Dấu ấn của Bohr và Einstein trong bom nguyên tử pot

Dấu ấn của Bohr và Einstein trong
bom nguyên tử
Hai quả bom nguyên tử rơi xuống Hiroshima và Nagasaki là những đứa
con bất hảo của Thuyết tương đối và lượng tử. Lúc đầu, cả Einstein và Bohr
đều không tin vào khả năng có thể nhanh chóng chế tạo ra chúng. Song bằng
cách này hay cách khác, người ta không để hai ông đứng ngoài cuộc
Từ bức thư ký tên Einstein
Một ngày mùa hènăm 1939, trongbầu không khí ngột ngạt mùi thuốc súng
ngay bênthềmthế chiếnhai,L. Szilard vàE. Wigner,hainhà vậtlý trẻ gốcHungary
nhập cư sang Mỹ, đi tìmEinstein ở Long Islandtrong một sứ mạng lịch sử. Vào
chuyện, Szilardkể cho Einsteinnghethí nghiệm nhân neutroncùng với những tính
toánvề phản ứng dây chuyền trongmôi trường uranium-graphitcủa mình. Không
ngại phật lòng,Einsteincắt lời người bạn trẻ từng quenbiết trước đây ở Đức: Tôi
chưa baogiờ nghĩ như thế! Nhưngngaysau đó, Einsteinlại niềm nở hứasẽ làm
mọiviệc để báo độngChính phủ Mỹ về khả năngchế tạo bom nguyên tử. Thế là có
một cuộc hẹnthứ hai sau vài ngày. Lần này Edward Teller, người saunày là cha đẻ
bom khinhkhí Mỹ, lái xe chở Szilard đến gặp Einstein.Szilardchấp bútsẵn bức thư
gửi Tổng thống Roosevelt,Einsteinchỉ ký.
Thưa ngài
Những công trình gần đây của E. Fermi và L. Szilard, mà tôi đã có bản thảo
trong tay, khiến tôi dự kiến rằng nguyên tố uranium có thể trở thành một nguồn
năng lượng mới và quan trọng trong tương lai gần đây. Một số vấn đề nảy sinh từ
tình hình hiện nay đòi hỏi phải theo dõi chặt chẽ, và nếu cần, có hành động kịp thời
về phía chính phủ. Do đó thiết nghĩ tôi phải có bổn phận trình lên ngài những thông
tin và khuyến cáo sau đây.
Trong vòng 4 tháng gần đây - qua các công trình của Joliot ở Pháp cũng như
Fermi và Szilard ở Mỹ - dường như đã xuất hiện khả năng thực hiện phản ứng dây
chuyền trong khối uranium, từ đó có thể sản sinh ra năng lượng khổng lồ và một
lượng vô cùng lớn những nguyên tố (phóng xạ) giống như radium. Hiện nay có thể
nói khá chắc chắn rằng việc này có thể thực hiện được trong thời gian trước mắt.
Hiện tượng mới này cũng sẽ dẫn đến việc chế tạo ra những quả bom, và ta có

thể tin - mặc dù ít chắc chắn hơn - rằng những quả bom cực mạnh kiểu mới đó sẽ có
thể chế tạo được. Chỉ cần một quả bom loại này được chở đến cảng bằng thuyền và
cho nó nổ tung sẽ phá hủy toàn bộ cảng và một số khu vực xung quanh. Tuy nhiên,
chúng lại quả nặng để chở trên máy bay.
Mỹ chỉ có một trữ lượng vừa phải những quặng uranium nghèo. Quặng tốt
nhất hiện nay chỉ có ở Canada, Tiệp Khắc, nhưng nguồn uranium quan trọng nhất
vẫn là Congo thuộc Bỉ.
