên
dên nhòn khưng thêëy nûäa, cho lâ linh dõ, liïìn lêåp
miïëu thúâ, thûúâng xun cng tïë. Àùåt tïn cấi chùçm
êëy lâ “Nhêët Dẩ Trẩch”, bậi cất êëy lâ “Tûå Nhiïn
Chêu” hay “Mẩn Tr Chêu”, cấi chúå êëy lâ “Hâ Thõ”
(tr.166 - 168).
Trong truån cưí tđch, nïëu tûúác ài ëu tưë huìn
thoẩi thò ta sệ thêëy àûúåc cấi lội ca lõch sûã, ca sûå
thêåt. Chuån tònh Tiïn Dung - Àưìng Tûã theo tưi, lâ
cêu chuån tònh hay nhêët trong thû tõch cưí nûúác
nhâ, vò nố mang àûúåc nhûäng nết rêët tiïën bưå. Chó
mưåt cêu Kiïìu “Xùm xùm bùng lưëi vûúân khuya mưåt
mònh” ra àúâi sau àố hâng ngân nùm vêỵn côn
khiïën khưng đt ngûúâi “àẩo àûác” nhùn mùåt, khố
chõu thò úã àêy, nâng Tiïn Dung àậ ch àưång tòm
àïën ngûúâi mònh u, d tin àố lâ “cú dun” do
“trúâi khiïën”. Nâng dng cẫm àùåt vêën àïì trûúác,
khưng phẫi bõ râng båc búãi quan niïåm “trêu tòm
cưåt, àúâi nâo cưåt tòm trêu”. Tònh u àưi lûáa lâ mưåt
sûå tûå nguån, chûá khưng phẫi theo lïỵ giấo “cha mể
àùåt àêu con ngưìi àêëy” vâ Tiïn Dung cng khưng
cêìn “mưn àùng hưå àưëi”! Riïng chi tiïët, “Tiïn Dung
vâo trong mân cúãi ấo tùỉm rûãa, dưåi nûúác lâm cho
cất dẩt ài, lưå ra thên hònh Àưìng Tûã”, lâ mưåt chi tiïët
gúåi cẫm rêët hiïån àẩi, vâ rêët àùỉt giấ ca nghïå
thåt thûá bẫy!
Mưåt th võ nûäa, trong truån côn cho biïët vúå

chưìng nâng àậ ùn nïn lâm ra, “thån vúå thån
chưìng tất biïín àưng cng cẩn” vâ nhêët lâ biïët bỗ
vưën ra àïí ài bn! Nhûäng chi tiïët nây cng vúái
viïåc hổc àẩo - àẩo Tiïn, ca vúå chưìng nâng, chûáng
tỗ truån nây ra àúâi tûâ thã bònh minh ca ngûúâi
Viïåt cưí, lc êëy àẩo Phêåt vâ àẩo Khưíng chûa du
nhêåp vâo nûúác ta.
Do bn bấn giỗi nïn vúå chưìng Tiïn Dung trúã
nïn giâu cố. Àiïìu àấng nối lâ hổ khưng bo bo lâm
giâu cho riïng mònh, mâ côn biïët lâm cho cẫ mưåt
vng àêët trúã nïn tr ph, thõnh vûúång, thu ht
dên chng tòm àïën lêåp nghiïåp sinh sưëng Lâm ùn
phất àẩt, Chûã Àưìng Tûã côn àem vưën liïëng vûúåt
biïín ài bn! Chûáng tỗ ngûúâi Viïåt cưí súã trûúâng vïì
sưng nûúác, khưng chó phất huy àïí àấnh giùåc giûä
nûúác mâ côn têån dng súã trûúâng êëy àïí lâm giâu.
Hònh ẫnh Chûã Àưìng Tûã phong ba núi sống to, giố
lúán tòm àïën nhûäng vng àêët xa lẩ khấc hóåc nhûäng
thuìn thûúng nhên núi xa tòm àïën chúå Thấm
bn bấn, trao àưíi hâng hốa cho thêëy sûå giao
thûúng thã êëy àậ hònh thânh vâ nïìn thûúng
nghiïåp ca ngûúâi Viïåt cưí àậ phất triïín.
Liïn tûúãng àïën truån Mai An Tiïm, ngûúâi úã núi
KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 167166 BẨCH THẤI BÛÚÃI
hoang àẫo àậ àem dûa hêëu do chđnh tay mònh
trưìng àưíi lêëy la gẩo, vêåt dng vúái cấc thûúng
nhên nûúác ngoâi àậ gốp phêìn chûáng minh sûå
nhêån àõnh trïn lâ cố cú súã. Chó àïën khi àẩo Khưíng
du nhêåp vâo nûúác ta, vúái quan niïåm “tûúác hûäu ng
sơ cû k liïåt, dên hûäu tûá sơ vi chi tiïn” thò nghïì

