ĐỀ CƯƠNG TRIẾT HỌC DUY VẬT BIỆN CHỨNG

1. HỌC PHẦN: TRIẾT HỌC DUY VẬT BIỆN CHỨNG.
Bằng lý luận triết học duy vật biện chứng và thực tiễn cách mạng Việt Nam,
đồng chí hãy phân tích luận điểm sau đây của Đảng ta: “Tiến hành đổi mới xuất phát
từ thực tiễn và cuộc sống xã hội Việt Nam, tham khảo kinh nghiệm tốt của thế giới,
không sao chép bất cứ một mô hình có sẵn nào…”.
(VK ĐH ĐCS VN lần thứ IX, Nxb CTQG, HN-2001, tr 81).
ĐỀ CƯƠNG:
1- Khái niệm, bản chất lý luận, thực tiễn.
2- Mối quan hệ biện chứng giữa thực tiễn và lý luận.
3- Quan điểm thực tiễn; Quan điểm lý luận.
Phân tích, phê phán bệnh kinh nghiệm, bệnh giáo điều và luận điểm của Hồ
Chí Minh.
Đưa ra kết luận: Phải coi trong lý luận nhưng không được cường điệu vai
trò của lý luận coi thường thực tiễn trong nhận thức khoa học và hoạt động cách
mạng.
Bài làm
Sự gắn kết giữa nhận thức lý luận và hoạt động thực tiễn luôn là một đòi hỏi
cấp bách và là một phương thức để mang đến thành công cho hoạt động của mỗi cá
nhân, của tổ chức và của một chính đảng. Nhận thức đúng và giải quyết hợp lý mối
quan hệ biện chứng tác động qua lại của lý luận và thực tiễn, dùng lý luận làm kim
chỉ nam cho hoạt động thực tiễn, tổng kết thực tiễn để phát triển lý luận, thực tiễn
phải là cơ sở, động lực của nhận thức và tiêu chuẩn của chân lý luôn là chìa khóa
để để giải quyết mọi vướng mắc trên con đường đi đến mục tiêu đã định. Ngược lại,
nhận thức không đúng và giải quyết không tốt mối quan hệ giữa lý luận và thực tiễn
sẽ rơi vào chủ nghĩa giáo điều, kinh viện và chủ nghĩa kinh nghiệm hoặc chủ quan
duy ý chí, tất nhiên sẽ dẫn đến những thất bại mà đối với một chính đảng, sự thất bại
đó có thể dẫn đến những hậu quả nghiêm trọng.
Trong lịch sử cách mạng XHCN ở nước ta, giai đoạn đầu của thời kỳ quá độ cả
nước đi lên CNXH, Đảng ta đã phạm một số sai lầm trên lĩnh vực lý luận và việc
chậm đổi mới về tư duy lý luận đó đã dẫn đến việc đưa ra đường lối, chủ trương,
chính sách không được sát đúng với thực tiễn nước ta, xa rời với hoàn cảnh lịch sử

cụ thể, đất nước rơi cuộc khủng hoảng kinh tế xã hội trầm trọng và kéo dài trong
nhiều năm.
Từ sau Đại hội Đảng lần VI, trên cơ sở đổi mới tư duy lý luận, Đảng ta đã thừa
nhận những sai lầm và rút ra bài kinh nghiệm quý báu : đó là phải tiến hành đổi mới
toàn diện trên tất cả các mặt đời sống kinh tế xã hội trên cơ sở gắn kết giữa lý luận
và thực tiễn, tôn trọng thực tiễn và luôn hành động theo quy luật khách quan. Văn
kiện Đại hội Đảng lần thứ IX nhấn mạnh :“Tiến hành đổi mới xuất phát từ thực tiễn
và cuộc sống xã hội Việt Nam, tham khảo kinh nghiệm tốt của thế giới, không sao
chép bất cứ một mô hình có sẵn nào…”. Nhận định trên xuất phát từ mối quan hệ
biện chứng giữa lý luận và thực tiễn.
1. Khái niệm, bản chất lý luận, thực tiễn.
1
Thực tiễn - theo quan điểm triết học duy vật biện chứng - là toàn bộ hoạt
động vật chất có mục đích mang tính lịch sử xã hội của con người làm biến đổi, cải
tạo tự nhiên và xã hội. Bản chất của hoạt động thực tiễn đó là sự tác động qua lại
của chủ thể và khách thể, là con người sử dụng những công cụ vật chất tác động vào
đối tượng vật chất làm biến đổi chúng theo mục đích của mình. Thực tiễn cũng có
quá trình vận động, phát triển, trình độ phát triển của thực tiễn nói lên quá trình
chinh phục tự nhiên, làm chủ xã hội của con người. Thực tiễn mang tính lịch sử xã
hội bởi nó phát triển qua các giai đoạn lịch sử. Hoạt động thực tiễn có thể chia làm 3
hình thức cơ bản : hoạt động SX vật chất, hoạt động biến đổi chính trị xã hội và hoạt
động thực nghiệm khoa học. Trong đó, hoạt động SX vật chất là hoạt động có ý
nghĩa quyết định các hình thức khác, hoạt động biến đổi chính trị xã hội là hình thức
cao nhất và hoạt động thực nghiệm khoa học là hình thức đặc biệt nhằm thu nhận
những tri thức về hiện thực khách quan.
Lý luận xuất phát từ hoạt động nhận thức của con người, nó là sản phẩm của
sự phát triển cao của nhận thức đồng thời thể hiện trình độ cao của nhận thức. Xét về
mặt bản chất, lý luận là một hệ thống tri thức chặt chẻ mang tính trừu tượng, khái
quát , đúc kết từ thực tiễn thông qua các khái niệm, phạm trù, nguyên lý, quy luật
phản ánh bản chất và xu hướng vận động phát triển của sự vật, hiện tượng trong thết