Trước tình hình trên, chắc ngài sẽ thấy nên có mối quan hệ thường xuyên giữa
chính phủ và nhóm các nhà vật lý đang nghiên cứu phản ứng dây chuyền ở Mỹ. Để
làm việc này ngài có thể ủy quyền cho một người đủ tin tưởng với một chức danh
không chính thức. Người này có nhiệm vụ như sau:
a) Tiếp cận các cơ quan chính phủ để cung cấp thông tin và khuyến cáo những
hành động cần thiết, đặc biệt chú trọng đến việc đảm bảo nguồn cung cấp quặng
uranium cho Mỹ.
b) Đẩy nhanh các nghiên cứu thực nghiệm mà hiện mới chỉ tiến hành với ngân
sách hạn chế ở các trường đại học, bằng cách cung cấp kinh phí, qua việc tiếp xúc
với các cá nhân mong muốn đóng góp vào mục đích này, hoặc cũng có thể qua hợp
tác với các phòng thí nghiệm ở nhà máy có các thiết bị cần thiết.
Tôi được biết nước Đức hiện đang ngừng việc bán uranium từ những mỏ ở
Tiệp Khắc mà họ chiếm được. Hành động kịp thời đó của Đức có thể hiểu được nếu
căn cứ trên việc người con trai của một thứ trưởng trong chính phủ, von Weizsacker,
đã về làm việc tại Viện Kaiser-Wilhelm ở Berlin và đang tiến hành lặp lại một số thí
nghiệm về uranium của Mỹ ở đó.
Kính thư
A. Einstein
Weizsacker được nhắc đến ở đoạn kết trongbức thư không chỉ bởi là con
một quanchứclớn của Đứcquốcxã. Là mộtnhà vật lý có tài, Weizsackerđã để lại
công thức bánthực nghiệm nổi tiếng về năng lượng liên kếtcác nuclon trong hạt
nhân, làm cơ sở để tính toán các phản ứng hạt nhân, phóngxạ và phânhạch.
Weizsacker cùng với Heisenbergđã lãnh đạochương trình nghiêncứu uranium

của Đứcquốcxã.
Tới những bức thư của Bohr
Tháng 9/1941Heisenberg và Weizsacker sang gặpBohrở Copenhagenđang
bị Đứcchiếm. Nội dung cuộc gặp mặt này lầnđầutiên đượccông bố trong cuốn
sách "Sáng hơn nghìnmặt trời" của nhà báo Thụy Sĩ Robert Jungk xuất bản năm
1956 do chính Heisenbergcung cấp thôngtin. Heisenberg thừa nhận không nhớ
chínhxáchết mọi chuyện, nhưng nội dungđại khái như sau:
H. Anh nghĩ thế nào nếu các nhà vật lý trong thời gian chiến tranh dốc sức vào
vấn đề uranium?
B. (nỗi sợ hãi hiện trên nét mặt) Vậy anh có thực sự tin rằng phân hạch
uranium có thể sử dụng làm vũ khí không?
H. Tôi tin về nguyên tắc, có điều nó đòi hỏi những triển khai kỹ thuật cực lớn,
nên chúng ta chỉ có thể hy vọng không làm kịp trong thời gian chiến tranh.
Bohr bị sốc bởi Heisenberg có "nhãý" muốn cho thế giới biết Đức đangchế
tạo vũ khí nguyên tử.
Mười sáu năm sau, khi đọc "sáng hơnnghìnmặt trời", Bohrhết sứcngạc
nhiênvàtrăn trở về nhữnggì mà Heisenbergđã tườngthuật. Bohrviết thư ngay
cho Heisenberg.