bn múái bõ rễ rng. Quan niïåm lïåch lẩc nây tưìn
tẩi hâng ngân nùm vâ nố chó thay àưíi khi mâ lân
giố Duy tên àêìu thïë k XX do cấc nhâ nho cêëp
tiïën khëy àưång rêìm rưå tûâ Nam chđ Bùỉc.
Nïëu Mai An Tiïm àûúåc nhên dên tưn lâ “Bưë cấi
dûa Têy” thò Chûã Àưìng Tûã khưng chó àûúåc tưn ưng
Tưí ca àẩo Tiïn (Chûã Àẩo Tưí), mâ côn àûúåc tưn lâ
anh hng khai phấ (chinh phc àêìm lêìy, múã
mang nghïì nưng, phất triïín bn bấn nhùçm
phất triïín sûå thõnh vûúång ca cưång àưìng). Ta cố
thïí khùèng àõnh Chûã Àưìng Tûã lâ thûúng nhên àêìu
tiïn ca nûúác Viïåt vâ trong têm thûác ca ngûúâi
Viïåt ưng côn lâ võ thêìn linh bẫo hưå nghïì bn
bấn. “Cng tûâ xa xûa, tẩi bïën Àa Hôa núi nhòn
sang bậi Tûå Nhiïn bïn kia sưng Hưìng, dên châi
lûúái lêåp mưåt hânh àâi thúâ Chûã Àưìng Tûã -Tiïn
Dung. Cấc nhâ bn mưỵi lêìn qua àêy àïí lïn Kễ
Chúå hóåc xëng Phưë Hiïën cêët hâng, bấn hâng àïìu
dûâng thuìn lïn àïìn thúâ vổng nây thùỉp hûúng
khêën cêìu vúå chưìng ngâi ph hưå. Vâ cấc quan cố
nùm khưng vâo àûúåc Àïìn Hốa, tưí chûác dêng
hûúng ngay tẩi hânh àâi nây. Ngưi àïìn nhỗ, cheo
leo trïn búâ sưng dưëc àûáng nhûng ngây àïm rûåc rúä
hûúng àùng, têëp nêåp khấc thêåp phûúng lïỵ bấi”
(Theo Chûã Àưìng Tûã -Tiïn Dung vng àêët vâ con
ngûúâi - Lï Vùn Ba - NXB Vùn Hốa - 1994).
Tûúãng nhúá ún àûác ca Chûã Àẩo Tưí, nhên dên
lêåp àïìn thúâ ngâi úã nhiïìu núi, nhûng qìn thïí vùn
hốa thåc lâng Àa Hôa, huån Chêu Giang (Hûng
n), cấch Hâ Nưåi hún 20 km vêỵn lâ núi nưíi tiïëng

àểp vâ trang nghiïm nhêët: Àïìn Chđnh (tûác àïìn Àa
Hôa vò nùçm trïn àõa phêån lâng nây); àïìn Hốa (tûác
àïìn Àïìn Dẩ Trẩch) thåc xậ Dẩ Trẩch, tûúng
truìn àêy lâ núi ngâi cng vúå bay vïì trúâi; Bậi cất
Tûå Nhiïn (thåc xậ Hưìng Chêu), khi diïỵn ra lïỵ hưåi
nhên dên che tân vâng lổng tđa rûúác kiïåu thúâ ra
àêy dòm xëng nûúác, tûúãng nhû xûa kia cưng
cha Tiïn Dung vêy mân tùỉm núi nây; Àïìn vâ lùng
Thấnh Ph, Thấnh Mêỵu (xậ Vùn Àûác, thưn Chûã Xấ)
lâ núi thúâ ưng bâ thên sinh Chûã Àưìng Tûã.
Hưåi lâng Àa Hôa diïỵn ra tûâ hâng nùm diïỵn ra
trong 3 ngây tûâ ngây 10 àïën ngây 15 thấng Ba êm
lõch; tẩi lâng Dẩ Trẩch diïỵn ra tûâ ngây 10 àïën ngây
12 thấng Hai êm lõch vúái nhiïìu nghi thûác trang
nghiïm nhùçm tûúãng nhúá ún àûác ca vúå chưìng Chûã
Àưìng Tûã. Nhên dên tẩi àêy côn kiïng gổi tïn hóåc
gổi chïåch mưåt sưë võ thấnh thêìn nhû: tûã - tẫi; dung
- dong; tiïn - tún; man - mn; lûúng - lang
Khưng rộ Chûã Àẩo Tưí sinh vâ “hốa” vâo ngây
thấng nâo, chó biïët hiïån nay tẩi àïìn Dẩ Trẩch
chổn ngây sinh Chûã Àưìng Tûã (12.8 êm lõch); ngây
“hốa” bay vïì trúâi 17.11 êm lõch.
KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 169168 BẨCH THẤI BÛÚÃI
2. Qua nhûäng tâi liïåu àấng tin cêåy nây, rộ râng
tûâ ngân xûa ngûúâi Viïåt ta àậ cố võ “thêìn linh” bẫo
hưå cho nghïì bn bấn nối chung. Thïë nhûng,
khưng hiïíu sao nây nay cấc doanh nhên ta lẩi
khưng nhúá àïën Chûã Àưìng Tûã. Tẩi sao? Cêu trẫ lúâi
nây xin dânh cho cấc nhâ nghiïn cûáu.
Hiïån nay, trong tû gia hóåc cú súã lâm ùn cấ thïí

