Tự sự học Trung Quốc tiếp nhận và biến cải _2 pot

Tự sự học Trung Quốc -
tiếp nhận và biến cải





3. Tiến đến nền Tự sự học mới
Đường đi nào cho nghiên cứu tự sự học của Trung Quốc là một vấn đề bức bối
cho mỗi nhà tự sự học Trung Quốc đương đại với tâm thế đối thoại với thế giới. Đánh
giá về nghiên cứu tự sự học kinh điển ở Trung Quốc, Thượng Tất Vũ trong bài tham
luận ở Hội nghị quốc tế tự sự học lần 1 đã viết: “Trong những năm cuối thập kỉ 90 (thế
kỉ XX), lí luận phương Tây lại quay lại nghiên cứu tự sự học với ba hướng chính: 1. Coi
tự sự học đã chết và đề xuất nên thay thế tự sự học cũ bằng những lí thuyết tự sự mới; 2.
Cho rằng tự sự học đã chuyển hóa thành tự sự học hậu chủ nghĩa cấu trúc; 3. Cho
rằng tự sự học ngày nay nên dựa trên sự chú ý của độc giả và ngữ cảnh để làm tiêu chí
cho hậu tự sự học (Tự sự học mới). Như thế, hai hướng sau không coi tự sự học đã
chết, mà thực ra chúng đang trên bước chuyển sang hình thái tự sự mới. Tuy nhiên, rõ
ràng cả hai hướng này đều cho rằng đã qua thời của tự sự học kinh điển.
Do môi trường chính trị văn hóa khác nhau và những khác biệt về con đường phát
triển lí luận phê bình văn học, nghiên cứu tự sự học trong nước đối với học giới phương
Tây đã lộ ra những hướng ngược, nghiên cứu tự sự học kinh điển mãi mãi không suy
vong, nghiên cứu tự sự học hậu kinh điển còn chậm chạp chưa được coi trọng đúng
mức. Những tác phẩm dịch và nghiên cứu tự sự học kinh điển phương Tây thường chỉ
giới hạn trong khoảng những năm 80 của thế kỉ XX trở về trước. Hội nghị này một mặt
làm rõ tự sự thi học kinh điển của nghiên cứu mô hình cấu trúc không hề lỗi thời, một
mặt cho rằng khi giải thích tác phẩm cụ thể nên chú ý giải phóng những giới hạn của tự
sự học kinh điển, chú ý mở rộng tầm nhìn và thành quả rộng rãi của tự sự học hậu kinh
điển, điều đó có tác dụng vô cùng to lớn đối với việc tự sự thi học kinh điển dắt tay cùng
tiến với tự sự học hậu kinh điển”
(32)