giới khách. Vì vậy, bản chất của lý luận là hình ảnh chủ quan của thế giới khách
quan. Theo Hồ Chí Minh “Lý luận là sự tổng kết kinh nghiệm của loài người, sự
tổng hợp những tri thức về tự nhiên, xã hội đã được tích lũy lại trong quá trình lịch
sử của con người.” .
2. Mối quan hệ biện chứng giữa thực tiễn và lý luận.
Giữa lý luận và thực tiễn có mối quan hệ chặt chẽ, biện chứng, có sự tác
động qua lại lẫn nhau, thâm nhập và chuyển hóa lẫn nhau. Trong mối quan hệ đó,
thực tiễn có vai trò quyết định, vì thực tiễn là hoạt động vật chất, còn lý luận là sản
phẩm của hoạt động tinh thần.
Vai trò quyết định của thực tiễn đối với lý luận thể hiện ở chổ : chính thực tiễn
là cơ sở để tổng kết, khái quát thành lý luận, là động lực, là mục đích, là tiêu chuẩn
để kiểm tra nhận thức và lý luận, nó cung cấp chất liệu phong phú sinh động để hình
thành lý luận. Mặt khác, tri thức lý luận hình thành tổng kết khái quát kinh nghiệm
nhưng lại phải thông qua tư duy trừu tượng của cá nhân nhà lý luận cho nên nó cũng
chứa đựng khả năng không chính xác xa rời thực tiễn. Vì vậy tri thức lý luận phải
được thể nghiệm trong thực tiễn để khẳng định, bổ sung sửa đổi hoàn thiện, và thông
qua hoạt động thực tiễn, lý luận mới được vật chất hóa, hiện thực hóa, mới có sức
mạnh cải tạo hiện thực. Thiếu thực tiễn thì sẽ không có lý luận hoặc sẽ không có lý
luận hoặc lý luận sẽ khô cằn, cứng nhắc, không được bổ sung, phát triển, không
được kiểm nghiệm tính đúng sai, đó sẽ là lời nói suông không có ý nghĩa. V.I Lênin
cho rằng mỗi bước tiến của phong trào cách mạng còn quan trọng hơn hàng tá cương
lĩnh và đánh giá vai trò của thực tiễn đối với lý luận, Người đã viết “Thực tiễn cao
hơn nhận thức, lý luận. Vì nó có ưu điểm không những của tính phổ biến mà còn
của tính hiện thức trực tiếp” .
Lý luận mặc dù được hình thành từ thực tiễn nhưng nó có vai trò tác động trở
lại đối với thực tiễn. Sự tác động của lý luận thể hiện qua vai trò hướng dẫn, chỉ đạo,
soi sáng cho thực tiễn, vạch ra mục tiêu, khuynh hướng cho hoạt động thực tiễn, dự
2
báo dự đoán tình hình và phương hướng hoạt động thực tiễn trong tương lai, giúp
hoạt động thực tiễn đi đến thành công. Những tri thức về bản chất và quy luật của

khách thể do lý luận đem lại có ý nghĩa to lớn trong hoạt động thực tiễn vì hoạt động
thực tiễn chỉ có hiệu quả khi nó tuân theo các quy luật khách quan. Cho nên lý luận
là kim chỉ nam cho hoạt động thực tiễn. Lý luận còn có vai trò điều chỉnh hoạt
động thực tiễn, làm cho hoạt động thực tiễn có hiệu quả hơn. Lênin viết “không có
lý luận cách mạng thì không thể có phong trào cách mạng”. Người coi lý luận cách
mạng là điều kiện thiết yếu để hình thành và thúc đẩy phong trào cách mạng, để
khẳng định vai trò tiên phong của đảng cách mạng. Người nhấn mạnh : "Không có
lý luận thì xu hướng cách mạng mất quyền tồn tại và sớm hay muộn, nhất định sẽ
rơi vào tình trạng phá sản về chính trị” và khẳng định rằng, những người cách
mạng, những người mác-xít chân chính hoàn toàn và luôn luôn đứng trên cơ sở lý
luận cách mạng của chủ nghĩa Mác; bởi vì đó là lý luận đầu tiên biến chủ nghĩa xã
hội từ không tưởng thành khoa học, tạo cơ sở vững chắc cho chủ nghĩa xã hội khoa
học, vạch rõ con đường, cách thức để phát triển và làm phong phú thêm cho khoa
học đó. Hồ Chí Minh cũng chỉ ra rằng “Không có lý luận thì như nhắm mắt mà đi”.
Người viết ''Lý luận là đem thực tế trong kinh nghiệm, trong các cuộc tranh đấu,
xem xét, so sánh thật kỹ lưỡng rõ ràng, làm thành kết luận rồi lại đem nó chứng
minh với thực tế. Đó là lý luận chân chính. Lý luận như cái kim chỉ nam, nó chỉ
phương hướng cho chúng ta trong công việc thực tế”. Tuy nhiên, nếu lý luận phản
khoa học hoặc lạc hậu, không bắt kịp với cuộc sống thì nó sẽ kìm hãm sự phát triển
của thực tiễn.
Như vậy, giữa lý luận và thực tiễn có sự liên hệ, tác động qua lại, tạo điều kiện
cho nhau cùng phát triển và gắn bó hữu cơ với nhau. Do đó, sự thống nhất giữa lý
luận và thực tiễn và phải kết hợp chặt chẽ công tác lý luận với công tác thực tiễn là
nguyên lý cao nhất của triết học Mác - Lênin. Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng đã từng
chỉ rõ “Thực tiễn không có lý luận hướng dẫn thì thành thực tiễn mù quáng”, “Lý
luận mà không có thực tiễn là lý luận suông”
3. Quan điểm thực tiễn; Quan điểm lý luận.
Từ mối quan hệ biện chứng giữa lý luận và thực tiễn, ta rút ra được quan điểm
thực tiễn. Quan điểm thực tiễn đòi hỏi khi xem xét sự vật hiện tượng phải gắn với
thực tiễn, phải theo sát sự phát triển của thực tiễn để điều chỉnh nhận thức cho sự

