Số phận lịch sử của nền Lý luận văn học Xô Viết chính thống potx

Số phận lịch sử của nền
Lý luận văn học Xô Viết
chính thống
Với tư cách là một hệ thống lí thuyết chính thống, lí luận văn học Mác xit ở Liên Xô
được kiến tạo từ những nguồn cội sau đây:
Thứ nhất: Tác phẩm kinh điển của K. Marx, F. Engels, V. Lenin. Vào đầu những
năm 30, các bức thư của K. Marx và F. Engels gửi cho F. Lassalle, M. Kautsky, M.
Harkness bắt đầu được dịch sang tiếng Nga và sau đó, năm 1938, xuất bản tuyển tập K.
Marx và F. Engels bàn về nghệ thuật
(15)
. Năm 1932, A.V. Lunasarski công bố tiểu luậnLenin
và nghiên cứu văn học. Bài viết này mở ra đường hướng cho việc nghiên cứu toàn bộ di sản
của Lenin, nhất là những tác phẩm có quan hệ trực tiếp tới văn học nghệ thuật, ví như Chủ
nghĩa kinh nghiệm phê phán và chủ nghĩa duy vật lịch sử (1905), Tổ chức đảng và văn học
có tính đảng (1905), Kỉ niệm Ghersel (1912), hoặc loạt bài viết về L.Tolstoi (1908-1911).
Năm 1969, để chuẩn bị kỉ niệm 100 năm ngày sinh của Lenin (1870-1970),
ở Leningrad người ta tổ chức xuất bản một công trình với nhan đề: Di sản Lenin và khoa
học về văn học
(16)
.
Thứ hai: Những tác phẩm văn học sáng tác theo khuynh hướng cách mạng - vô sản,
bắt đầu hình thành và phát triển từ những năm cuối thế kỉ XIX, đầu thế kỉ XX. Trước hết đó
là sáng tác của các nhà văn, nhà thơ Nga từng rất quen thuộc với Việt Nam, như M. Gorki,
V. Majakovski, A.N. Tolstoi, A.A. Fadeev, D. Furmanov, A.X. Xerafimovich, F. Gladkov,
L. Leonov, K. Fedin… Ngay từ những năm 30, 40 của thế kỉ trước, những tác phẩm
như Người mẹ, Kẻ thù của Gorki, trường ca Tốt lắm của V. Majakovski, Con đường đau
khổ của A.A. Tolstoi, Sapaev của D. Furmanov, Suối thép của A.X. Xerafimovich, Chiến
bại của A.A. Fadeev, Sông Đông êm đềm, Đất vỡ hoang của M. Solokhov… đã được xem
là kiểu mẫu của văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa. Sau này, khi nói tới nguồn cội của
phương pháp hiện thực xã hội chủ nghĩa, người ta còn nhắc tới sáng tác của một số tên tuổi
của nhiều nước khác, như E. Jones (1819-1869, nhà văn Anh), G. Herwegh (1817-1875, nhà

thơ Đức), G. Weerth (1822-1856, nhà văn Đức), F. Freilligrath (1810-1876, nhà thơ Đức), E.
Pottier (1816-1887, nhà thơ Pháp, tác giả bài L’Internationale), A. Barbusse (1873-1935,
nhà văn, nhà hoạt động xã hội Pháp)… Có thể gọi sáng tác của những nhà văn, nhà thơ nói
trên là “sách mẫu”. Vì lí luận về phương pháp hiện thực xã hội chủ nghĩa đã được khái quát
chủ yếu từ sáng tác của những tác giả ấy.