ta thêëy phưí biïën nhêët lâ thúâ ưng thêìn Tâi, nhûng
tûúång thêìn Tâi àûúåc ngûúâi Viïåt thúâ tûâ bao giúâ? Cấc
nhâ nghiïn cûáu Nguỵn Àẩi Phc - Hunh Ngổc
Trẫng àậ dânh nhiïìu cưng sûác tòm hiïíu vêën àïì
nây, trong têåp Thêìn Tâi tđn ngûúäng vâ tranh
tûúång (NXB Vùn Hốa -1997) àậ cho biïët:
“Thêåt khố xấc àõnh àûúåc thúâi àiïím chđnh xấc ca
viïåc thêìn Tâi àûúåc thúâ tûå úã xûá ta, nhêët lâ khi thêìn
Tâi àûúåc hưåi nhêåp vâo hïå thưëng thêìn bẫo gia - tûác
cấc thêìn linh bẫo hưå cho gia àònh. Tuy nhiïn, úã
cấc giai thoẩi àêìu thïë k XX, chng ta thêëy thêìn
Tâi àậ àûúåc thúâ trong gia àònh vâ àậ trúã nïn gêìn
gi àïën mûác bõ ngûúâi àúâi àem ra àa cúåt vâ chûãi
búái. Nguỵn An Cû (ch ca Nguỵn An Ninh) mưåt
lûúng y nưíi tiïëng úã vng Hốc Mưn, àậ viïët àưi liïỵn
dấn úã chưỵ thúâ chung Thưí Àõa, thêìn Tâi vâ ưng Tấo
rùçng:
Đt giêëy hểp hôi thúâ mưåt chưỵ,
Gip tưi giâu cố búá ba ưng.
(Theo Hunh Minh: Gia Àõnh xûa vâ nay, tr 168)
Ưng Àưì Sấu Múái (úã lâng Ưng Vùn, huån Chúå
Gẩo - nay thåc tónh Tiïìn Giang) lâ mưåt ngûúâi
nhiïåt têm àống gốp tiïìn bẩc cho phong trâo Duy
tên úã Nam K hưìi àêìu thïë k nây. Ưng sấng tấc bâi
thú Võnh thêìn Tâi nhùçm phï phấn nhûäng kễ giâu
cố mâ khưng xët tiïìn àống gốp cho viïåc nghơa lc
bêëy giúâ. ÚÃ àố thêìn Tâi àậ bõ Ưng Àưì cho xâi “tiïìn
chùén’’:
À. h. thêìn Tâi thiïåt quấ ngu,
Ngûúâi sao nhốc ti, kễ trún lu.

Vùỉng hoe råt ngûåa, kòa qn tûã.
Àêìy rêỵy rûúng xe, nổ thêët phu.
Nhâ lẩi cố thïm vâng vúái bẩc,
Nûúác nghêo khưng gip àiïëu cng xu.
Hên chi trốt kiïëp lôn trưn ghïë,
Khưng lố àêìu ra vúái àõa cêìu.
(Theo Hunh Minh: Àõnh Tûúâng xûa vâ nay)
“Qua cấc giai thoẩi nây, chng ta thêëy thêìn Tâi
àậ thúâ chung vúái Thưí Àõa khưng phẫi lâ trûúâng
húåp cấ biïåt ca Nguỵn An Cû mâ cẫ viïåc àûúåc thúâ
dûúái àêët cng vúái Thưí Àõa nhû trûúâng húåp ưng Àưì
Sấu Múái miïu tẫ “sët kiïëp lôn trưn ghïë”; vâ dûúâng
nhû cưng nùng ca võ gia thêìn ch vïì tiïìn tâi nây
vêỵn chûa thêåt sûå tấch khỗi tđn l phưìn thûåc ca
Thưí Àõa (ưng Àõa) - mưåt gia thêìn vưën cố cưng nùng
phô trúå cho gia ch àûúåc ma, giâu cố.
“Cëi thïë k XIX, sûå phên biïåt giûäa Thêìn Àêët
(Thưí Thêìn) vâ Tâi Thêìn vêỵn chûa thûåc sûå rộ rïåt.
Trong Àẩi Nam qëc êm tûå võ (xët bẫn 1895), tấc
KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 171170 BẨCH THẤI BÛÚÃI
giẫ Hunh Tõnh Ca cùỉt nghơa Thưí Thêìn vâ Tâi
Thêìn àïìu lâ “Thêìn àêët, thêìn giûä tiïìn bẩc’’ (Tom II,
tr 336). Sûå nhêåp nhùçng xem ra vư l nây lẩi àûúåc
thûåc tïë cưng nhêån: ngûúâi ta thûúâng thúâ chung ưng
Àõa vâ thêìn Tâi cng mưåt chưỵ vâ cûá nhû lâ hai võ
thêìn nây lâ mưåt cùåp àưi khưng thïí nâo tấch rúâi
àûúåc! Hiïån tûúång phưí biïën nây cố ngìn gưëc tûâ tđn
l cưí xûa vïì thêìn Àêët - gổi lâ ưng Àõa, Thưí thêìn,
Thưí àõa Võ thêìn nây cố hai cưng nùng: mưåt lâ
thêìn bẫo hưå cho mưåt diïån tđch àêët àai nâo àố (nïìn

