ĐẶC TRƯNG THI PHÁP TRUYỆN TRUYỀN THUYẾT_1 ppsx

ĐẶC TRƯNG THI PHÁP TRUYỆN
TRUYỀN THUYẾT


1. Hiện thực và tưởng tượng trong truyền thuyết

Hiện thực trong truyền thuyết là hiện thực xã hội loài người nhưng được
nhìn bó hẹp trong phạm vi từ bộ tộc cho đến bộ lạc rồi tiến dần lên xã
hội có nhà nước chuyên chế. Thần thoại giải thích thế giới tự nhiên thì
truyền thuyết giải thích thế giới con người. Mô hình thế giới con người
được nhìn từ mô hình bộ lạc. Durkheim cho rằng: “Về bản chất, tôtem
giáo thiêng liêng hoá những khách thể đơn lẻ và mô hình thế giới xác
định, tương ứng với quan niệm cho rằng mọ sự vật của thế giới chỉ là
một phần của bộ tộc”, (Dẫn theo E.M.Meletínky: Thi pháp của huyền
thoại, Sđd, tr.42). Thần thoại thần thánh hoá thiên nhiên thì truyền
thuyết thiêng liêng hoá bộ lạc. Như vậy, suy cho cùng thì ở thần thoại,
con người là trung tâm của vũ trụ còn truyền thuyết bộ lạc là trung tâm
của xã hội. Ở thần thoại có bộ phận thần thoại suy nguyên nguồn gốc vũ
trụ thì ở truyền thuyết có bộ phận truyền thuyết suy nguyên nguồn gốc
con người và bộ lạc. Truyện Thần trụ trời của thần thoại Việt thuộc loại
thần thoại suy nguyên nguồn gốc vũ trụ và truyện Họ Hồng Bàng của
truyền thuyết Việt là truyền thuyết suy nguyên về chủng tộc của Bách
Việt và Lạc Việt. Bộ phận truyền thuyết suy nguyên bắt nguồn từ sự suy
nguyên của thần thoại. Mọi vật trong thế giới thần thoại đều là thần.
Thần là vô lượng, vô biên nên con người sinh ra từ thần tự nhiên là vô
lượng vô biên. Nói về nguồn gốc cao quí của con người thì không gì hơn
bằng gán cho mình sinh ra từ thần tự nhiên. Meletinsky trong “Thi pháp
của huyền thoại, tr.216” cho rằng: “Thuyết vật tổ xuất phát từ sự giống
nhau về huyết thống của một nhóm người và một cộng đồng loài động
vật hoặc thực vật”. Bộ phận truyền thuyết nói về sự xây dựng quốc gia
phong kiến, sự tranh chấp giữa các bộ lạc và sự xâm lấn giữa các quốc

gia là bộ phận có yếu tố hiện thực cao hơn, yếu tố hoang đường huyền
thoại giảm đi rõ rệt. Bộ phận truyền thuyết này thường ca ngợi công tích
của vị lãnh tụ bộ lạc và những người anh hùng chiến trận. Yếu tố thần
thánh trong nhân vật anh hùng là sự suy tôn cá nhân có tài có công với
cộng đồng. Ở thần thoại là sùng bái các vị thần tự nhiên thì truyền thuyết
là sùng kính các vị lãnh tụ bộ lạc và các anh hùng xuất chúng. Nhân vật
thần trong truyền thuyết chỉ là sự hình tượng hoá tượng trưng cho một
phát minh cải tạo vũ khí như nhân vật rùa vàng, cho một thế lực thù đich
như tinh con gà trắng trong truyền thuyết An Dương Vương. Hình tượng
nhân vật anh hùng một phần là hiện thực, một phần là ước mơ của con
người muốn bộ lạc mình có một nhân vật anh hùng siêu việt có tài đủ
sức chống lại kẻ thù và giúp dân sống hạnh phúc và thanh bình. Theo Lê
Trường Phát, nhân vật và sự kiện của truyền thuyết lịch sử là những con
người và sự kiện có thật ngoài đời…lựa chọn những nhân vật lịch sử
xuất phát từ quyền lợi, nguyện vọng, tư tưởng tình cảm của mình.
Truyền thuyết lịch sử là sự tái tạo lịch sử trên cơ sở cái cốt lõi lịch sử rồi
tiến hành sắp xếp lại để dựng lên tầm vóc của sự kiện và nhân vật, đưa
thêm vào đó những gì mà tâm tình, thái độ của nhân dân đối với đối
tượng phản ánh. Không những thế, truyền thuyết dân gian còn gắn vào
nhân vật những yếu tố thần kỳ lấp lánh…Những yếu tố ấy không có thực
ngoài đời nhưng có thực trong tâm tình của dân gian đối với lịch sử (Thi
pháp Văn học dân gian, tr. 20-22).

