Sự đổi mới của truyện có yếu tố kỳ ảo sau 1986 qua hệ thống ngôn từ doc

Sự đổi mới của truyện có
yếu tố kỳ ảo sau 1986 qua hệ
thống ngôn từ





Sự kết hợp hài hoà giữa chất tự sự và chất thơ vừa như một lực nam châm hút văn
xuôi về phía cuộc sống, không sa đà vào chủ nghĩa duy kì lấy sự thu hút độc giả nhờ cái
lạ làm cứu cánh; vừa là đôi cánh nâng chất liệu tự sự vút lên những tầm cao, làm giàu
thêm xúc cảm thẩm mĩ của người đọc hôm nay. Giống như thơ, ngôn ngữ trong một số
truyện ngắn và tiểu thuyết đương đại chẳng những có sự rung bật mạnh của cảm xúc, sự
chớp loé của tư duy hình tượng để mở rộng chiều sâu liên tưởng mà còn dồn nén cảm
xúc trong mạch văn dẫn truyện vừa tự nhiên vừa cuốn hút, tạo ra các tình huống để nhân
vật bộc lộ trọn vẹn tính cách của mình.

Sự đồng dạng, đứt nối trong mạch văn, những tiếng gọi như tiếng lòng đồng vọng
lan dài trong ánh trăng diễm ảo, những khoảng lặng của cảm xúc, sự chuyển cảnh liên
tục theo trường nhìn của các nhân vật trở đi trở lại trong Bến trần giankhiến truyện
giống như một giấc mơ, một thế giới của cái đẹp không lời (vô ngôn chi mĩ), một bài thơ
với những nhịp mạnh đan cài những nhịp nhẹ, những trùng điệp day dứt, những rung
động mãnh liệt hay nhẹ nhàng như tiếng gọi "đò ơi, ơi đò " vang vọng chất thơ không
dứt. Những tương phản trong hình ảnh, điệp trùng trong cú pháp, hài hoà về âm điệu,
nhịp điệu, tính chất biểu trưng, ám ảnh của hình tượng cũng là sự chưng cất công phu
của Châu Diên để chất thơ trong tiểu thuyết Người sông Mê có dịp thăng hoa:
Như đã nói, với văn xuôi có yếu tố kì ảo, ngôn ngữ thể hiện rõ cảm quan thế giới
bằng huyền thoại. Cảm quan nàyđược xem như là sự cảm nhận hồn nhiên, như là
thứ "ngữ pháp ánh trăng" (theo cách nói của Mann, để đối lập với sự sáng rõ ban ngày,
dưới ánh mặt trời của tư duy duy lí nghiêm ngặt) đầy chất thơ huyền thoại. Sự kết hợp
giữa thơ và văn xuôi khiến truyện mang dáng dấp thể tài biền văn của văn học trung đại.

Nếu chất văn xuôi góp phần thể hiện chất liệu tự sự, là sợi dây kết nối văn học với thực
tại thì thơ nâng chất liệu này lên hình thức tinh luyện, mở rộng biên độ tưởng tượng ở
độc giả. Nhưng cường độ cao của tưởng tượng trong ngôn ngữ không làm cho truyện xa
rời hiện thực, ngược lại càng góp phần thể hiện nó chân xác hơn.
4. Ngôn ngữ mới lạ về giọng điệu
Sự thống trị của quan niệm con người trần thế - trần tục cũng đã dẫn đến những
thay đổi căn bản trong lập trường xã hội, thái độ tình cảm, thị hiếu thẩm mĩ cũng như
cảm hứng chủ đạo của người viết, trong hành vi ngôn ngữ của chủ thể đặt trong mối
quan hệ với hiện thực khách quan - cũng có nghĩa là những đổi thay quan trọng về giọng
điệu trần thuật của văn xuôi có yếu tố kì ảo hôm nay, mà rõ nhất là giọng giễu nhại và
da diết quan hoài trở thành hai yếu tố thẩm mĩ nổi bật. Những thay đổi về giọng điệu
này cũng phần nào thể hiện thái độ gây hấn, "khinh rẻ khuôn mòn bỏ lối quen" để hướng
đến "mới hoá" văn học nói chung, ngôn ngữ văn xuôi nói riêng.
4.1. Giọng giễu nhại và khuynh hướng dân chủ, phi thiêng hóa
Là thành tố gắn với phạm trù cái hài, giọng điệu giễu nhại trong văn xuôi có yếu
tố kì ảo thời đổi mới tiếp tục khơi lại nguồn mạch nguyên sơ, khoẻ khoắn của truyện
cười dân gian. Hai nhân tố chủ đạo tạo nên sắc thái giễu nhại trong nhiều truyện ngắn
là u mua và châm biếm đối tượng. Sức mạnh phê phán của nó vừa có tính phủ định lại
vừa có ý nghĩa khẳng định; nói cách khác, nó là sự phê phán mang tính cảm xúc sáng
tạo tích cực, và có sức công phá mạnh mẽ đối với những cái xấu xa lỗi thời. Chính trong
những tác phẩm văn học chống tiêu cực, tiếng cười được đặc biệt sử dụng như một vũ
khí đắc lực bởi nó là một tác nhân tống tiễn quá khứ một cách vui vẻ
Trước hết, giọng giễu nhại gắn liền với sự tố cáo, đả kích, phủ định thói hư tật
xấu của thế thái nhân tình giữa thời buổi nhiều thang bậc, giá trị đang theo sự đổi mới
tư duy mà thay đổi. Đó là bản chất cơ hội và trục lợi đến sát đất của con người (Dịch
quỷ sứ, Đồng đô la vĩ đại, Vật lạ ở trên đầu, Thoát xác, Anh lính Tôny Đ., Hội làng), là
những con người "làm trò", bị giày vò bởi ảo tưởng cá nhân hoặc những thèm khát vật
chất, dục vọng tầm thường (Mộng du I, Mỗi người có một cái tên, Truyện thầy A.K -
Kẻ sĩ Hà Thành, Thiên sứ, Vẫn tin vào chuyện thần tiên, Món tái dê, Ai là quỷ dữ?),
những lệch lạc, biến thái trong cách ứng xử với môi trường, văn hoá (Thông điệp gửi