Thứ ba: Đường lối văn nghệ của Đảng Cộng sản Liên Xô được thể hiện qua các văn
kiện, nghị quyết về văn học - nghệ thuật. Đây là cơ sở quan trọng nhất, quyết định toàn bộ
hướng đi cũng như cơ cấu nội dung của lí luận văn học chính thống. Có thể liệt kê ra đây
một loạt “Nghị quyết” từng tác động sâu sắc đến đời sống văn học và nghiên cứu, phê bình
văn học, như:
- Nghị quyết Bộ Chính trị Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Nga (b) Về
đường lối của Đảng trong lĩnh vực văn học nghệ thuật (18.7.1925),
- Nghị quyết Bộ chính trị Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản toàn quốc Về
việc cải tổ các tổ chức văn học - nghệ thuật (23.4.1932),
- Nghị quyết Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản toàn quốc Về phê bình văn
học và công tác thư tịch (1940),
- Nghị quyết Ban Thường vụ tổ chức cán bộ Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng
sản toàn quốc Về các tạp chí “Ngôi sao” và “Leningrad” (14.8.1946),
- Nghị quyết Ban Chấp hành Đảng Cộng sản Liên Xô Về phê bình văn học - nghệ
thuật (21.01.1972),
- Nghị quyết Ban Chấp hành Đảng Cộng sản Liên Xô Về việc tiếp tục cải tiến công
tác tư tưởng và giáo dục chính trị (26.4.1979)…
Được kiến tạo từ những nguồn cội như thế, hệ thống lí luận văn học chính thống ở
Liên Xô có hai bình diện nội dung: bình diện nhận thức luận và bình diện tư tưởng hệ.
Ở bình diện nhận thức luận, lí luận văn học Mác xit khẳng định nghệ thuật là hình
thái ý thức đặc thù thuộc thượng tầng kiến trúc, cùng song song tồn tại và có quan hệ tương
tác với các hình thái ý thức khác. Ở bình diện tư tưởng hệ, nó đề cao nguyên tắc tính
đảng và yêu cầu văn nghệ phục vụ chính trị. Trong hàng loạt tác phẩm, như Nội dung kinh
tế của chủ nghĩa dân tuý (1896), Làm gì? (1902), Hãy học tập kẻ thù (1905), Chính đảng xã
hội chủ nghĩa và tính cách mạng phi đảng (1905), Chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán và chủ

nghĩa duy vật lịch sử (1905), Tổ chức đảng và văn học có tính đảng (1905), V.I. Lenin nhiều
lần nhấn mạnh mệnh đề văn nghệ phục vụ chính trị, phục vụ đấu tranh giai cấp và nguyên
tắc tính đảng trong khoa học xã hội - nhân văn, trong triết học và văn học nghệ thuật. Đây là
ý kiến phát biểu của V.I. Lenin trong bài Tổ chức đảng và văn học có tính đảng: “Đả đảo
những nhà văn không có đảng tính! Đả đảo những nhà văn siêu nhân! Sự nghiệp văn học
phải trở thành một bộ phận trong sự nghiệp của toàn thể giai cấp vô sản, phải thành “một cái
bánh xe nhỏ và đinh ốc nhỏ trong cỗ máy xã hội - dân chủ vĩ đại, duy nhất và thống nhất,
do đội quân tiên phong giác ngộ của toàn bộ giai cấp công nhân điều khiển. Sự nghiệp văn
học phải trở thành một bộ phận khăng khít của công tác có tổ chức, có kế hoạch, thống nhất
của đảng xã hội - dân chủ”
(17)
. Nguyên tắc tính đảng và yêu cầu văn nghệ phục vụ chính trị
do V.I. Lenin khởi xướng được quán triệt, mở rộng trong nhiều “Nghị quyết” của Hội nhà
văn qua các kì đại hội, “Nghị quyết” của Đảng Cộng sản Liên Xô và không ngừng được
triển khai trong nghiên cứu khoa học
(18)
và thực tiễn sáng tạo nghệ thuật. Cho nên, nếu đối
sánh hệ thống luận điểm trong nhận thức luận, phản ánh luận của chủ nghĩa Mác - Lenin với
các nguyên tắc của phương pháp hiện thực xã hội chủ nghĩa và đường lối văn nghệ của
Đảng Cộng sản, ta sẽ thấy, nội dung tư tưởng hệ mới thực sự là linh hồn của nền lí luận văn
học Xô Viết chính thống.