2. Cốt truyện truyền thuyết

Nếu thần thoại, cốt truyện chỉ xoay quanh một nhân vật thì cốt truyện
truyền thuyết lại xoay quanh nhiều nhân vật, thậm chí có truyện có hai
hệ thống nhân vật đối lập nhau như truyện An Dương Vương: Một bên
là An Dương Vương, Mỵ Châu, thần Kim Quy; một bên là Triệu Đà,
Trọng Thủy, con tinh Gà Trắng. Như vậy cốt truyện của truyền thuyết

phức tạp, đa dạng hơn thần thoại. Cốt truyện truyền thuyết thường theo
ba đoạn đời nhân vật chính. Theo Lê Trường Phát, cốt truyện truyền
thuyết xây dựng theo 3 giai đoạn của cuộc đời nhân vật. Đoạn đời thứ
nhất kể về hoàn cảnh và thân thế của nhân vật chính bao gồm một số
môtip. Môtip sự thụ thai kỳ lạ của mẹ người anh hùng do quan hệ bí ẩn,
bất thường với một hiện tượng, một sự vật nào đó. Môtip về tướng lạ có
từ khi lọt lòng như gan bàn chân có ba sợi lông trắng, có nốt ruồi đỏ
trong vành tai, trên trán có ba đường chỉ ngang, tay dài quá gối,…Môtip
về sự biểu hiện khác thường, hơn người khi còn trẻ như: nâng cối đá lên
cao, tay không giét cọp dữ, nhảy cao và xa khác thường, có phép lạ,
không nói không cười, có chí lớn…Môtip về hoàn cảnh xã hội: loạn lạc
liên miên, giặc ngoại xâm sắp xâm lược hoặc đang thống trị hà khắc,
triều đình mục nát, dân chúng lầm than…Môtip xuất thân của nhân vật
chính hoặc là con nhà nghèo đã qua thử thách cuộc đời hoặc là con nhà
nòi có truyền thống thượng võ, yêu nước thương nòi, gia đình mang mối
thù với giặc ngoại xâm… Đoạn đời thứ hai là quá trình hoạt động của
nhân vật chính. Phần này kể lại hành động, chiến công, kì tích của nhân
vật chính với nhiều tình huống thăng trầm, gian nguy, thất bại rồi thành
công. Đoạn đời thứ ba là sự kết thúc của nhân vật chính. Có nhiều môtip
về giai đoạn này như môtip về sự hoá thân, thăng hoa của nhân vật
(Dóng bay lên trời, người anh hùng bị chém đầu nhưng tay vẫn giữ đầu
rồi phi đến chỗ đất thiêng mới hoá, hai Bà có hai đám mây ngũ sắc cuộn
lên trơi); môtip về sự hiển linh, hiển thánh giúp con cháu làm ăn và đánh
giặc; môtip về sự vinh phong, gia phong tên hiệu của các triều đại sau
cho người anh hùng; môtip về nghi lễ thờ cúng liên quan đến tôn vinh,
nhớ ơn người anh hùng (Thi pháp Văn học dân gian, tr. 28-29). Kết cấu
truyền thuyết có hai loại: loại cốt truyện đơn và loại cốt truyện xâu
chuỗi. Những chuỗi truyện về Lê Lợi tập trung nói về người anh hùng
Lê Lợi. Các chuỗi truyện về Hùng Vương, về An Dương Vương cũng có
kết cấu như vậy. Với kiểu kết cấu này thì nhân vật lịch sử là nhân vật