môi trường, Chuyện vui về đền miếu, Ngôi chùa trúng bom, Người in tiền âm phủ), sự
cứng nhắc, thậm chí chưa hoàn thiện của cơ chế quản lí (Truyện cười ở làng Tam Tiếu,
Nghĩa địa xóm Chùa, Người chăn bò thần thánh) Truyện cười ở làng Tam Tiếu đưa
người đọc vào một không gian đang “động to” vì cười. Tất cả chỉ tại câu chuyện một
anh chàng gặp vận như kiểu “quýt làm cam chịu”: Từ một chiến sĩ diệt dốt nhưng mù
chữ, do gặp thời, anh ta leo tót lên ghế phó chủ tịch huyện phụ trách nông nghiệp,
được nông dân tung hộ “vạn tuế”. Kết thúc con đường vinh thân phì gia đó là hai "cái
sừng" to tướng do bà vợ trịnh trọng "cắm" lên đầu y. Chuyện vui về đền miếu là tiếng
cười châm biếm, đả kích những sai lầm của cơ chế quản lí, ứng xử đối với văn hoá thời
Đổi mới. Chất hài hước trongChuyện Bụt mọc có thật lại là sự vạch trần những thủ
đoạn mượn danh tín ngưỡng, văn hoá để trục lợi. Người chăn bò thần thánh với những
chi tiết về giống “bò tập thể” kỳ lạ: Chúng không cần ăn cỏ, không bài tiết, chỉ cần
“chúm môi, phồng má khẽ thổi phù một cái. Thế là cả đàn bò cứ ngoan ngoãn lừ lừ ra
như một đàn bóng bay khổng lồ” chính là cái nhìn phê phán một thời kì hợp tác xã
không ít những non nớt, tiêu cực. Thông qua những tình tiết khôi hài về sự chuyển biến
trong cách sống của nhân vật, người viết phần nào làm lộ ra cái thế giới bí ẩn, phức tạp
của tâm hồn con người hôm nay. Với những "công năng" tích cực của nó, kì ảo là một
trong những nguyên nhân mang lại sức mạnh đả kích, vạch trần những cái "hài đời"
của văn xuôi đương đại.
Không chỉ nhằm bộc lộ thái độ khinh thường hay nghiêm khắc mổ xẻ những quái
trạng, những khối u ác tính của xã hội, giọng giễu nhại ở đây còn là cái cười thiện cảm,
đôi khi chua chát của người viết. Phép biện chứng của trí tưởng tượng phóng khoáng hé
mở cho ta thấy những cái cao quý, anh minh và cả những nỗi đau đằng sau những cái
thoáng nhìn cứ ngỡ là tầm thường, điên rồ, buồn cười Giấu trong cách châm biếm
truyền thống bao giờ cũng ẩn hiện sắc thái u mua nhẹ nhàng gắn với ý thức dựng xây
cuộc sống và đấu tranh cho sự thắng lợi của cái mới, cái tốt đẹp. Vì thế, sẽ không lấy
làm ngạc nhiên khi bắt gặp trong nhiều truyện những chi tiết "cười ra nước mắt" gắn với
những thân phận, cảnh đời của nhiều giai tầng khác nhau trong xã hội như công chức
(Dịch quỷ sứ, Chiếc đồng hồ quay ngược), cán bộ về hưu (Lên ruồi, Gương soi thật
mặt), văn - nghệ sĩ, trí thức (Tiểu Ái, Sắm vai, Tí teo hạnh phúc, Huyền thoại phố

phường), người lao động nghèo thành thị (Nghĩa địa xóm Chùa, Thực đơn chủ nhật, Anh
lính Tôny Đ.)

Tiếng cười ở đây đã xoá bỏ nỗi sợ hãi và thái độ tôn kính trước khách thể, trước
thế giới, biến nó thành đối tượng của sự tiếp xúc thân mật và bằng cách đó, chuẩn bị cho
việc nghiên cứu nó một cách hoàn hảo, tự do như Bakhtin đã nói. Đây là dấu hiệu cho
thấy sự trưởng thành của văn học Đổi mới. Vì lẽ, một thời gian dài trước đó, nền văn
xuôi của ta, như nhiều người nhận xét, còn quá nhiều nghiêm trang, cao đạo, chững chạc
mà thiếu hẳn những tiếng cười nhẹ nhàng, vui vẻ.