Trong bài Iu.M. Lotman: Khoa học và tư tưởng hệ, Viện sĩ M.L. Gasparov nhận xét:
“Nghiên cứu văn học Xô Viết xây dựng trên nền tảng của chủ nghĩa Mác. Trong chủ nghĩa
Mác có phương pháp và tư tưởng hệ <…> Hệ tư tưởng của chủ nghĩa Mác chiến thắng hoàn
toàn xa lạ, chẳng phù hợp chút nào với phương pháp của chủ nghĩa Mác chiến đấu. Nhưng
điều đó đã được che đậy rất kĩ lưỡng”
(19)
. Thật vậy! Phép biện chứng và chủ nghĩa duy vật
lịch sử là linh hồn của nhận thức luận, phản ánh luận Mác xit - Leninit. Lập trường duy vật
lịch sử của chủ nghĩa Mác thể hiện ở hệ thống luận điểm về nguồn gốc, bản chất của văn

học nghệ thuật. Lao động sản xuất, hoạt động thực tiễn của cá nhân và xã hội là nguồn cội
của văn học nghệ thuật. Văn học nghệ thuật là sản phẩm của những điều kiện kinh tế - xã
hội của mỗi thời đại. Hoàn cảnh kinh tế xã hội quy định cả đối tượng phản ánh, lẫn cách
thức phản ánh hiện thực đời sống của văn học nghệ thuật
(20)
. Tinh thần biện chứng của chủ
nghĩa Mác thể hiện ở học thuyết về sự phát triển không đồng đều giữa văn học nghệ thuật và
nền tảng kinh tế xã hội, học thuyết về mâu thuẫn, về sự đấu tranh giữa các mặt đối lập như là
động lực tạo nên mọi sự phát triển.
Nhưng ở bình diện tư tưởng hệ, các “Nghị quyết” của Đảng đều khẳng định, sứ mệnh
của giai cấp vô sản là thủ tiêu mọi hình thức áp bức bóc lột. Cuộc cách mạng do giai cấp vô
sản tiến hành là cuộc cách mạng cuối cùng trong lịch sử nhân loại. Cách mạng vô sản thành
công cũng có nghĩa là lí tưởng đã trở thành hiện thực. Chân lí thế là đã được phát hiện, lịch
sử hoá ra đã hoàn kết, xong xuôi. Cho nên, ngay từ năm 1934, Đại hội nhà văn Liên Xô lần
thứ nhất đã thông qua Điều lệ quyết định chọn “hiện thực xã hội chủ nghĩa làm phương
pháp chính yếu của văn học hiện đại và phê bình văn học”
(21)
. Sau đại chiến thế giới lần thứ
hai, các Nghị quyết của Ban Chấp hành Đảng Cộng sản Liên Xô (công bố vào những năm
1946-1948) đều có những chương mục nói về việc kiện toàn quan điểm lí luận về chủ nghĩa
hiện thực xã hội chủ nghĩa. Năm 1957 và 1959, nhiều cuộc tranh luận về chủ nghĩa hiện
thực và hiện thực xã hội chủ nghĩa do Viện Văn học thế giới (“ИМЛИ”- IMLI) khởi xướng
diễn ra rất sôi nổi. Cuộc tranh luận nào cũng dẫn tới những kết luận nhằm khẳng định: “chủ
nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa là giai đoạn mới phù hợp với quy luật phát triển của nghệ
thuật thế giới, là câu trả lời duy nhất đúng dành cho cuộc tìm kiếm một nền văn hoá nghệ
thuật tiên tiến của nhân loại, là hình thức tự nhận thức bằng nghệ thuật của các dân tộc đang
đấu tranh vì sự giải phóng xã hội”
(22)
.
