Giới thiệu chuyên đề "Lí thuyết dịch: Mấy thời điểm quan trọng" pdf

Giới thiệu chuyên đề "Lí
thuyết dịch: Mấy thời điểm
quan trọng"




Nhìn ở mức độ số lượng bản dịch có được cho tới nay tại Việt Nam, cũng như mối
quan tâm đặc biệt mà xã hội dành cho các bản dịch và vấn đề văn học dịch lấn lướt văn
học Việt Nam trên thị trường xuất bản, dịch văn học không thể tiếp tục được coi một cách
nhẹ dạ như là một hoạt động “tài tử”, một “thể loại” bên lề trong mối tương quan với tác
phẩm văn học. Sự chuyển dịch của dịch vào dòng chính, hoặc ít nhất là bớt dần đi màu
sắc của một hiện tượng không mấy quan trọng, cho tới nay gần như mới chỉ được xếp vào
một mối bận tâm phần nhiều mang tính xã hội học: người ta quan tâm đến dịch ở các khía
cạnh như nhận thức sự thiếu vắng của một hoạt động “chuyên nghiệp”, từ đó dẫn tới các
đòi hỏi về chiến lược, cơ chế, đề nghị thành lập hội nghề nghiệp, v.v… Còn trơ lại các
vấn đề nền tảng hơn như bản chất của dịch, làm thế nào để hình dung dịch trong mối
tương quan giữa các ngôn ngữ, tiếng Việt ở trong hoạt động dịch với bối cảnh hậu thuộc
địa và tiếng nói ngày một lớn mạnh của các nền văn hóa mới mấy thập niên trước đây thôi
còn bị coi là “lạc hậu”, thậm chí “yếu kém”. Chuyên đề về lý thuyết dịch lần này đóng
góp nỗ lực cho sự suy tư sâu hơn bề mặt của vấn đề.
Như nhan đề đã chỉ ra, chuyên đề tập trung vào “mấy thời điểm quan trọng”
trong tiến trình phát triển của lý thuyết dịch thế giới, với các lưu ý và ví dụ thực tiễn
rút ra từ dịch thuật Việt Nam. Mong muốn của chuyên đề là chỉ ra rằng bàn về dịch
thực chất không nhất thiết đồng nghĩa với cái diễn ngôn phổ biến hiện nay luôn
quanh quẩn với những lời bình luận xoay quanh các nguyên tắc “tín, đạt, nhã” và các
quan niệm hời hợt về “đích”, “nguồn” hay “văn hóa” chung chung. Bài Dịch và lý
thuyết dịch như một hệ hình lý luận, phê bình mới đưa ra một phân tích tham vọng về
dịch trong mối quan hệ với phê bình (hiểu theo nghĩa của Michel Foucault và Judith
Butler), vì “dịch không còn đơn giản là một thao tác, một công cụ, hay một hoạt động
tích hợp trong giao tiếp mà là một cơ chế văn hóa chính trị cốt yếu cho sự tồn tại của