nhâ, vng vûúân, xốm êëp ); vâ hai lâ tđn l sinh
sẫn (hoa mâu, nưng sẫn ) ca àêët theo tđn ngûúäng
phưìn thûåc. Nối cấch khấc Thưí àõa cng lâm cho
ch nhâ phất àẩt, giâu cố (àûúåc ma, bưåi thu ).
Àố lâ tđn l ca thúâi nưng nghiïåp côn lâ hoẩt àưång
sẫn xët chđnh ëu, nhûng vïì sau, kinh tïë hâng
hốa phất triïín, thûúng nghiïåp câng lc câng cố võ
trđ quan trổng trong hoẩt àưång kinh tïë thò tiïìn bẩc,
vâng lâ dêëu hiïåu ca sûå giâu cố chûá khưng phẫi
“la thiïn, rång mêỵu” thò con ngûúâi cêìn mưåt hònh
tûúáng múái chun trấch cho viïåc phất tâi: ưng thêìn
Tâi. Nối tùỉt mưåt lúâi: ưng Àõa, thêìn Tâi lâ hai mùåt
ca mưåt vêën àïì. Ưng Àõa lâ l, thêìn Tâi lâ sûå; vâ
hai ưng thúâ chung vúái nhau lâ “l sûå viïn dung’’
ca thúâi àẩi mâ nưng thûúng côn àống vai trô
quan trổng trong cú cêëu kinh tïë qëc dên.
“Nối tốm lẩi, dûåa trïn tâi liïåu thû tõch đt ỗi nïu
trïn, chng ta thêëy rùçng thêìn Tâi àûúåc thúâ tûå tûâ
cëi thïë k XIX vâ àïën àêìu thïë k XX àậ trúã nïn
mưåt gia thêìn phưí biïën vâ gêìn gi vúái cấc “tđn àưì”
ca mònh. Àiïìu nây xem ra cố phêìn ph húåp vúái
nhûäng biïën àưíi vïì kinh tïë - xậ hưåi cëi thïë k XIX
àêìu thïë k XX, giai àoẩn lõch sûã mâ nïn kinh tïë
hâng hốa phất triïín vâ phong trâo tranh thûúng
àậ àûúåc dêëy lïn búãi têìng lúáp àiïìn ch tû sẫn Viïåt
Nam, theo àố nghïì nghiïåp doanh thûúng àậ khưng
côn bõ àấnh giấ thêëp nhû thúâi phong kiïën trûúác àố”
(tr. 11-13).
Nhû ta àậ biïët, trûúác àố, ưng thêìn Tâi nây àûúåc
thúâ bùçng tranh vệ vâ dêìn phưí biïën nhêët lâ thúâ