trung tâm, còn các nhân vật khác là nhân vật phụ. Đối với chuỗi truyền
thuyết về Hùng Vương thì vai trò xuất hiện của nhân vật Hùng Vương
tương đối mờ nhạt trong các truyện đơn lẻ nhưng các truyện tập hợp lại,
chúng ta sẽ thấy vai trò của Hùng Vương càng rõ hơn. Đối với loại chuỗi
truyện về Hùng Vương thì Hùng Vương là nhân vật trung tâm còn trong
từng truyện thì Hùng Vương chỉ là nhân vật phụ mà nhân vật chính lại là
nhân vật được chú ý của truyện đó. Ví dụ truyện Sơn Tinh Thuỷ Tinh thì
hai nhân vật này là nhân vật chính còn nhân vật Hùng Vương vẫn là
nhân vật phụ.

3. Đặc trưng nhân vật truyền thuyết

Nhân vật chính của truyền thuyết chủ yếu là người và một số nhân vật là
bán thần. Ngoài nhân vật chính còn có những nhân vật phụ. Nhân vật
phụ rất đa dạng, có nhân vật là người, nhân vật là thần.

- Về nhân vật khởi nguyên và anh hùng văn hoá. Đây là bộ phận truyền
thuyết về nguồn gốc các thị tộc, bộ lạc, gia tộc, các làng xã, các thuỷ tổ
các nghề và làng nghề thủ công truyền thống. Truyền thuyết về thị tộc,
bộ lạc, gia tộc thường là loại nhân vật khởi nguyên. Đặc điểm loại nhân
vật này là nhân vật là bán thần trong truyền thuyết “Lạc Long Quân và
Âu Cơ”, “Sơn Tinh thủy Tinh”, đây là hai nhân vật không rõ hình hài,
tính cách thì người nhưng hành động, hình dáng thì thần. Đây là nhân
vật mang ảnh hưởng kiểu nhân vật thần thoại. Nhân vật trong thần thoại
sử thi được kết cấu trong hệ thống các môtíp: 1. Môtíp hồng thủy: mưa,
lụt - Đôi trai gái sống sót sinh đẻ (Đẻ đất đẻ nước), Lũ lụt ( Nam + Nữ (
Các dân tộc (Quả bầu mẹ). 2. Môtíp người khổng lồ kiến tạo: Cây -
người - trời đất hoặc cây - Người - khổng lồ - chim - trứng ( nhiều người
(Đẻ đất đẻ nước), hay Quả bầu ( Cục thịt giống quả bầu ( Cục thịt với
các dạng của nó (Quả bầu mẹ). 3. Môtíp cây vũ trụ: Sự xuất hiện ( Sự