phù hợp với sự phát triển của thực tiễn, hiệu quả của thực tiễn để kiểm tra những kết
luận của nhận thức, kiểm tra những luận điểm của lý luận. Quan điểm thực tiễn cũng
đòi hỏi những khái niệm của chúng ta về sự vật phải được hình thành, bổ sung và
phát triển bằng con đường thực tiễn, trên cơ sở thực tiễn chứ không phải bằng con
đường suy diễn thuần túy, không phải bằng con đường tự biện.
Lý luận phải được phát huy vai trò trong mọi hoạt động thực tiễn. Do thực tiễn
luôn vận động và phát triển nên phải thường xuyên, tổng kết quá trình vận dụng lý
luận vào thực tiễn, xem nó thừa thiếu nhằm bổ sung phát triển nó cho phù hợp. Theo
V.I. Lê-nin, phải hết sức coi trọng công tác thực tiễn. Không thể gò thực tiễn sinh
động theo lý luận của ngày hôm qua, bởi vì dù thế nào đi chăng nữa thì lý luận cũng
chỉ vạch ra được những nét cơ bản, chỉ tiến gần đến chỗ nắm được tính phức tạp
của thực tiễn cuộc sống sinh động. Phải chú trọng đến cuộc sống sinh động, luôn
luôn đổi mới lý luận cho phù hợp với cuộc sống, lấy sự phân tích các tài liệu thực tế
làm cơ sở cho lập luận và đưa ra những phương pháp đấu tranh mới (theo Trần
3
Ngọc Linh, Viện Nghiên cứu Kinh điển mác-xít, Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí
Minh).
a. Phân tích, phê phán bệnh kinh nghiệm, bệnh giáo điều và luận điểm của
Hồ Chí Minh.
Nắm vững quan điểm thực tiễn và lý luận có ý nghĩa quan trọng trong việc góp
phần xây dựng một đường lối chính sách đúng đắn, tránh được bệnh kinh nghiệm và
bệnh giáo điều trong tư duy và trong hoạt động thực tiễn
Chủ nghĩa kinh nghiệm theo Hồ Chí Minh là khuynh hướng tuyệt đối hóa kinh
nghiệm coi thường lý luận ”chỉ biết tối ngày vùi đầu vào công tác sự vụ” ít đào sâu
suy nghĩ, nhất là những người trình độ văn hóa kém, ít quen đọc sách và suy nghĩ,
áp dụng kinh nghiệm một cách thiếu sáng tạo. Chúng ta coi trọng những kinh
nghiệm thực tiễn và không ngừng tích lũy vốn kinh nghiệm quý báu đó. Tuy nhiên
nếu chỉ dừng lại ở trình độ kinh nghiệm, chỉ dựa vào những hiểu biết ở trình độ kinh
nghiệm, thỏa mãn với vốn kinh nghiệm của bản thân coi kinh nghiệm là tất cả, tuyệt
đối hóa kinh nghiệm đồng thời coi nhẹ lý luận, ngại học tập, nghiên cứu lý luận, ít