Ngay từ năm 1934, tại Đại Hội nhà văn toàn quốc lần thứ I, phát biểu với các nhà văn,

A.A. Zdanov
(23)
huấn thị: “Đồng chí Stalin gọi các đồng chí là những kĩ sư tâm hồn con
người. Danh hiệu ấy đặt ra trước các đồng chí những trách nhiệm gì? Trách nhiệm thứ nhất
là phải am hiểu đời sống để biết cách miêu tả nó một cách chân thực trong các tác phẩm
nghệ thuật, không phải miêu tả theo kiểu giáo điều, chết cứng, càng không phải miêu tả một
cách giản đơn giống như thứ “hiện thực khách quan”, mà miêu tả hiện thực trong sự phát
triển cách mạng. Chẳng những thế, tính chân thật và tính cụ thể lịch sử của sự phản ánh nghệ
thuật cần phải kết hợp với nhiệm vụ cải tạo tư tưởng và giáo dục quần chúng lao động theo
tinh thần của chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa”
(24)
. Thế nào là “miêu tả hiện thực trong
sự phát triển cách mạng”? Điều lệ Hội nhà văn Liên Xô ghi rõ: “Hội nhà văn Liên Xô đặt
mục đích chính yếu là sáng tạo những tác phẩm nghệ thuật có giá trị nghệ thuật cao, mang
hơi thở cuộc đấu tranh anh hùng của giai cấp vô sản thế giới, thấm đẫm cảm hứng
chiến thắng của chủ nghĩa xã hội, phản ánh sự anh minh vĩ đại và chủ nghĩa anh hùng
của đảng cộng sản. Mục đích mà Hội nhà văn Liên Xô đặt cho mình là sáng tạo những tác
phẩm nghệ thuật xứng đáng với thời đại vĩ đại của chủ nghĩa xã hội” (Những chữ in đậm do
tôi nhấn mạnh LN)
(25)
. Rõ ràng, chức năng giáo dục mới thực sự là điểm then chốt của
phương pháp hiện thực xã hội chủ nghĩa. Ở đây, nội dung nhận thức luận được thay thế
hoàn toàn bằng nội dung tư tưởng hệ, giai cấp luận. Cho nên, sau này, các sách giáo khoa,
giáo trình lí luận văn học được sử dụng rộng rãi trong các trường đại học và cao đẳng ở Liên
Xô đều nhấn mạnh chức năng giáo dục và xem tính đảng cộng sản là linh hồncủa phương
pháp hiện thực xã hội chủ nghĩa
(26)
.
Theo con đường nhà nước hoá, chính trị hoá, lí luận văn học Xô Viết đã triệt tiêu về
cơ bản cơ chế lựa chọn làm nên tính phức điệu và trạng thái đối thoại văn hóa được hình

thành trong “thế kỉ bạc”, nhất là ở những năm đầu, sau Cách mạng tháng Mười. Nhờ thế, mĩ
học Mác - Lenin với hạt nhân là giai cấp luận đã trở thành hệ thống lí thuyết chính thống.
Thời kì hiển hách nhất của nền lí luận chính thống kéo dài từ đầu những năm 30 cho đến hết
những năm 50. Đây là thời kì đầy biến động của xã hội Xô Viết: Liên Xô chấm dứt “chính
sách kinh tế mới” (НЭП), tập trung xây dựng mô hình chủ nghĩa xã hội toàn trị, bộ máy
đảng bao trùm trong mọi chức năng xã hội. Đây cũng là thời kì chiến tranh tàn khốc. Thế
chiến thứ hai đã làm hơn 20 triệu người Xô Viết thiệt mạng, hàng nghìn thành phố, làng mạc,
các cơ sở nông nghiệp, công nghiệp, văn hoá của Liên bang Xô Viết bị thiêu huỷ. Trong
hoàn cảnh ấy, cái mà cả xã hội Xô Viết quan tâm đối với văn học và khoa học ngữ văn chắc
chắn không phải là bình diện hình thức và những vấn đề thi pháp, mà là hoàn thiện lí luận về
phương pháp hiện thực xã hội chủ nghĩa trong sáng tác và phê bình văn học. Cho nên, đây
cũng là thời đại hoàng kim của nền lí luận văn học Xô Viết chính thống. Nhưng con đường
nhà nước hoá, chính trị hoá nhằm triệt tiêu cơ chế lựa chọn làm nên tính phức điệu và trạng
thái đối thoại văn hóa chính là con đường khiến cho nền lí luận ấy nhanh chóng bị quy phạm
hoá, ngày càng trở nên xơ cứng và khi Đảng Cộng sản không còn là đảng cầm quyền, nhà
nước Xô Viết tan rã, sự sụp đổ của nó là một kết cục tất yếu.