Tôi nhớ như in từng lời trong cuộc trò chuyện hôm đó, trong một bầu không
khí sầu não và căng thẳng vô hạn bao trùm lên mọi người ở Đan Mạch. Đặc biệt, hai
vợ chồng tôi và các cộng sự trong viện đều có ấn tượng mạnh mẽ là anh và
Weizsacker tin tưởng hoàn toàn rằng nước Đức sẽ thắng, nên sẽ rất là ngớ ngẩn nếu
chúng tôi hy vọng vào một kết cục khác của cuộc chiến và dè dặt không chịu hợp tác
với Đức Tôi cũng còn nhớ trong cuộc trò chuyện riêng ở phòng tôi, anh đã tạo cho
tôi ấn tượng mạnh mẽ rằng dưới sự lãnh đạo của anh, nước Đức đang phát triển vũ
khí nguyên tử Tôi nghe mà không nói gì, vì đây là một vấn đề trọng đại của nhân
loại, và mặc dù mối quan hệ thân thiết giữa hai ta, lúc này tôi và anh, mỗi người
đứng trên một chiến tuyến
Ngoài Bohrvà Heisenberg, còn 4-5 khối óclớn nữa đã đặt nền móng cho
thuyết lượng tử. Nhưng đó là 2 trụ cột chính,khăng khít vớinhau, cùng nhauchèo

chống trước mối hoài nghicủa những câyđại thụ về thuyếtlượng tử, đặc biệtlà
Einstein.Không muốn để quan hệ rạn nứt thêm, nhất là khi thời cuộcđã đổi thay,
sau chiến tranhhai giađình đã cùngnhauđi nghỉ hè và gặp gỡ nhiều lần. Bohr
cũng thông cảmáp lực đè nặng lên nhà khoahọcdướithời Quốc xã, nên ông viết
thư mà không gửi. Rồi ônglại daydứt, lại cố hiểu những khó khăn của người bạn
mình và lại viết:
Đối với chúng tôi ở Copenhagen, những người sống trong hoàn cảnh cực kỳ
khó khăn và nguy hiểm dưới thời Đức chiếm đóng, chuyến viếng thăm của anh được
xem như có ý nghĩa cực kỳ hệ trọng, cho nên tôi ghi nhớ từng lời của anh, trong khi
đó, luôn bị đe dọa bởi những cặp mắt dò xét của cảnh sát Đức, tôi lại phải tỏ ra rất
thận trọng. Tôi nghĩ anh và Weizsacker tin tưởng mạnh mẽ vào chiến thắng của Đức,
khác hẳn với mong mỏi của chúng tôi, nhưng theo đà cuộc chiến, niềm tin đó ngày
càng giảm dần để cuối cùng phải tin vào sự thất bại của nước Đức Trong khi đó, tôi
nhớ như in cảm tưởng của mình ngay từ phút đầu khi nghe anh hồn nhiên nói rằng
anh tin là cuộc chiến kéo dài, nó sẽ phải kết thúc bằng vũ khí nguyên tử. Tôi không
trả lời anh, nhưng có lẽ anh cho là tôi không tin vào điều anh nói, nên anh lại kể tiếp
rằng mấy năm trước đó anh đã dốc sức vào vấn đề này như thế nào và tin rằng cuối
cùng sẽ thành công, mà không hề để lại cho chúng tôi một tín hiệu nào về những nỗ
lực của các nhà khoa học Đức muốn ngăn cản sự phát triển vũ khí nguyên tử.
Bản thảo thư này, cũng như nhiều thư khácnữa màBohr viết cho
Heisenberg về chủ đề này, đều nằm nguyêntrong tủ hồ sơ mà không đến tayngười
nhận. Trước khichết năm 1962, Bohrdặn tủ hồ sơ được niêm phongtrong vòng
50 năm.Năm 2002,trước yêu cầu bức bách củadư luận, lại nhân có vở kịch
"Copenhagen" được công diễn ở Anhvề chủ đề này, giađình Bohr quyết định tháo
niêmphongvà công bố cáctài liệu trên.
Và hai quả bom rơi xuống nước Nhật
Có thể nói, so với Einstein,Bohrcó nghề hơn về hạt nhân nguyên tử. Ông đã
đề xuất mô hình hạt nhân giọt nước, giảithích cơ chế phân hạch uraniumdưới tác
dụngcủa neutron, và luônlà mộtchủ soái về vật lýhạtnhân trước thế chiến II. Con
trai ông,Aage Bohr,pháttriển môhình giọtnước của bố lênthành mô hình tổng

hợp, được nhận giải thưởng Nobelvề vật lý. Trựccảm vật lý hiếm cócủa ông sẽ vô
cùng lợi hại trước những vấn đề còn đầy rối rắm vàbấtđịnhnhư phản ứng hạt
nhândâychuyền. Vì thế, ông là mục tiêusố 1 của cả haiphe đồngminh và phát xít.