.
Như vậy, nghiên cứu tự sự học kinh điển “không chết” mà là chuyển hướng đối
tượng nghiên cứu. Lần đầu tiên có một hội thảo quốc tế được tổ chức tại Đức với chủ đề
vận dụng khái niệm “tự sự học” vào những văn bản phi văn học. Như thế trên hình thức
vẫn là tự sự học kinh điển nhưng đã được phát triển đến vận dụng các phạm trù tự sự
vào thực tế. Các nhà tự sự học Trung Quốc thấy tự sự học kinh điển không nên là một
dòng lí luận nhất nguyên mà nên là một vấn đề phức tạp và đa dạng, là sự tổng hợp của
rất nhiều lí luận của các ngành tự sự học mới như tự sự học tu từ, tự sự học nữ tính, tự
sự học nhận thức, tự sự học liên ngành, Bakhtin, chủ nghĩa giải cấu trúc, phê bình người
đọc – trả lời (Reader-response criticism), phân tâm học, chủ nghĩa lịch sử, tu từ học, lí
luận điện ảnh, khoa học máy tính, phân tích diễn ngôn (discourse analysis) cho đến (tâm
lí) ngôn ngữ học,… đã khiến chính khái niệm tự sự học vốn là số ít (narratology) cũng
đã trở thành số nhiều (narratologies).
Cũng phải nói đến một sự kiện được coi là một mốc quan trọng trong sự lựa chọn
hướng đi mới cho nghiên cứu tự sự Trung Quốc là việc nhà xuất bản Đại học Bắc Kinh
xuất bản một bộ tùng thư sách dịch lí luận Tân tự sự trong năm 2002. Bộ sách với năm
phương diện: chủ nghĩa giải cấu trúc, chủ nghĩa nữ tính, tu từ, hậu hiện đại và liên ngành
đã giới thiệu những xu hướng cập nhật nhất về nghiên cứu tự sự học trên thế giới. Rõ
ràng, việc xuất bản bộ tùng thư đã tăng sức hấp dẫn cho nghiên cứu tự sự học mới ở
Trung Quốc.
Như thế, tính chất liên ngành của lí luận tự sự học hậu kinh điển đã thoát khỏi
nghiên cứu các tác phẩm tự sự hư cấu trong truyền thống, hay chỉ thuần túy nghiên cứu
tự sự học. Hơn nữa, những môn ngành nghệ thuật khác như âm nhạc, hội họa, pháp
luật,… cũng đã có ảnh hưởng tạo nên những môn ngành mới trong nghiên cứu tự sự học
như tự sự học âm nhạc, tự sự học hội họa, tự sự học pháp luật, tự sự học điện ảnh Có
thể thấy, nghiên cứu tự sự học Trung Quốc đã dần thoát khỏi những phạm vi “thiếu tính
văn học” hay “thiếu tính văn thể” trong quá khứ bằng những bước tiến ngày càng tinh tế
như nghiên cứu tự sự trong tiểu thuyết khoa học viễn tưởng, tiểu thuyết trinh thám, kịch,
thơ ca, truyện kí…
Không chỉ có vậy, sự thành công của Hội nghị tự sự toàn quốc lần thứ tư và

là Lần thứ nhất Quốc tế như trên đã nói cũng cho thấy sức hấp dẫn của nghiên cứu Tân
tự sự học. Trong hội nghị này, các nhà nghiên cứu tự sự Trung Quốc rất chú ý tới hai
tham luận của James Phenal - Chủ tịch hiệp hội nghiên cứu tự sự quốc tế, chủ biên tạp
chí Tự sự - và Peter Rabinowitz - đại biểu sáng giá nhất đời thứ ba của phái Aristose
Mới (New - Aristotelians). Phenal với bài tham luận Nguyên tắc đọc hiểu tu từ qua phân
tích tác phẩm Thùng rượu vang (The Cask of Amontillado) của Poe, nhằm giải thích
nguyên tắc chủ đạo “tự sự là hành vi giao tiếp có tính mục đích”. Cùng đề tài,
Rabinowitz với tham luận Để hiểu được sắc thái tu từ: Âm nhạc phương Tây và lí thuyết
tự sự đã giải thích tính tự sự của tu từ, từ những nguyên tắc nghiên cứu cho đến khả
năng không gian của nó. Điểm xuất phát của Rabinowitz là từ tính hư cấu và góc độ tự
thuật không đáng tin để nghiên cứu phương thức triển khai của các tác phẩm âm nhạc.
Không chỉ có vậy, từ góc độ của chủ nghĩa nữ quyền, Robyn Warhol với tham
luận Hình thức và hành vi tình cảm: ảnh hưởng của giới tính đối với tự sự cho đến tự sự
đối với giới tính
(33)
cũng giới thiệu tự sự theo hướng của chủ nghĩa nữ tính, từ việc
nghiên cứu giới tính cho đến phân tích những hành vi giới tính của hình thức tự sự đã có
ảnh hưởng như thế nào đối với độc giả. Bài tham luận này cho thấy sự hấp dẫn của
hướng nghiên cứu tự sự học theo chủ nghĩa nữ tính. Một nguyên cớ khiến tự sự học nữ
tính vẫn được phát triển cũng được bà chỉ ra. Đó là sự quay lại của tự sự học kinh điển.
Theo bà, chính tự sự học chủ nghĩa nữ tính đã là một tiền đề quan trọng của tự sự học
kinh điển, là những phát ngôn có tính cách mạng đối với tự sự học truyền thống. Suốt
một thời gian dài, tự sự học chủ nghĩa nữ tính đã đặt điểm nhìn vào mối quan hệ giữa
giới tính và tự sự. Nó nghiên cứu hình thức tự sự và kết cấu giới tính trong một hoàn
cảnh văn hóa lịch sử cụ thể. Khi phân tích những ảnh hưởng của giới tính đối với tự sự,
các nhà học giả trường phái tự sự học tính nữ đều để nói tới quá trình xây dựng nhân
vật, những qui ước của tình tiết cho đến sự đan xen tự thuật.
Còn Sangeeta Ray (Khoa Văn học Anh ngữ, trường đại học Maryland, Mỹ) với
tham luận Tự sự học chủ nghĩa hậu thực dân giải thích luân lý, đọc hiểu hoàn cảnh đã
kết hợp chủ nghĩa hậu thực dân, chủ nghĩa nữ tính, luân lý học,… qua việc phân tích tác