4. Mục đích của công cuộc cải tổ do M.S. Gorbasev khởi xướng là giải phóng các
tiềm năng chưa được khai thác của xã hội. Để giải phóng các tiềm năng ấy, cải tổ tìm cách
nới lỏng sự kiểm soát tập trung của Đảng và Nhà nước trong một số lĩnh vực đời sống, tự do
hoá ngôn luận, bầu cử cạnh tranh và tiến tới loại bỏ sự can thiệp của cơ cấu đảng vào kinh tế
và một số mặt thuộc lĩnh vực tư tưởng, chính trị, xã hội. Vừa được nới lỏng tự do, văn nghệ
liền lên tiếng, các khoa học xã hội cũng lập tức chuyển động. Cuối năm 1986, người ta đã
thấy có những thay đổi đầu tiên trong lĩnh vực văn hoá. Trước hết là sự thay đổi của hàng
ngũ lãnh đạo Hội nhà văn
(27)
, các chi hội ở địa phương, Hội đồng lí luận phê bình, của Tổng
biên tập và Ban Biên tập của hàng loạt ấn phẩm văn học - nghệ thuật. Hoạt động lí luận, phê
bình, ấn loát, xuất bản văn học trở nên vô cùng náo nhiệt. Trong vòng hai năm 1986 - 1987,
sáng tác của V. Vysoski
(28)

được xuất bản với khối lượng khổng lồ. Các tạp chí văn học mỗi
số phát hành hàng triệu bản. Cả phê bình chuyên nghiệp lẫn phê bình đại chúng thảo luận rất
sôi nổi về trước tác của những nhà văn Nga lưu vong, như I.A. Bunin, A.I. Solzenisyn, V.P.
Nhecrasov, G.N. Vladimov, P.A. Sorokin, V.E. Marsimov, hoặc những tác phẩm từng bị
cấm vào những năm 20-30, nay mới được xuất bản, ví như Chúng tôi của E.I. Zamjatin, Hố
móng của A.P. Platonov, Bác sĩ Jivago của B.L. Pasternak, Những đứa con của Arbat của
A.N. Rybakov, Cuộc đời và số phận của V.S. Grossman…
(29)
.
Giữa sự náo nhiệt ấy, người ta dễ nhận ra những dấu hiệu của sự hỗn loạn. Tình trạng
hỗn loạn được thể hiện rõ nhất ở sự rối loạn của hệ thống chuẩn mực giá trị. Rất nhiều giá
trị nghệ thuật từng được khẳng định mạnh mẽ dưới chế độ Xô Viết, tưởng như đã ổn định,
nay được đưa ra xem xét lại. Khi xem xét lại như thế, người ta chia giới lí luận, phê bình
thành hai phe, một bên là môn đệ Stalin, bên kia là những ai chống lại ông ấy. Trên tạp
chí Tháng Mười, số 8 năm 1987, nhà phê bình trẻ Iu. Burtin còn đối lập “thời Stalin” với
“thời Breznev”. Những sự đối lập như thế đã mở đường cho việc phủ nhận sạch trơn toàn bộ
hệ thống xã hội và những giá trị văn hoá dưới chế độ Xô Viết. Chẳng hạn, năm 1928, tên
của M. Gorki được mang ra để đặt cho nhiều thành phố, đại lộ, ga tầu điện ngầm, nhà hát,
thư viện, công viên, thậm chí có cả những sân bay mang tên Gorki. N.N. Primochkina nhận
xét: “Từ 1928 đến 1933 là thời mà sự thừa nhận chính thức của chính quyền Xô viết dành
cho Gorki lên tới mức cao nhất, ông ấy có thể lui tới nơi làm việc của những nhân vật cao
cấp nhất, ân sủng mà người dồn cho ông ấy như nước chảy chỗ trũng”
(30)
. Nhưng từ cuối
những năm 80, từ thành phố quê hương của Gorki, các thành phố khác, cho đến các ga tàu
điện ngầm và ngay cả đại lộ mang tên Gorki ở Moscow… đều nhất loạt đổi tên. Người ta đề
nghị đưa tác phẩm của Gorki ra khỏi chương trình đào tạo của nhà trường. Khi người ta
thanh lọc hệ thống thư viện của Đảng Cộng sản, sách của Gorki thậm chí còn bị mang ra
đốt
(31)

. Trong sự đánh giá của giới nghiên cứu, phê bình, mới hồi nào, Gorki là “nghệ sĩ vĩ
đại”, nay bỗng hoá thành “số không”, thành “Gorki cay đắng”
(32)
. Hoặc năm 1988, ở Liên
Xô, người ta vẫn tiếp tục xuất bản loạt sách được gọi là “Cuộc đời những nhân vật phi
thường”. Trong chuyên luận tương đối dày dặn của A.A. Mikhailov, Majakovski vẫn được
xem là “nhà thơ tài năng nhất, kiệt xuất nhất của thời đại chúng ta”. Nhưng cũng chính trong
năm ấy, trên tờ Nghệ sĩ Moscow, một tờ báo có số lượng phát hành cực lớn, nhà điêu khắc V.