bùçng tûúång. Cố mưåt àiïìu th võ lâ tûúång nây àûúåc
lâm bùçng nhiïìu “mêỵu mậ”, chêët liïåu khấc nhau,
khưng thưëng nhêët, mâu sùỉc sùåc súä trưng àểp mùỉt
thûúâng àûúåc àùåt úã chđnh phông, mùåt hûúáng ra
ngộ. Tûúång ưng thêìn Tâi phưí biïën àïën nưỵi, ngay
cẫ t bấn thëc lấ bïn lïì àûúâng, trïn t kđnh ngûúâi
ta cng chûng mưåt ưng. Vâ ưng thêìn Tâi nây cng
dïỵ tđnh, vui vễ vò ta thêëy ch nhên àưi lc côn
“mưìi” cho mưåt àiïëu lấ àêìu lổc cùỉm vâo tay!
3. Mâ mën lâm ùn, bn bấn thò phẫi cố vưën,
cố tiïìn. Tûâ khi nûúác ta àc tiïìn thò àưìng tiïìn cng
dêìn dêìn ài vâo ca dao, tc ngûä. Nïëu khẫo sất thò
ta sệ tòm ra nhûäng àiïìu rêët th võ. Nay chó xin lûúát
qua. Cố mưåt loẩi tiïìn khưng hïì cố thêåt, chó xët
hiïån trong truån cưí tđch nhûng àậ ài vâo ca dao
lâ àưìng tiïìn “Vẩn Lõch”. Chuån rùçng: Ngây xûa cố
mưåt ngûúâi lấi bn giâu cố tïn Vẩn Lõch, tđnh hay
ghen, vúå lâ Mai thõ. Ngây kia, mưåt ngûúâi àấnh giêåm
KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 173172 BẨCH THẤI BÛÚÃI
àïën lẩi bïn thuìn, xin thõ mưåt miïëng trêìu. Àang
ng, giêåt mònh tónh giêëc thêëy vúå àûa trêìu ngûúâi
khấc, ngúä lâ àưi bïn cố tònh nïn y nưíi ghen
àng àng rưìi thùèng tay àíi vúå ài. Sau, Mai thõ
kïët dun vúái ngûúâi àấnh giêåm nây. Ngây nổ, thêëy
àân gâ àïën mưí thốc, ngûúâi àấnh giêåm lêëy nhûäng
thỗi vâng trong thng khêu ca vúå nếm gâ, nhûng
nếm mẩnh quấ nïn vâng vùng ln xëng sưng!
Mai thõ chò chiïët:
- Sao anh ngưëc thïë! Cố biïët vûâa nếm mêët cấi gò
khưng?

Anh ta thêåt thâ:
- Chẫ biïët!
Mai thõ câng àiïn tiïët:
- Vâng àêëy!
Anh ta cûúâi ưì:
- Bấu gò! Khi bùỉt cấ úã vng kia tưi thêëy thûá nây
nhiïìu lùỉm, nhûng khưng biïët lâm gò nïn vûát bỗ
lẩi
Nghe nối, Mai thõ hưëi hẫ bẫo chưìng àûa àïën núi.
Quẫ thêåt lâ vâng, trïn cố khùỉc hiïåu “Vẩn Lõch”. Thõ
khưng ngúâ àêy lâ sưë vâng ca ngûúâi chưìng c, do
mưåt chuën ài bn gùåp bậo, àùỉm thuìn Tûâ
àố, hổ trúã nïn giâu cố vâ àûúåc nhâ vua phong cho
chûác quan thụë v. Ngây nổ, Vẩn Lõch àïën nưåp
thụë, khưng ngúâ ngûúâi ngưìi trûúác ấn lâ vúå c ca
mònh! Y xêëu hưí quay vïì, lâm giêëy kï khai tâi sẫn
biïëu cho Mai thõ nối lâ chåc lưỵi lêìm ngây xûa rưìi
àêm cưí tûå tûã. Trûúác cấi chïët nây, Mai thõ cng hưëi
hêån, têu vua xin lêëy toân bưå tâi sẫn ca Vẩn Lõch
àc mưåt loẩi tiïìn gổi lâ tiïìn “Vẩn Lõch” rưìi àem
phên phất cho dên nghêo.
Qua cêu chuån nây cố mưåt chi tiïët cho ta biïët
àêy lâ nhûäng àưìng tiïìn àûúåc àc bùçng vâng. Mâ
thêåt lẩ, rêìy vúå vò hiïíu lêìm, sau khi hiïíu ra sûå viïåc
phẫi tûå tûã thò ngây nay quẫ chuån hiïëm cố! Nïëu
cùn cûá vâo bẫy cúá “thêët xët” àïí rêỵy vúå ca thúâi
xûa: khưng con; dêm dêåt, lûúâi nhấc; khưng hiïëu
kđnh, chùm sốc cha mể chưìng; ngoa ngóỉt lùỉm àiïìu;
trưåm cùỉp; ghen tng; cố ấc têåt thò rộ râng Mai thõ
bõ oan nïn Vẩn Lõch múái cố quët àõnh nhû thïë