con người, là một tấm gương phản ánh quá trình nhận thức và tái nhận thức”. Đưa ra
các yếu tố “thiết trị”, “áp chế” và nhất là “bước ngoặt dịch thuật” (translation turn),
bài viết đi đến lập luận quan trọng theo đó dịch được hình dung như một cách phê
bình, trước hết là phê bình chính các quan niệm sẵn có về dịch trong lịch sử (người
dịch vô hình, đòi hỏi sự lưu loát của ngôn ngữ bản dịch, vấn đề gây bạo lực với ngôn
ngữ…), rồi vai trò của dịch trong lịch sử bạo lực Đông-Tây, và vai trò của dịch trong
chương trình giải áp chế đặc biệt có vai trò trong bối cảnh hậu thuộc địa, nơi Việt
Nam cũng có vị trí và có các vấn đề đặc thù của mình.
Các “thời điểm quan trọng” cũng gắn kết chặt chẽ với một số tên tuổi. Ba lý thuyết
gia có mặt ở chuyên đề lần này (tất nhiên không thể nói họ đại diện đầy đủ cho một lịch
sử suy tư về dịch rất dài và rất phong phú của phương Tây, nhưng lý do để họ có mặt ở
đây sẽ lộ rõ nếu đọc đầy đủ các bài viết, với những liên quan, dẫn chiếu rõ ràng và có mật
độ lớn) là Walter Benjamin, Antoine Berman và Susan Bassnett.
Tiểu luận Nhiệm vụ của dịch giả của Walter Benjamin (1892-1940) có vị trí vô
cùng đặc biệt và nổi bật trong lịch sử lý thuyết dịch. Là tác phẩm của một triết gia độc đáo
đi sâu vào vấn đề ngôn ngữ và văn hóa, “thành viên từ xa” của trường phái Frankfurt, tiểu
luận đả phá mạnh mẽ quan điểm truyền thống về “trung thành” và “tự do” trong dịch. Quả
đúng như nhận xét của Leon Wieseltier, Benjamin “nhìn thấy nhiều hơn người khác, trong
những quyển sách và các nơi chốn, và ông nhìn khác”
(1)
, ông làm sáng tỏ dịch dưới một
ánh sáng đặc biệt. Cách nhìn của Benjamin có không ít chất tôn giáo, nhưng rõ ràng nó
đóng góp rất lớn cho một hình dung mang tính toàn thể về dịch. Cũng cần lưu ý là các ý
kiến về dịch của Benjamin cần được đặt vào trong hệ thống triết học về ngôn ngữ do ông
xây dựng, một triết học “được xây dựng trên một nhị nguyên luận mang tính nền tảng đối
lập các chức năng truyền đạt, được coi là mang tính vật dụng và thiển cận, với một chức
năng theo ông là trung tâm của ngôn ngữ: làm phát lộ bản chất con người thông qua ngôn
từ”
(2)
.

Trong khi đó, với Antoine Berman (1942-1991), dịch luôn đứng trước nhiều nguy cơ
làm biến dạng trong quá trình chuyển dịch từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác. Berman là
người lập ra bảng loại hình những hình thức làm biến dạng, chủ yếu xuất phát từ quan
điểm, hay “cái thói” dân tộc vi trung tồn tại ở những người coi dân tộc mình là trung tâm, là
“bản vị” để các nền văn hóa của những dân tộc khác soi chiếu vào và tự điều chỉnh cho
“phù hợp”. Bài viết Quan điểm dịch thuật của Antoine Berman trình bày một số xu hướng
biến dạng trong dịch thuật và tìm dấu vết của chúng trong các bản dịch ở Việt Nam. Cùng
chung hướng phân tích sự bóp méo và sai lệch này là bài viết Vai trò nghệ thuật của ngôn
ngữ và mấy vấn đề dịch phong cách Proust. Marcel Proust, nhà văn thuộc hàng đồ sộ và
cũng “khó dịch” nhất thế giới sẽ là đối tượng cho câu hỏi: “Làm thế nào để hình dung
Proust trong tiếng Việt?”; bài viết dựa trên bản dịch tiếng Việt Dưới bóng những cô gái tuổi
hoa và một số trích đoạn dịch khác nhằm chỉ ra văn chương của Proust khi vào tiếng Việt
thì vấp phải những vấn đề đặc thù như thế nào.
Susan Bassnett là lý thuyết gia đương đại, giáo sư thuộc Trung tâm Dịch thuật và
Nghiên cứu Văn hóa So sánh thuộc Đại học Warwick. Các tác phẩm của bà tập trung vào
các vấn đề dịch và văn học so sánh, trong đó có một mảng đào sâu vấn đề dịch trong bối
cảnh hậu thuộc địa. Cũng ở trong mạch đó, bài viết Dịch thể loại mở rộng vấn đề về phía
một trong các chủ đề hóc búa nhất của lý thuyết văn học: thể loại
(3)
. Bassnett đã vượt ra
khỏi các giới hạn thông thường của diễn ngôn lý thuyết dịch như nghĩa, tính chất dân tộc
để hướng tới một bình luận về hiện tượng dịch thể loại, tức là thông qua dịch mà thể loại
văn học được hồi sinh, được phát triển, thậm chí gây tác động mạnh mẽ tới một giai đoạn
phát triển văn học mãi về sau. Điều này cũng giúp chúng ta thấy được rằng lý thuyết dịch
có thể chạm tới được rất nhiều vấn đề lý thú và quan yếu của văn học