Lemport tung ra nhận xét: “Majakovski chỉ muốn sao cho “ngòi bút hoá thành lưỡi lê”,
Stalin tán thành ý tưởng ấy nên tiến hành thủ tiêu những quan niệm thi ca không giống như
thế và những ai gieo rắc các quan niệm ấy”
(33)
. Xung quanh tên tuổi và sự nghiệp của
Majakovski diễn ra những cuộc tranh luận nảy lửa. “Nhà thơ tài năng nhất, ưu tú nhất của
thời đại chúng ta” hoá thành kẻ tòng phạm tiếp tay cho những cuộc khủng bố đẫm máu của
Stalin, thành tác giả của những tác phẩm rất đáng ngờ về giá trị nghệ thuật
(34)
. Còn rất nhiều
tên tuổi lớn bị giới phê bình bôi đen như thế. Tác giả Sông Đông êm đềm bị ghép vào tội đạo
văn. Nhiều thế hệ từng rất yêu thích Mười hai chiếc ghế, nay tập thể tác giả cuốn tiểu thuyết
bị kết tội “phỉ báng” tinh hoa trí thức của nước Nga cũ. L. Leonov, A. Fadeev và cả những
tác giả mới “tái xuất” như M. Bulgakov, M. Tzvetaeva, O. Mandelstam cũng không thoát
khỏi sự chỉ trích cay độc. Thái độ hư vô chủ nghĩa trong việc đánh giá di sản văn hoá trùm
lên cả những tác gia cổ điển. G.V. Plekhanov từng khẳng định, có những thời kì V. Belinski
vô cùng ngưỡng mộ F. Schelling, I.G. Fichte, G. Hegel, L. Feuerbach, để rồi cuối cùng, ông
đã trở thành nhà tư tưởng lớn nhất của châu Âu. Thế mà bây giờ có nhà nghiên cứu quả
quyết: “Bielinski đến với văn học từ phía bên trên, từ việc vận dụng những quan điểm triết
học phổ quát. Nhưng muốn hiểu tác phẩm, muốn có phương pháp phân tích, muốn chiếm
lĩnh quy luật của sáng tạo nghệ thuật, người ta lại phải bắt đầu từ phía bên dưới, từ các tác
phẩm nghệ thuật mà xây dựng khoa học về văn học. Belinski không có đủ thì giờ, sức lực và

những điều kiện vật chất để làm việc ấy. Từ đó, tôi rút ra kết luận (…), nếu các bạn biết nhìn
và thấy rõ, thì Belinski chẳng cần cho các bạn, nếu các bạn không thể thấy như thế thì nhà
phê bình sẽ làm cho các bạn phải nhầm lẫn”. V. Belinski chính là “thời non trẻ ngây thơ của
chúng ta” và cũng là “thời non trẻ ngây thơ” của một nền “phê bình chưa kịp trưởng
thành”
(35)
. Tình trạng rối loạn chuẩn mực giá trị là bằng chứng nói lên sự sụp đổ vô phương
cứu vãn của hệ thống lí luận chính thống.