am hiểu lý luận vươn lên để nắm lý luận, không quan tâm tổng kết kinh nghiệm để
đề xuất lý luận … thì rất dễ mắc bệnh kinh nghiệm chủ nghĩa. Phê phán những cán
bộ, đảng viên làm theo kinh nghiệm, Hồ Chí Minh nhận xét họ không hiểu được
rằng kinh nghiệm của họ tuy tốt nhưng cũng chỉ là từng bộ phận, từng mặt mà thôi
và người chỉ ra rằng ''Có kinh nghiệm mà không có lý luận cũng như một mắt sáng,
một mắt mờ''. Hơn nữa, việc tiếp thu lý luận từ trình độ tư duy kinh nghiệm dễ dẫn
đến sự méo mó về lý luận.
Mặt khác, thái độ thực sự coi trọng lý luận đòi hỏi phải ngăn ngừa bệnh giáo
điều chủ nghĩa. Bệnh giáo điều chủ nghĩa là tuyệt đối hóa lý luận, coi thường kinh
nghiệm thực tiễn, xem lý luận là bất di bất dịch, việc nắm lý luận chỉ dừng lại ở
những nguyên lý chung trừu tượng, không chú ý đến những hoàn cảnh lịch sử cụ thể
của sự vận dụng lý luận. Bệnh giáo điều có 2 dạng : giáo điều lý luận và giáo điều
kinh nghiệm. Bệnh giáo điều lý luận là việc thuộc lòng lý luận, cho rằng áp dụng lý
luận áp dụng vào đâu cũng được, không xem xét điều kiện cụ thể của mình. Bệnh
giáo điều kinh nghiệm là việc áp dụng nguyên si rập khuôn mô hình của nước khác,
của địa phương khác vào địa phương mình mà không sáng tạo, chọn lựa …
Thực chất của những sai lầm của bệnh kinh nghiệm và bệnh giáo điều là vi
phạm sự thống nhất giữa lý luận và thực tiễn. Nguyên nhân của bệnh kinh nghiệm
và bệnh giáo điều là do sự yếu kém về lý luận, đây là một nguyên nhân trực tiếp và
rất quan trọng. Để khắc phục bệnh kinh nghiệm, giáo điều trong công tác lý luận cần
từ bỏ lối nghiên cứu một cách kinh viện thuần túy, cần chống lại lối tư duy bắt
chước sao chép rập khuôn, thoát ly thực tế, bất chấp những đặc điểm truyền thống
và điều kiện cụ thể của đất nước, của dân tộc đồng thời phải tăng cường tổng kết
thực tiễn bổ sung phát triển lý luận.
Ở Việt Nam chúng ta, một trong những nguyên nhân dẫn đến tình trạng trì trệ,
khủng hoảng của CNXH thời kỳ trước đổi mới (giai đoạn 1975-1985) chính là do
xuất phát từ sự lạc hậu, yếu kém về lý luận cách mạng xã hội chủ nghĩa. Sự yếu kém
về lý luận làm cho chúng ta tiếp thu lý luận Chủ nghĩa Mác Lênin một cách giản
đơn, phiến diện, cắt xén sơ lược, không đến nơi đến chốn, CNXH được hiểu một
cách giản đơn, ấu trĩ, bắt chước rập khuôn mô hình CNXH ở Liên Xô, từ việc thành

4
lập các bộ ngành của bộ máy nhà nước (ở Liên Xô có bao nhiêu Bộ, Ngành ta cũng
có bấy nhiêu Bộ ngành) đến việc đề ra chủ trương, đường lối, chính sách phát triển
đất nước : Chủ trương tập trung cho công nghiệp hóa đất nước mà chủ lực là phát
triển công nghiệp nặng mà không chú ý đến điều kiện vật chất và lực lượng sản xuất
của ta còn chưa tương xứng, với xuất phát điểm còn rất thấp từ một nền kinh tế lạc
hậu, sản xuất nông nghiệp là chính, trình độ lực lượng sản xuất không cao, sản xuất
thủ công là chủ yếu. Có thể nói việc bố trí cơ cấu kinh tế trước hết là sản xuất và đầu
tư, chúng ta thường chỉ xuất phát từ lòng mong muốn đi nhanh, không tính đến điều
kiện khả năng thực tế.
Sự nhận thức giản đơn, yếu kém trong việc vận dụng xơ cứng lý luận vào trong
còn thể hiện ở việc hiểu và vận dụng chưa đúng các quy luật khách quan đang tác
động trong thời kỳ quá độ ở nước ta (quy luật quan hệ sản xuất phải phù hợp với
tính chất và trình độ phát triển của lực lượng sản xuất, các quy luật sản xuất hàng
hoá, quy luật thị trường ), quá nhấn mạnh một chiều vai trò của quan hệ sản xuất,
của chế độ công hữu, chế độ phân phối bình quân, không thấy đầy đủ yêu cầu phát
triển lực lượng sản xuất trong thời kỳ quá độ.
Mặt khác, duy trì quá lâu cơ chế kế hoạch hóa tập trung bao cấp, quá tập trung
quyền lực nhà nước, dùng kế hoạch pháp lệnh để chỉ huy toàn bộ nền kinh tế đất
nước, bao cấp trong phân phối làm cản trở sự sáng tạo, tạo nên sự bảo thủ trì trệ
của đời sống xã hội. Cũng trong thời kỳ này chúng ta đồng nhất kinh tế thị trường
với chủ nghĩa tư bản, coi nhẹ những giá trị, những thành tựu mà nhân loại đạt được
trong chủ nghĩa tư bản; muốn nhanh chóng xoá bỏ sản xuất hàng hoá, xoá bỏ sở hữu
tư nhân và kinh tế tư nhân trong quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội. Việc xem kinh
tế thị trường, sản xuất hàng hóa đối lập với CNXH là do căn cứ một cách cứng nhắc
vào luận điểm của Mác và Ăngghen rằng chủ nghĩa cộng sản là xóa bỏ buôn bán;
cùng với việc xã hội nắm lấy những tư liệu sản xuất thì sản xuất hàng hóa cũng bị
loại trừ và do đó sự thống trị của hàng hóa đối với những người sản xuất cũng bị
loại trừ. Thực ra những luận điểm của CácMác và Ăngghen chỉ là những dự đoán
về giai đoạn phát triển cao của chủ nghĩa cộng sản chứ không phải nói về giai đoạn