chùng? Trong dên gian àïën nay vêỵn côn lûu truìn:
Àưìng tiïìn Vẩn Lõch thđch bưën chûä vâng
Anh tiïëc cưng anh gùỉn bố vúái cư nâng bêëy lêu
Bêy giúâ cư lêëy chưìng àêu?
Àïí anh gip àúä trùm cau nghòn vâng
Nùm trùm anh àưët cho nâng
Côn nùm trùm nûäa giẫi oan lúâi thïì
Xûa kia nối nối thïì thïì
Bêy giúâ bễ khốa trao chòa cho ai?
Bêy giúâ nâng àậ nghe ai
Gùåp anh ghế nốn, chẩm vai chùèng châo!
Trong lúâi ùn tiïëng nối ca dên gian cố nhiïìu cêu
liïn quan àïën àưìng tiïìn. Vïì “sûác mẩnh ca àưìng
tiïìn” ta thêëy cố nhûäng cêu thêåt êën tûúång nhû “tiïìn
ài trûúác, mûåc thûúác ài sau”, “tiïìn àïën àêu mau
àïën àêëy”, “nến bẩc àêm toẩc túâ giêëy”, “àưìng tiïìn
khưng phêën, khưng hưì; àưìng tiïìn khếo àiïím khếo
KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 175174 BẨCH THẤI BÛÚÃI
tư mùåt ngûúâi”, “àưìng tiïìn nhû miïëng thõt chđn”, “bưë
àơ giâu, bưë àơ tiïn; ưng tưíng khưng tiïìn, ưng tưíng
tïính”, “cố tiïìn mua tiïn cng àûúåc”, “chùèng gò
tûúi tưët bùçng vâng, chùèng gò lõch sûå núã nang bùçng
tiïìn”, “cố tiïìn chấn vẩn ngûúâi hêìu, cố bêëc cố dêìu
chấn vẩn kễ khïu” Thêåm chđ:
Vai àeo ti bẩc kê kê
Nối phẫi nối qëy ngûúâi nghe êìm êìm
nhûng:
Trong lûng chùèng cố mưåt àưìng
Lúâi nối nhû rưìng chng chùèng thêm nghe
Lc “cố tiïìn khưn nhû rấi, khưng tiïìn dẩi nhû

vđch”, “cố tiïìn khưn nhû mâi mẩi, khưng tiïìn dẩi
nhû àông àong”, “khưn nhû tiïn, khưng tiïìn cng
dẩi; dẩi nhû chố cố lố (la) cng khưn” Vêỵn biïët
“àưìng tiïìn liïìn khc råt”, nhûng kiïëm tiïìn bùçng
cấch nâo múái lâ àiïìu àấng nối. Ưng bâ ta cho
rùçng: “tiïìn bn tiïìn bấn thò àïí trong nhâ; tiïìn cúâ
tiïìn bẩc àïí ra ngoâi àûúâng”, mën nối tiïìn kiïëm
àûúåc tûâ sất phẩt àỗ àen khưng phẫi lâ àưìng tiïìn
chđnh àấng, khưng chống thò chây nố cng “àưåi
nốn ra ài”, khưng giûä lẩi àûúåc. Tưi tûâng nghe nhiïìu
ch “àïì” tun bưë rùçng, nhûäng àưìng tiïìn do trng
“àïì” mâ cố, chó àem vïì xêy mưì mẫ ưng bâ may ra
côn giûä àûúåc, chûá trûúác sau cng lổt lẩi vâo tay
ch “àïì”! Nghe mâ nưíi da gâ!
Vúái nhûäng ngûúâi cố nhiïìu tiïìn, ta nghe vđ von
“tiïìn dû, thốc mc”, “tiïìn àêìy gấc, bẩc àêìy nong”,
“tiïìn khưëi, bẩc àưìng”, “tiïìn nghòn bẩc vẩn”, “tiïìn
rúâi, thốc àưëng”, “tiïìn trùm, bẩc chc”, “tiïìn rong,
bẩc chẫy” Côn nhûäng ngûúâi phẫi “giêåt gêëu vấ
vai” kiïëm tûâng xu, tûâng cùỉc ngûúâi ta nối “tiïìn hâng
xấo” Nhûäng ngûúâi ài vay tiïìn, thưng thûúâng cố
têm l “tiïìn ngùỉn, mùåt dâi”, lo lùỉng khưng trẫ àûúåc
núå vò “tiïìn nùçm, lậi chẩy”, “lậi mể àễ lậi con”! Vúái
ngûúâi nghêo “tiïìn vâo nhâ khố nhû giố vâo nhâ
trưëng” nâo lâ:
Àưìng ùn, àưìng gûãi cho chưìng
Àưìng thò lđnh trấng mưỵi àưìng mưỵi ghï
Trưng anh chùèng thêëy anh vïì
Quan dâi, quan ngùỉn gûãi ài dêìn dêìn
Trong khi àố “tiïìn vâo nhâ quan nhû than vâo