5. Tất nhiên, sự hỗn loạn chỉ là cái phần nổi trên bề mặt của đời sống phê bình diễn ra
ở những cuộc hội nghị, hội thảo được tổ chức liên miên trong giai đoạn cải tổ. Khi Liên Xô
tan rã, đời sống kinh tế của đất nước trở nên vô cùng khó khăn, nhìn vào khối lượng phát
hành của các tạp chí, các đầu sách được xuất bản trong khoảng thời gian 1991-1995, ta thấy,
hoạt động văn nghệ và nghiên cứu khoa học có vẻ lắng xuống. Người ta gọi đó là thời kì trì
trệ. Nhưng cả sự hỗn loạn lẫn sự trì trệ rồi cũng qua đi. Theo dõi những chuyển động đang
diễn ra trong đời sống học thuật của nước Nga hậu Xô Viết, ta dễ dàng nhận ra sự lên ngôi
của các hệ thống lí thuyết trước kia bị xem là phi chính thống (ví như thi pháp lí thuyết của
Trường phái hình thức, kí hiệu học văn hoá của Trường phái Tartu - Moscow), sự “hồi
hương” của lí luận hải ngoại, sự tiếp thu cởi mở các học phái Âu - Mĩ và M. Bakhtin được
đặt ngang hàng với những tác gia kinh điển vĩ đại của nhân loại. Di sản triết học, mĩ học của
M.Bakhtin đang mở đường đưa lí luận văn học ngày càng xích lại gần với văn hoá học. Trên
các diễn đàn khoa học, ngày càng xuất hiện nhiều hơn những tên tuổi thật mới. Lớp học giả
ở độ tráng niên “tứ thập”, “ngũ thập” thấy văn học hậu hiện đại là đối tượng mà nghiên cứu
văn học không được phép bỏ qua. Đã thấy xuất hiện nhiều chuyên luận nghiên cứu kĩ lưỡng
văn học hậu hiện đại Nga
(36)
. Bên cạnh những bộ Bách khoa Đại Từ điển truyền thống, trên
giá sách của người Nga hiện nay còn có cả Từ điển thuật ngữ hậu hiện đại được biên soạn
rất công phu
(37)
. Những chuyển động ấy làm cho hệ thống lí luận Xô Viết chính thống trở

thành hiện tượng lịch sử một đi không trở lại. Theo dõi nội dung nhiều cuốn giáo khoa, giáo
trình dành cho đại học và cao đẳng, hoặc bài vở đăng tải trên những tạp chí văn học lớn nhất
của nước Nga trong vòng mươi năm trở lại đây, ta không thể không thừa nhận một sự thật:
hệ hình lí luận văn học lấy phản ánh luận Mác - Lenin và giai cấp luận làm điểm tựa dường
như đã hoàn toàn biến mất
(38)
. Mươi năm trở lại đây, không tìm thấy tạp chí nào còn đăng
những bài viết về hiện thực xã hội chủ nghĩa. Ở nước Nga, hầu như không có trường đại học
hoặc cao đẳng nào còn sử dụng các bộ giáo trình của những tác giả rất quen thuộc với độc
giả Việt Nam như G.L. Abramovik, L.V. Sepilova, S.M. Petrov, L.I. Timofeev… Ngày nay,
trong các trường đại học và cao đẳng ở nước Nga, tài liệu học tập của sinh viên chủ yếu là
những bộ giáo trình rất mới của các học giả như V.E. Khalizev, N.D. Tamartzenko, V.I.
Chiupa, S.N. Broiman, hoặc tập thể tác giả của Viện Văn học Thế giới (IMLI) thuộc Viện
hàn lâm khoa học Nga. Bộ giáo trình do N.D. Tamartzenko chủ biên không hề nhắc tới
phương pháp hiện thực xã hội chủ nghĩa
(39)
. Phương pháp hiện thực xã hội chủ nghĩa chỉ
chiếm một vị trí vô cùng khiêm tốn trong giáo trình của V.E. Khalizev
(40)
và bộ 4 tập của
IMLI
(41)
. Một đặc điểm nữa: ở tất cả những bộ giáo trình ấy đều không thấy có phần viết về
nguyên lí tính đảng, tính giai cấp của văn nghệ, hoặc phản ánh luận của Lenin.
Tóm lại, tôi thấy có đủ cơ sở để khẳng định như thế này:
Nhiều trang sách cũ đã được gấp lại và một cục diện hoàn toàn mới đang được mở ra trong
nghiên cứu văn học Nga hậu Xô Viết