thấp của chủ nghĩa cộng sản : giai đoạn chủ nghĩa xã hội. Ngược lại, trong giai đoạn
chủ nghĩa xã hội, Mác đã nhấn mạnh : đó là một xã hội vừa thoát thai từ xã hội tư
bản chủ nghĩa, vì vậy về mọi phương diện kinh tế, đạo đức, tinh thần nó vẫn còn
mang những dấu vết của xã hội cũ, nói cách khác, hệ thống kinh tế – xã hội của
CNXH còn mang nhiều dấu ấn của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa. Như
vậy, làm sao xóa ngay được cái “dấu vết” đặc trưng của chủ nghĩa tư bản là kinh tế
hàng hóa cũng như không thể xóa bỏ chế độ tư hữu ngay lập tức mà chỉ có thể cải
tạo xã hội hiện nay một cách dần dần, “chỉ khi nào đã tạo nên một khối lượng tư liệu
sản xuất cần thiết cho việc cải tạo đó thì khi ấy mới có thể thủ tiêu được chế độ tư
hữu” (C.Mác và Ăngghen toàn tập – NXB Chính trị quốc gia, Hà nội, 1995, tập 4,
trang 469).
Hậu quả của những sai lầm xuất phát sự nhận thức yếu kém về lý luận và xa rời
thực tiễn đã làm cho đường lối chính sách của Đảng ta đề ra không phù hợp với thực
tiễn nên đất nước lâm vào tình trạng khủng hoảng kinh tế xã hội : Nnhiều vấn đề
mấu chốt và thiết yếu nhất của cuộc sống nhân dân (ăn, mặc, ở) vẫn chưa được giải
quyết đầy đủ; đất nước chưa có những thay đổi sâu sắc và triệt để trong phương thức
phát triển; tình trạng mất cân đối trong nền kinh tế ngày càng trầm trọng; nhiệt tình
5
lao động và năng lực sáng tạo của nhân dân, tài nguyên và các nguồn lực chưa được
khai thác, phát huy đầy đủ, thậm chí bị xói mòn. Nhìn tổng quát, với cơ chế kế
hoạch hoá tập trung, nền kinh tế Việt Nam vận động thiếu năng động và kém hiệu
quả. Những mất cân đối và nguy cơ bất ổn định tiềm tàng trong đời sống kinh tế - xã
hội bị tích nén lại Tình trạng thiếu hụt kinh niên làm gia tăng các căng thẳng trong
đời sống xã hội. Lòng tin của quần chúng đối với sự lãnh đạo của Đảng và sự điều
hành của Nhà nước giảm sút. Trên thực tế, đến cuối những năm 70, đất nước đã thực
sự lâm vào cuộc khủng hoảng kinh tế - xã hội. Vấn đề cấp bách đặt ra cho Đảng
cộng sản và Nhà nước Việt Nam lúc này là tìm kiếm cách thức phát triển mới có khả
năng đáp ứng các mục tiêu của sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội, trong đó quan
trọng nhất là phải tháo gỡ các ràng buộc về cơ chế và thể chế để giải phóng các
nguồn lực phát triển của đất nước.

Nhận thức được những sai lầm trên, từ ĐH Đảng lần VI (1986) Đảng đã khởi
xướng công cuộc đổi mới toàn diện tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội, trong đó
có mọi phương hướng đổi mới phải xuất phát từ thực tiễn như Văn kiện Đại hội VI
của Đảng đã xác định “Đảng phải luôn luôn xuất phát từ thực tế, tôn trọng và hành
động theo quy luật khách quan”. Đại Hội Đảng lần IX cũng đã nhấn mạnh “Tiến
hành đổi mới xuất phát từ thực tiễn và cuộc sống xã hội Việt Nam, tham khảo
kinh nghiệm tốt của thế giới, không sao chép bất cứ một mô hình có sẵn nào…”
(Văn kiện Đại hội Đảng công sản Việt Nam lần thứ IX, NXB CTQG, HN-2001, tr
81).
Những nhận định trên của Đảng chính là sự tiếp thu và vận dụng đúng đắn
quan điểm của Hồ Chí Minh về cách mạng XHCN phải lấy thực tế làm điểm xuất
phát để xác định phương hướng, mục tiêu nhiệm vụ của cách mạng, kết hợp chặt
chẽ giữa lý luận và thực tiễn để xác định chủ trương, chính sách. Theo quan điểm
của người, việc học tập và vận dụng kinh nghiệm tốt, những mô hình hiệu quả trong
công cuộc xây dựng đất nước của các nước XHCN trên thế giới giúp chúng ta đỡ mò
mẫm, đỡ phạm những sai lầm của người đi trước. Nói cách khác, những tìm kiếm,
phát triển lý luận về CNXH, con đường và các giải pháp xây dựng CNXH ở mỗi
nước có thể là kinh nghiệm tham khảo chứ không thể áp dụng máy móc, rập khuôn.
Hồ Chí Minh cũng nhấn mạnh rằng “phải có sự kết hợp biện chứng giữa việc chú
trọng đặc điểm riêng của dân tộc với giá trị phổ biến trong kinh nghiệm các nước”.
Người chỉ rõ “đặc điểm to nhất của ta trong thời kỳ quá độ là từ một nước nông
nghiệp lạc hậu tiến thẳng lên CNXH, không phải kinh qua giai đoạn phát triển
TBCN”, vì vậy Người nhắc nhở rằng “đứng về mặt xây dựng CNXH, tuy chúng ta đã
có những kinh nghiệm dồi dào của các nước anh em, nhưng chúng ta cũng không
thể áp dụng những kinh nghiệm ấy một cách máy móc, bởi vì nước ta có những đặc
điểm riêng của ta”. Xuất phát từ thực tế nước ta và quy luật về quan hệ sản xuất -
lực lượng sản xuất, Hồ Chí Minh đã chỉ rõ trong giai đoạn quá độ đi lên CNXH, sự
tồn tại của nhiều thành phần kinh tế với nhiều hình thức sở hữu khác nhau là tất yếu,
do đó cần phải duy trì nhiều hình thức quản lý, phân phối khác nhau. Theo người,
chúng ta bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa bởi đó là chế độ áp bức, bóc lột, nô dịch