chết ( Sự phục hồi (Đẻ đất đẻ nước). Đây là môtíp thuộc bộ phận truyền
thuyết suy nguyên về nguồn gốc loài người và bộ lạc. Lớp truyền thuyết
suy nguyên về nguồn gốc con người và các tộc người. Đó là Tô Tem
Giáo và Bái Vật Giáo. Người Việt, vật tổ là con rồng (Long), con Nêga
của người Khơme, con NaGaRy của người Chăm, con Ngược của người
Thái Đây là hình thức sơ khai của tôn giáo nguyên thủy về thần và vật
linh, vật tổ. Nhân bản người rồi thần thánh hóa con người là con đường
nghệ thuật của truyền thuyết suy nguyên . Việc nhân bản con người thể
hiện trong việc Chim đẻ ra trứng - trứng nở ra người trong thần thoại
“Mo Đẻ đất đẻ nước” của dân tộc Mường. Hay là hiện tượng quả bầu
sinh ra người của dân tộc Thái. Việc nhân bản hóa từ vật sinh ra người
bắt nguồn từ thần thoại suy nguyên, quan niệm con người có nguồn gốc
từ động vật, thực vật Bước cuối cùng, thần thánh hóa con người là
bước nhân vật thần thoại mang màu sắc truyền thuyết và sử thi. Sử thi
thần thoại là sự kết hợp hai thể loại: Thần thoại suy nguyên và truyền
thuyết suy nguyên. Nhân vật anh hùng văn hoá gắn liền với bộ phận
truyền thuyết suy nguyên về nguồn gốc dân tộc, bộ lạc. Meletinsky chỉ
ra rằng “ Việc diệt trừ quái vật, yêu ma, việc tạo ra con người và dạy
nghề và nghệ thuật cho họ, tạo ra các phong tục, trật tự các sông ngòi,
biển cả, tạo ra khí hậu, v.v…đã thuộc vào số những hoạt động quan
trọng nhất của anh hùng văn hoá. Bằng cách đó, các huyền thoại tương
ứng trước hết sẽ kể về sự xuất hiện của những cái trước đây chưa hề có
hoặc vượt quá khả năng của của con người, thứ đến nhấn mạnh vào sự
điều chỉnh môi trường tự nhiên (nước cường, và nước ròng, mùa đông
và mùa hè) và xã hội, tập trung vào các nghi thức cần để liên tục duy trì
trật tự đã được thiết lập. Như vậy là tính hiệu chỉnh này gắn bó một cách
đặc biệt với hoạt động của các anh hùng văn hoá”, (Thi pháp của huyền
thoại, Sđd, tr.261). Trong bộ phận truyền thuyết suy nguyên của người
việt có nhân vật Lạc Long Quân là dạng nhân vật anh hùng văn hoá. Đây
là nhân vật khai sáng, là thuỷ tổ của người Việt, có công diệt Hồ tinh,

Mộc tinh, Ngư tinh, dạy dân làm ăn. Khi bàn về môtíp huyền thoại,
Meletinsky cho rằng: “Trong các huyền thoại tôtem thì giống nửa người
nửa chim thường xuất hiện với tư cách là tổ tiên bộ tộc”. Truyện truyền
thuyết “Lạc Long Quân và Âu Cơ” thì nhân vật Âu cơ là một dạng nhân
vật như thế. Âu Cơ là một giốmg chim lớn kết hợp với Lạc Long Quân
là giống Rồng đẻ ra bọc trăm trứng đẻ ra trăm con, nguồn gốc của các
dân tộc Việt. Trong sử thi thần thoại Mo đẻ đất đẻ nước của người
Mường thì cũng nói đến chuyện đẻ ra trứng Tiếng nở ra người. Cũng
theo Meletinsky thì “Trong hàng loạt các huyền thoại cổ xưa (vùng Thái
Bình Dương, Indonesia, truyện của người da Đỏ châu Mỹ, một phần
truyện của Ấn Độ, Trung Quốc) thì tổ tiên loài người xuất hiện từ trứng,
còn trong những huyền thoại muộn hơn về sau thì chính Đấng tạo hoá,
Mặt trời…Brakhma trong thần thoại Ấn Độ, thần Eros trong huyền thoại
Hy Lạp, thần Bàn Cổ trong huyền thoại Trung Quốc…”, (Thi pháp
huyền thoại, Sđd, tr.266). Loại truyền thuyết về địa danh cũng gắn với
công tích của nhân vật có công tích khai khẩn vùng đất nên nó cũng là
loại nhân vật anh hùng văn hoá hay anh hùnh lịch sử như trường hợp
truyền thuyết về Sự tích Hồ hoàn kiếm gắn với nhân vật Lê Lợi.

- Nhân vật anh hùng lịch sử: Nhân vật là con người như Hùng Vương,
Thánh Gióng, An Dương Vương, Bà Trưng, Bà Triệu, Lê Lợi Trong số
nhân vật là con người, chỉ có Thánh Gióng mang đậm màu sắc huyền
thoại, còn lại các nhân vật khác đều là nhân vật có thật trong lịch sử.
Nhân vật huyền thoại Thánh Gióng mang trong mình sức mạnh thần
linh, còn nhân vật lịch sử bản thân không mang sức mạnh thần linh
nhưng được thần linh trợ giúp như An Dương Vương, Lê Lợi Như
vậy, con đường của nhân vật chính đi từ nhân vật bán thần đến nhân vật
huyền thoại rồi cuối cùng là nhân vật lịch sử.