phẩm Thủy triều đói của Amitav Ghosh để giải thích sự song trùng thị giác của độc giả
luân lý và “tính hoàn cảnh” để có thể đọc hiểu tác phẩm tự sự hậu thực dân….
Có thể thấy cả hai tác giả này đều dùng những luận điểm của hai nhà tự sự học
hậu hiện đại, giáo sư trường đại học Ohio Mc. Hale - Chủ biên tạp chí Thi học ngày
nay - và Brian Richardson - Thường vụ hiệp hội nghiên cứu tự sự học quốc tế, khoa
Văn học Anh ngữ đại học Maryland, Mỹ. Cũng trong hội thảo đó, Mc Hale với tham
luận Tự sự học của nghĩa đen hóa: cảm hứng mà truyện khoa học viễn tưởng mang
lại từ một số tiểu thuyết khoa học viễn tưởng để tiến hành phân tích những mẫu tự sự,
đặc biệt là những điểm nhìn mà tiểu thuyết khoa học viễn tưởng sử dụng. Cũng như
Mc Hale, Brian Richardson với tham luận Những cách thức mới của tiến trình tự sự
kịch đương đại đã khảo sát một số phương thức sắp xếp tình tiết trong kịch đương
đại
(34)
…
Rõ ràng tự sự học mới với điểm xuất phát từ tự sự học kinh điển, trên cơ sở phê
phán, kế thừa, đã có những thành công nhất định tại Trung Quốc. Trên thực tế, từ những
bình diện của cơ sở phương pháp luận, vị trí đọc, bình diện tâm điểm chú ý, các phân
phái nghiên cứu tự sự học mới có những lúc thậm chí đã bộc lộ những mâu thuẫn,
nhưng rõ ràng sự phê phán đó cũng chính là những động thái cần thiết để tân tự sự học
tại Trung Quốc càng có động lực phát triển.
4. “Quay về với nguồn gốc”
Trong tâm thế đối thoại với thế giới, giới học giả Trung Quốc lại không ít người
đề xuất việc nghiên cứu tự sự học trong văn học Trung Quốc. Từ việc kết hợp giữa lịch
sử và tự sự đã chỉ ra những nguyên tắc biểu hiện khác nhau của những phương thức tư
duy tự sự khác nhau nhằm phát huy những đặc trưng của trí tuệ tự sự Trung Quốc. Từ
những khái niệm kết cấu tự sự, thời gian tự sự, góc nhìn tự sự, hình tượng tự sự, phê
bình tự sự,… có nguồn gốc từ tự sự học của phương Tây đã chỉ ra những điểm khác biệt
của thế giới tự sự Trung Quốc đối với phương Tây, nhằm tạo dựng những nguyên lý tự
sự của Trung Quốc. Người đứng đầu của cách thức này là Dương Nghĩa. Qua cuốn
sách Tự sự học Trung Quốc, Dương Nghĩa đề xuất hướng nghiên cứu với ba đối tượng:

1. Văn học tự sự cổ điển Trung Quốc; 2. Văn học tự sự đương đại Trung Quốc; 3. Văn
học tự sự nước ngoài. Ông cho rằng, các nguyên tắc phương pháp để nghiên cứu những
văn hiến tự sự Trung Quốc và lí luận tự sự của phương Tây phải được khái quát trong 8
chữ: hoàn nguyên (), tham chiếu (), quán thông () và dung hợp ().
Điểm bắt đầu của chuỗi nguyên tắc đó là sự quay về (hoàn nguyên), tức quay về với
khởi điểm của văn hóa Trung Quốc. Từ đó mới đối chiếu (tham chiếu) với các lí luận
văn hóa của phương Tây, rồi xâu chuỗi (quán thông) văn sử cổ kim của Trung Quốc, từ
đó mà kết hợp (dung hợp) để sáng tạo nên hệ thống lý luận mang bản sắc Trung Quốc.
Nguyên tắc mà Dương Nghĩa đề xướng đã nhận được sự ủng hộ của nhiều học giả
Trung Quốc. Tiền Trung Văn nhận xét: “Dương Nghĩa từ hệ tư tưởng hiện đại và tự sự học
của phương Tây đã cấu trúc nên một hệ lý thuyết mới. Thông qua thư tịch cổ đại Trung
Quốc, tác giả đã tìm ra những mấu chốt quan trọng của văn hóa, của ngôn ngữ cũng như tập
quán địa phương, từ đó mà giải mã được nhiều biểu tượng văn hóa khác nhau giữa Trung
Quốc và phương Tây”
(35)
. Học giả Đỗ Thư Doanh cũng dành không ít lời ngợi khen cho
công trình: “Cuốn Tự sự học Trung Quốc của Dương Nghĩa là sự bổ sung nhất hạng cho
những khoảng trống trong học thuật. Lần đầu tiên ông lập được cái đặc sắc của Trung
Quốc, có thể bổ sung vào hệ thống tự sự học của phương Tây. Cuốn sách thực sự rất có giá
trị thực tiễn và đầy tính phát minh”
(36)
.
Tóm lại, nghiên cứu tự sự học là một quá trình liên tục, từ giới thiệu, dịch thuật,
phê bình, áp dụng để có thể thiết lập nền lí luận tự sự của chính mình là một nỗ lực
không ngừng của các học giả Trung Quốc. Để có thể có một vị trí độc lập khả dĩ đối
thoại được với phương Tây, họ xác định đường lối nên bắt nguồn từ những yếu tố bản
địa, cố tìm cho ra những tinh túy của văn hóa truyền thống, so sánh với những đặc tính
của ngôn ngữ hay ngữ âm dân tộc để từ đó tiến hành đối chiếu với những tập quán văn
hóa của phương Tây. Mục tiêu hướng đến trước hết nhằm đáp ứng được đời sống thực tế
của nền văn học, văn hóa đương đại Trung Quốc, từ đó mới có thể độc lập đối thoại với

thế giới hiện đại. Những tiếng nói đầy thuyết phục ở những cuộc hội thảo tự sự học quốc
tế được tổ chức ở Trung Quốc đã khiến lí luận tự sự học thế giới thêm một phong vị mới
lạ. Công lao đó rõ ràng không thể phủ nhận sức nghiên cứu miệt mài với những bước đi
chắc chắn, đáng khâm phục các nhà nghiên cứu tự sự học Trung Quốc