con người. Song, bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa không có nghĩa là vứt bỏ mọi
thành tựu văn hoá, văn minh mà nhân loại đã đạt được trong chủ nghĩa tư bản;
những thành tựu đó cần được tiếp thu, khai thác vì sự thành công của công cuộc xây
dựng chủ nghĩa xã hội.
6
Cũng phải thấy rằng bước đầu công cuộc đổi mới, trên thế giới cũng diễn ra
nhiều biến đổi quan trọng. Những biến đổi ấy vừa có ảnh hưởng tới Việt Nam, vừa
gợi ra những bài học kinh nghiệm thực tiển mà Việt Nam có thể tham khảo với các
mức độ khác nhau để lựa chọn con đường phát triển. Đó là :
1. Công cuộc cải cách kinh tế Trung Quốc theo hướng thị trường - mở cửa bắt
đầu diễn ra từ năm 1978. Tiếng vang của những thành tựu cải cách nổi bật mà Trung
quốc thu được đã được Đảng và Chính phủ Việt Nam quan tâm do có sự tương đồng
nhiều mặt về các điều kiện kinh tế - xã hội giữa hai nước, mặc dù trong thời gian
này quan hệ Việt Nam - Trung quốc vẫn còn căng thẳng, chưa được bình thường
hoá.
2. Sự không thành công của công cuộc cải tổ đã dẫn tới sự sụp đổ của CNXH ở
Liên xô và nhiều nước Đông âu là một bài học phản diện. Sự sụp đổ đó là bằng
chứng về sự thất bại của con đường cải tổ theo kiểu "phủ định sạch trơn", sử dụng
"liệu pháp sốc", giải quyết không đúng mối quan hệ giữa kinh tế và chính trị trong
quá trình cải tổ. Cái giá phải trả là rất đắt.
3. Thành công của các nước "công nghiệp mới" ở Đông á đưa ra những gợi ý
về cách thức và giải pháp phát triển đối với những nước vốn xuất phát từ những
nước nông nghiệp và có quan hệ xã hội theo kiểu những giá trị văn hoá phương
Đông. Đó là những thành công của các chiến lược phát triển: phát huy mạnh nội lực,
thị trường - mở cửa, hướng vào xuất khẩu và thu hút đầu tư nước ngoài.
4. Xu hướng hợp tác và cạnh tranh trên thế giới đang từng bước thay thế xu
hướng đối đầu và xung đột. Tình huống này buộc các quốc gia phải định hướng lại
tư duy về các vấn đề phát triển. Khác hẳn trước đây, trong hoàn cảnh phát triển mới,
mở cửa và hội nhập kinh tế quốc tế trở thành nhu cầu tự thân bên trong đối với nền
kinh tế nông nghiệp vốn mang đậm tính chất khép kín, tự cấp tự túc của Việt Nam.

Toàn bộ tình hình trên đây, ở trong cũng như ngoài nước đã tác động đến Việt
Nam về cả hai phương diện. Một mặt, nó đòi hỏi phải đổi mới tư duy phát triển, đặt
trọng tâm vào phát triển kinh tế theo một phương thức mới. Mặt khác, nó tạo ra các
cơ hội và điều kiện để sự thay đổi đó diễn ra thuận lợi.
Xuất phát từ đặc điểm đó, trong Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ
quá độ lên chủ nghĩa xã hội (năm 1991), Đảng đã nêu : chúng ta phải tiếp tục nâng
cao ý chí tự lực tự cường, phát huy mọi tiềm năng vật chất và trí tuệ của dân tộc
đồng thời mở rộng quan hệ hợp tác quốc tế, tìm tòi bước đi, hình thức và biện pháp
thích hợp xây dựng thành công chủ nghĩa xã hội. Xã hội xã hội chủ nghĩa mà nhân
dân ta xây dựng làm một xã hội: do nhân dân lao động làm chủ, có một nền kinh tế
phát triển cao dựa trên lực lượng sản xuất hiện đại và chế độ công hữu về các tư
liệu sản xuất chủ yếu, có nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, con người
được giải phóng khỏi áp bức, bóc lột, bất công, làm theo năng lực, hưởng theo lao
động, có cuộc sống ấm no, tự do, hạnh phúc, có điều kiện phát triển toàn diện cá
nhân, các dân tộc trong nước bình đẳng, đoàn kết và giúp đỡ lẫn nhau cùng tiến bộ,
có quan hệ hữu nghị và hợp tác với nhân dân tất cả các nước trên thế giới. Sáu đặc
trưng nêu trên thể hiện bản chất tốt đẹp của chế độ xã hội chủ nghĩa mà nhân dân
ta sẽ xây dựng
Trên cơ sở vận dụng sáng tạo những nguyên lý của chủ nghĩa Mác-Lênin, tổng
kết kinh nghiệm thành công và cả kinh nghiệm chưa thành công trong thực tiễn xây
7
dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta và các nước khác, đặc biệt là những kinh nghiệm
của những năm đổi mới, Đảng ta đã nêu ra những phương hướng cơ bản xây dựng
chủ nghĩa xã hội ở nước ta, gồm:
Một là, "xây dựng Nhà nước xã hội chủ nghĩa, Nhà nước của nhân dân, do nhân
dân, vì nhân dân, lấy liên minh giai cấp công nhân với giai cấp nông dân và tầng lớp
trí thức làm nền tảng do Đảng Cộng sản lãnh đạo. Thực hiện đầy đủ quyền dân chủ
của nhân dân, giữ nguyên kỷ cương xã hội, chuyên chính với mọi hành động xâm
phạm lợi ích Tổ quốc và của nhân dân".
Hai là, "phát triển lực lượng sản xuất, công nghiệp hóa đất nước theo hướng