Biết không thuyết phụcđượcBohr,phátxít Đức cókế hoạchámsát ôngsaukhihai
bố con ông trốn thoát từ Đan Mạch sang Thụy Điển. Biết được âm mưu đó, một đội
thámtử Anh độtnhập vàoStockholm để giải thoát, đưa hai bố con ông về London
trên chiếc Mosquito.Ông suýt chết ngạt trong chuyến bay đầy mạo hiểm này.
Từ Anh,hai bố con được đưa sang Mỹ vào mộtngày cuối năm 1943. Ôngđến
Los Alamos, đại bản doanhcủa đề án Manhattan chế tạo vũ khí nguyên tử. Được
gặplại chủ soái làniềm hạnh phúclớn của Oppenheimer,người chỉ huy đề án và
chỉ đạovề học thuật. Ông giới thiệu sơ đồ lò phản ứng nước nặngcủa Heisenberg.
Mọingườihiểu rằng Đứccó ý địnhthả nguồn phóngxạ cựcmạnh đó xuống
London.
Vào lúc này, giaiđoạn họcthuật về vật lý hạt nhân gần như đã qua. Nhà máy
làm giàu uraniumở Oak Ridgeđã hoạt động, plutonium đã được sản xuất trong các
lò phản ứng lớn,vấn đề chỉ còn là tích lũy đủ số lượng."Họ khôngcần tôi giúp gì",
sau này Bohrtâm sự với bạn như vậy. Nhưng từ những trải nghiệm trong thời gian
ở Mỹ, Bohrnhận thức đượcsứ mạng củamình, những gìmà một nhân vật huyền
thoại như Bohr phải làm sau khi bomnguyên tử đã rơi xuốnggiết hạithường dân
vô tội ở nước Nhật.
Đó cũng chính làsứ mạng của Einstein,người hoàn toàn đứngngoài cuộc
trong đề án Manhattan saubứcthư gửi Tổng thống Roosevelt. Nhưng khi quả bom
đã rõ hìnhhài và chỉ còn chờ ngày ấnnút thìEinstein lại phảixuất hiện."Khôngthể
khôngcho toàn thế giớibiết sức mạnh của Mỹ!" Szilardrất lo lắngtrước ý đồ đó
của nhữngngười có tráchnhiệmở Mỹ, khi mà quân đồngminhđã tiến đếnBerlin
và mục tiêu răn đe Đứcquốc xã không còn nữa. Vậy thì nước Nhật phải hứng lấy
hai quả bom có tên "chú bé tí hon" làm từ uranium-235 và"ông béo" làm từ
plutonium-239!Sau gần5 năm lăn lộn với đề án Manhattan,Szilardlại phảiđến
cầu cứu Einsteintránh chonhânloại hứng chịu thảm họa. Lần nàylà một bức thư
giới thiệu Szilardđến gặpTổng thống Roosevelt.Einsteinvui lòng nhận lời.Bức

thư đã đến Nhà trắng, nằm trên bànTổng thống,nhưng quá muộn!
Roosevelttừ trầnngày12/4/1945.Truman lênkế vị. Ngay sau lễ tuyên thệ,
Bộ trưởng chiếntranh gặp Tổng thống trìnhbày về đề án Manhattan làm bom
nguyêntử tốn kém hàng tỷ đô lathời bấy giờ.Trong suốt thờigian làm PhóTổng
thống, Truman chỉ nghe nói qua loa về đề ánnày. Nhưng từngấy cũng quá đủ để
Truman quyếtđịnhcho chúng rơi xuống nước Nhật cho thế giới biết sức mạnhcủa
Mỹ.
Einsteinthan rằngsai lầm lớn nhất trong đời ông là ký tên vào bứcthư gửi
Tổngthống Roosevelt đề nghị Mỹ chế tạobom nguyên tử. Cả Einstein và Bohrđã
trở thành biểu tượngcủaphongtrào hòa bìnhsau chiếntranh.