lô” hóåc “ho ra bẩc, khẩc ra tiïìn”!
Cố tiïìn thò phẫi biïët cấch sûã dng tiïìn, nïn àem
ra kinh doanh vò “tiïìn trong nhâ tiïìn chûãa, tiïìn ra
khỗi cûãa tiïìn àễ” Cêìm àưìng tiïìn ài mua hâng
phẫi biïët lûåa chổn vêåt dng xûáng vúái àưìng tiïìn bỗ
ra, chûá àûâng nhû ai kia:
Tiïìn trinh mua vưåi mua vâng
Mua phẫi cấ thưëi, mua nâng ngêín ngú
vâ khen:
Tiïìn chò mua àûúåc cấ tûúi
Mua rau múái hấi, mua ngûúâi núã nang
Trong mua bấn phẫi sông phùèng “tiïìn cố àưìng,
cấ cố con”, “tiïìn trao chấo mc”, “tiïìn trao ra, gâ
KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 177176 BẨCH THẤI BÛÚÃI
bùỉt lêëy”, “tiïìn trẫ mẩ nhưí”, àûâng qụn “rễ tiïìn
mùåt, àùỉt tiïìn chõu” Ưng bâ ta cng khun “àưìng
tiïìn ài trûúác àưìng tiïìn khưn, àưìng tiïìn ài sau àưìng
tiïìn dẩi” ; chï bai nhûäng kễ “nếm tiïìn qua cûãa
sưí”, “nếm tiïìn xëng ao khưng àûúåc xem tùm” ;
chï cûúâi nhûäng ai “tiïìn båc dẫi ëm bo bo; trao
cho thêìy bối àêm lo vâo mònh”, “tiïìn khưng mưåt
àưìng, mën ùn hưìng khưng hưåt”, “tiïìn cố đt thõt
mën nhiïìu”, “tiïu tiïìn nhû nûúác” Vêỵn biïët tiïìn
lâ qu, nhûng “tiïìn lâ gẩch, ngậi lâ vâng”, àûâng
bao giúâ “tham vâng bỗ ngậi”, “tiïìn tâi, nhên ngậi
têån”, “tiïìn tâi phấ nhên nghơa”, “tiïìn ca nhû nûúác
thy triïìu”
Tiïìn tâi nay àưíi mai dúâi
Nghơa nhên gòn giûä trổn àúâi vúái nhau
Nhûäng lúâi khun nây khưng bao giúâ thûâa.

Trong tònh u àưëi lûáa khưng đt ngûúâi lêm vâo
cẫnh “tònh nghơa àưi ta chó thïë thưi” cng chó vò:
Àưìng tiïìn chiïëc àa phên ly
Thiïëp ài àûúâng thiïëp, châng ài àûúâng châng
Trong quan hïå tònh cẫm khi àậ cố àưìng tiïìn lổt
vâo, khố mâ bïìn vûäng:
Chõ em hiïìn thêåt lâ hiïìn
Lêm àïën àưìng tiïìn mêët cẫ chõ em
Nïëu ai cng quan niïåm “tiïìn tâi nhû phêën thưí,
nhên nghơa túå thiïn kim”, tiïìn bẩc nhû àêët bi,
nhên nghơa tûåa nghòn vâng thò àêu àïën nưỵi
Lûúát qua àưi nết vïì vai trô ca àưìng tiïìn trong
ca dao, tc ngûä ta thêëy àưìng tiïìn àậ àống mưåt vai
trô hïët sûác quan trổng. D cêìn tiïìn, biïët tiïìn lâ
qu nhûng ưng cha ta cng cố thấi àưå rộ râng:
trổng ngûúâi cố nghơa hún lâ trổng ngûúâi cố nhiïìu
tiïìn! Àố cng lâ bẫn lơnh vâ thấi àưå ca kễ sơ
àûúng thúâi nïn trong thú vùn thi ph ta thêëy đt cố
bâi viïët vïì àưìng tiïìn, nïëu cố chùng cng lâ cấi
nhòn khinh miïåt. Chùèng hẩn trong Võnh àưìng tiïìn,
nhâ nho tâi hoa Nguỵn Cưng Trûá hẩ bt:
Àûúng om sôm, chúáp giêåt sêëm ran
Nghe xốc xấch, lẩi giố hôa mûa thån!
Kễ tâi bưå àậ vâo phûúâng vêån àẩt
Khưng ngûúi, cng nất vúái cỗ cêy!
Nghe chua chất, àúán àau cho nhên tònh thïë thấi
khi àưìng tiïìn àậ chen vâo quan hïå ca àưi bïn.
Chđnh vò cùm ghết àưìng tiïìn, trong cêu àưë ca dên
gian lúâi lệ thêåt quay qúỉt. Mưỵi cêu àổc lïn cûá nghe
nhû àang àay nghiïën, chò chiïët:

Cấi gò thưng mâ thưng dưët
Dưët mâ dưët àùåc
Àùåc mâ àùåc hưíng
Hưíng mâ hưíng vng
Vng mâ vng hònh trôn
Trôn mâ trôn dểt?
Viïët vïì àưìng tiïìn chó cố dùm cêu, khưng nhûäng
miïu tẫ àûúåc hònh dấng mâ côn bây tỗ àûúåc thấi
àưå miïåt thõ nhû thïë quẫ tâi tònh!
KHÙÈNG ÀÕNH DOANH TÂI NÛÚÁC VIÏÅT 179178 BẨCH THẤI BÛÚÃI
Hiïån nay, àưìng tiïìn àậ “biïën hốa” dûúái nhiïìu
hònh thûác khấc nhau, vò trong quấ trònh àống vai
trô trung gian trao àưíi thò nố côn gip cho ngûúâi
ta thûåc hiïån mưåt hoẩt àưång àêìu tû, tđn dng Qua
àố nhûäng vêåt thïí khấc cng àống vai trô tûúng tûå
nhû tiïìn tïå cng àậ xët hiïån lâ chi phiïëu, thûúng
phiïëu, hốa phiïëu, thễ tđn dng v.v
4. Nhû àậ nối, mën lao ra thûúng trûúâng thò
phẫi cố vưën. “Cố bưåt múái gưåt nïn hưì”, “cẫ vưën lúán
lậi”; mën kiïëm lậi nhiïìu thò “bn têån gưëc, bấn
têån ngổn” chûá khưng qua trung gian. Thưng
thûúâng nhûäng ngûúâi bn bấn nhỗ, vưën đt thò hổ
“bn gấnh bấn bûng, “bn thng bấn
mểt”,”bn ngûúåc bấn xi” thêåm chđ “bn àêìu
chúå, bấn cëi chúå”, têìn tẫo “bn Súã bấn Têìn”,
“bấn ngây lâm àïm” hóåc:
Nûãa àïm ên ấi cng chưìng
Nûãa àïm vïì sấng gấnh gưìng ra ài.
Chûa kïí gùåp lc “chúå chûa hổp, kễ cùỉp àậ àïën”;
bn bấn àêu phẫi lc nâo cng “xi chêo mấi

mấi”, “mua may bấn àùỉt” mâ thêët thûúâng ty lc
nhû “bn trêìu gùåp nùỉng, bn àâng gùåp mûa”
hóåc:
Àùỉt hâng nhûäng ẫ cng anh
ÏË hâng gùåp nhûäng thong manh quấng gâ.
Kiïëm àûúåc àưìng tiïìn quẫ cng chẫy mấu con
mùỉt. Chùèng thâ nhû vêåy, côn hún nhûäng kễ “bấn
mưìm ni miïång”,”ùn nhû rưìng cën, ëng nhû
rưìng leo, lâm nhû mêo mûãa”, khoấc lấc mưåt têët
àïën trúâi “bấn trúâi khưng múâi Thiïn lưi”, “bấn nùỉng
cho trúâi, bấn sêëm cho Thiïn lưi”, hụnh hoang
“bn mêy bấn giố” nhûng thûåc ra chẫ lâm nïn
trô trưëng gò! Dên gian cng chï cûúâi nhûäng kễ
“bn hûúng bấn phêën”, “bấn trưn ni miïång”,
“bấn phêën bn son”, “bấn thõt bn ngûúâi”
Têët nhiïn, khi bn bấn thò ai cng mën cố vưën
to àïí bn lúán, nhûng “thuìn lúán thò sống lúán”,
phẫi tđnh toấn, lao têm khưí tûá nhiïìu hún:
Ưng cẫ nùçm trïn sêåp vâng, cẫ ùn cẫ
mùỉc, lẩi câng cẫ lo
Ưng bïëp nùçm trong xố tro, đt ùn, đt mùåc,
đt lo, đt lâm.
Cố phẫi vò têm l nây mâ ngûúâi Viïåt xûa đt cố
nhûäng cûãa hiïåu lúán, nhûäng ngûúâi bn àưng bấn
têy “bn vẩn bấn nghòn” chùng? Mâ khi bn
bấn thò khưng nïn bấn riïng lễ, phẫi “bn cố hưåi,
bấn cố thuìn” vâ thûåc tïë àậ cho thêëy ngûúâi tiïu
dng cng mën àïën nhûäng núi bây bấn nhiïìu
mùåt hâng, dïỵ chổn lûåa; hóåc nïn chổn nhûäng àõa
àiïím bn bấn thån lúåi nhû “nhêët cêån thõ, nhõ

cêån giang. Bn bấn núi chúå, àưng àc ngûúâi qua
kễ lẩi; gêìn sưng, núi têëp nêåp ngûúâi lïn kễ xëng thò
múái cố thïí “bn gùåp chêìu, cêu gùåp chưỵ”, “bn
mưåt bấn mûúâi”
Nhûäng ngûúâi bn bấn khưn ngoan, chùèng bao
giúâ “mua trêu, bấn chẫ”, “mua vẫi, bấn ấo” -
nghơa lâ àêìu tû lúán nhûng lẩi thu vïì nhỗ giổt,