hiện đại gắn liền với phát triển một nền nông nghiệp toàn diện là nhiệm vụ trung tâm
nhằm từng bước xây dựng cơ sở vật chất - kỹ thuật của chủ nghĩa xã hội, không
ngừng nâng cao năng suất lao động xã hội và cải thiện đời sống nhân dân".
Ba là, "phù hợp với sự phát triển của lực lượng sản xuất, thiết lập từng bước
quan hệ sản xuất xã hội chủ nghĩa từ thấp đến cao với sự đa dạng về hình thức sở
hữu. Phát triển nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần theo định hướng xã hội chủ
nghĩa, vận hành theo cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước. Kinh tế quốc
doanh và kinh tế tập thể ngày càng trở thành nền tảng của nền kinh tế quốc dân.
Thực hiện nhiều hình thức phân phối, lấy phân phối theo kết quả lao động và hiệu
quả kinh tế là chủ yếu".
Bốn là, "tiến hành cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn
hóa làm cho thế giới quan Mác - Lênin và tư tưởng, đạo đức Hồ Chí Minh giữ vị trí
chủ đạo trong đời sống tinh thần xã hội. Kế thừa và phát huy những truyền thống
văn hóa tốt đẹp của tất cả các dân tộc trong nước, tiếp thu những tinh hoa văn hóa
nhân loại, xây dựng một xã hội dân chủ, văn minh, vì lợi ích chân chính và phẩm giá
con người, với trình độ tri thức, đạo đức, thể lực và thẩm mỹ ngày càng cao. Chống
tư tưởng, văn hóa phản tiến bộ, trái với những truyền thống tốt đẹp của dân tộc và
những giá trị cao quý của loài người, trái với phương hướng đi lên chủ nghĩa xã
hội".
Năm là, "thực hiện chính sách đại đoàn kết dân tộc, củng cố và mở rộng Mặt
trận dân tộc thống nhất, tập hợp mọi lực lượng phấn đấu vì sự nghiệp dân giàu, nước
mạnh. Thực hiện chính sách đối ngoại hoà bình, hợp tác và hữu nghị với tất cả các
nước; trung thành với chủ nghĩa quốc tế của giai cấp công nhân, đoàn kết với các
nước xã hội chủ nghĩa, với tất cả các lực lượng đấu tranh vì hòa bình, độc lập dân
tộc, dân chủ và tiến bộ xã hội trên thế giới".
Sáu là, "xây dựng chủ nghĩa xã hội và bảo vệ Tổ quốc là hai nhiệm vụ chiến
lược của cách mạng Việt Nam. Trong khi đặt lên hàng đầu nhiệm vụ xây dựng đất
nước, nhân dân ta luôn luôn nâng cao cảnh giác, củng cố quốc phòng, bảo vệ an ninh
chính trị, trật tự an toàn xã hội, bảo vệ Tổ quốc và các thành quả cách mạng".
Bảy là, "xây dựng Đảng trong sạch, vững mạnh về chính trị, tư tưởng và tổ

chức ngang tầm nhiệm vụ, bảo đảm cho Đảng làm tròn trách nhiệm lãnh đạo sự
nghiệp cách mạng xã hội chủ nghĩa ở nước ta"
8
Sau gần 20 năm thực hiện công cuộc đổi mới đó, có thể nói rằng mỗi Đại hội
Đảng là một dịp để Đảng và Nhà nước ta tổng kết thực tiễn, nâng tầm lý luận, làm
căn cứ cho việc hoạch định đường lối, chính sách phù hợp cho từng giai đoạn.
Những thành tựu tổng kết thực tiễn, nghiên cứu lý luận đã cung cấp nhiều luận cứ
khoa học cho việc hoạch định đường lối, chính sách của Đảng; góp phần vào những
thành công rất to lớn của Đảng và nhân dân ta trong công cuộc đổi mới, tạo thế và
lực mới cho đất nước. Tổng Bí thư Nông Đức Mạnh khi phát biểu bế mạc Hội nghị
lần thứ 11 Ban chấp hành Trung ương khóa IX đã nhấn mạnh : “Nhìn lại 20 năm
đổi mới, chúng ta nhất trí rằng, thành tựu đạt được là to lớn, toàn diện và có ý
nghĩa lịch sử, trên cả hai mặt thực tiễn và lý luận. So với 20 năm về trước, đất nước
ta đã có sự thay đổi cơ bản và toàn diện : đã ra khỏi khủng hoảng kinh tế - xã hội,
kinh tế tăng trưởng tương đối nhanh, bước đầu hình thành nền kinh tế thị trường
định hướng xã hội chủ nghĩa, đang đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá; đời
sống nhân dân được cải thiện đáng kể; hệ thống chính trị và khối đại đoàn kết toàn
dân tộc do Đảng lãnh đạo được củng cố và tăng cường; sức mạnh tổng hợp của đất
nước tăng lên nhiều; vị thế nước ta trên trường quốc tế không ngừng được nâng
cao. Những thành tựu to lớn đó chứng tỏ đường lối đổi mới của Đảng ta là đúng
đắn và sáng tạo; con đường đi lên chủ nghĩa xã hội của nước ta là phù hợp với thực
tiễn Việt Nam. Đường lối đó được nhân dân ta tích cực ủng hộ và quyết tâm thực
hiện. Thành tựu đó được thế giới hoan nghênh và thừa nhận. Điều quan trọng là,
sau 20 năm lãnh đạo và chỉ đạo công cuộc đổi mới, Đảng và Nhà nước ta ngày
càng tích luỹ thêm được nhiều kinh nghiệm; nhận thức về chủ nghĩa xã hội và con
đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta ngày càng sáng tỏ hơn.”
Hiện nay, công cuộc đổi mới ở nước ta càng đi vào chiều sâu, những biến đổi
trên thế giới nhanh chóng, phức tạp, khó lường thì những vấn đề mới đặt ra ngày
càng nhiều, trong đó có những vấn đề liên quan đến nhận thức về CNXH và con
đường xây dựng CNXH. Không ít vấn đề về nhận thức lý luận còn chưa đủ rõ;

không ít vấn đề về thực tiễn, nhất là những vấn đề bức xúc nảy sinh từ cuộc sống,
chưa được giải quyết kịp thời và tốt nhất.
Muốn lãnh đạo công cuộc đổi mới đi đến thắng lợi Đảng ta phải nâng cao trình
độ hiểu biết và năng lực tổ chức thực tiễn từ việc phải hiểu và nắm vững quy luật
vận động của đời sống xã hội ta, của bản thân Đảng cho đến hiểu biết về thế giới về
thời đại. Đại hội Đảng lần thứ VII khẳng định rằng: “chỉ có tăng cường tổng kết
thực tiễn phát triển lý luận thì công cuộc đổi mới mới trở thành hoạt động chủ động
và sáng tạo, bớt được những sai lầm và những bước đi quanh co phức tạp”. Văn
kiện Đại hội IX cũng chỉ rõ : “Đẩy mạnh tổng kết thực tiễn và nghiên cứu lý luận,
thảo luận dân chủ, sớm làm rõ và kết luận những vấn đề mới, bức xúc nảy sinh từ
thực tiễn; từng bước cụ thể hóa, bổ sung phát triển đường lối, chính sách của Đảng,
đấu tranh với khuynh hướng, tư tưởng sai trái” ”(Văn kiện Đại hội IX, trang 141).
Chỉ trên cơ sở ấy Đảng mới có thể đưa ta đến đường lối chủ trương đúng đắn tránh
được những sai lầm, khuyết điểm và làm cho đường lối chủ trương được thực hiện
thắng lợi.
b. Kết luận: .
Tóm laị, từ những phân tích trên cho thấy rõ phải coi trọng lý luận nhưng
không được cường điệu vai trò của lý luận coi thường thực tiễn trong nhận thức
khoa học và hoạt động cách mạng. Cội nguồn của những đột phá tạo ra những bước
9
tiến vượt bật của xã hội loài người có sự đóng góp của lý luận đích thực. Tuy nhiên,
lý luận phải gắn với thực tiễn, phải được kiểm tra, đúc kết, khái quát từ thực tiễn
thông qua việc tổng kết thực tiễn. Đối với nước ta, trong giai đoạn hiện nay, đối
mới tư duy, thực chất là trở về đúng với bản chất cách mạng và khoa học của chủ
nghĩa Mác - Lênin, chuyển từ tư duy kinh nghiệm sang tư duy lý luận, từ tư duy siêu
hình cứng nhắc, duy tâm sang tư duy biện chứng duy vật. Đổi mới công tác lý luận
trước hết là hướng công tác lý luận vào những vấn đề do cuộc sống đặt ra, làm rõ
căn cứ khoa học của các giải pháp, dự báo các xu hướng phát triển, góp phần bổ
sung hoàn thiện đường lối chính sách của đảng ta, làm cho con đường đi lên CNXH
ngày càng sáng tỏ hơn. Chính từ nguyên tắc tổng kết thực tiễn, khái quát lý luận và

sự vận dụng đúng quan điểm thực tiễn sẽ giúp chúng ta đạt được những thành công
trong cuộc sống, trong suy nghĩ, hành động cũng như trong quá trình thực hiện công
cuộc đổi mới và xây dựng đất nước
10