Chế Lan Viên với "Điêu tàn" và "Vàng sao" docx

Chế Lan Viên với "Điêu
tàn" và "Vàng sao"








Trong cõi Âm giới ấy, thơ hiện ra, chắp nối từ những âm thanh ghê
rợn, những hình ảnh ma quái, những động thái điên cuồng:

Ta sẽ nhịp khớp xương lên đỉnh sọ
Ta sẽ ca những giọng của hồn điên
( ) Ta sẽ cắn lưỡi ta cho nhỏ máu
Phun lên nền xương trắng rợn hơi ma
Để những giọt máu đào còn đọng lại
Theo hồn ta tuôn chảy những lời thơ

Có lúc hồn phiêu du bay vào không gian vời vợi xa thẳm của một
đêm trăng tràn trề để vo lụa trăng, vo cả giải Ngân Hà - những hình ảnh
có những nét tương đồng gần gũi với thơ Hàn Mặc Tử trong Chơi giữa
mùa trăng, Ta vo tiếc mến như vo lụa Cũng có khi hồn vơ vẩn “đợi
người Chiêm nữ”, bài thơ thấp thoáng dáng vẻ của một áng thơ tình với
những mong ngóng chia ly quen thuộc, nhưng rồi vẫn chỉ là trong mộng
mị và cái tuyệt vọng của đợi chờ ly biệt vẫn mang màu sắc riêng biệt
của Điêu tàn:
Hồn ta bay trong một làn khói tỏa
Chẳng biết rồi lưu lạc đến nơi đâu
Thoát khỏi cái Ta quen thuộc của đời sống con người để vươn tới

một Cõi Ta rộng lớn - Cõi Ta ấy bao gồm cả Âm giới lẫn Vũ trụ bao la, đó
là cái khát vọng chủ đạo của hồn thơ Chế Lan Viên. Không cần những va
đập, chà xiết hay những rung động quen thuộc của đời sống để có thể tạo
ra một bài thơ, một thế giới thơ. Thi sĩ tự cảm thấy mình có quyền của
Đấng Sáng tạo để sinh thành một thế giới. Bài Tạo lập có ý nghĩa quan
trọng về phương diện này. Trước hết, đó là sự chối bỏ tuyệt đối “những
sắc màu hình ảnh của Trần gian”, để từ đó nhà thơ tạo lập một cõi âm
riêng cho mình bằng tưởng tượng:
Nhắm mắt lại cho cả bầu bóng tối
Mênh mang lên bát ngát tựa đêm sâu
Cho hồn phách say sưa trong giả dối
Về cõi âm chờ đợi đã bao lâu
Những hình ảnh quái dị, những bóng quỷ ma dần hiển hiện với lời
kêu, tiếng rú Và trong sự say sưa tột cùng, hồn bay lên cao vời để ngắm
nhìn và kiêu ngạo về cái thế giới do mình vừa sáng tạo:
Cho hồn ta vụt bay lên vòi vọi
Trong bóng đêm u ám của hàng mi
Kiêu ngạo rằng: “Đây là bầu thế giới
Tạo lập ra trong một phút sầu bi”
Nếu như “thoát ly” của Thơ mới là một trạng thái tâm lý- xã hội, thì
Thoát ly ở Điêu tàn mang một chiều kích khác, một bản chất khác. Đó là
khát vọng vươn tới khám phá cái thế giới không cùng của Bản thể, xóa đi
cái hữu hạn của nhận thức và lý trí. Trong cái khát vọng ấy, bất chấp
những điều hợp lý quen thuộc, sức tưởng tượng của nhà thơ tìm đến cái
phi phàm, cái quái dị. Bộ não con người là quá nhỏ hẹp, và thi sĩ muốn có
một cái Đầu mênh mang (tên một bài thơ) đủ sức tự nó ôm chứa cả Vũ trụ
trăng sao, muốn “cắt phăng làn cổ” để lắp vào những thành sọ lớn có thể
chứa bát ngát cả không gian, cả vạn linh hồn, “cho ta đựng cả một bầu
sao rụng - cả một vừng trăng sáng cả muôn hương” Đúng như nhận xét
của Hoài Thanh: “Con người này quả là người của trời đất, của bốn

phương, không thể lấy kích tấc thường mà hòng đo được”
(2)
.
Điêu tàn tràn ngập những “máu xương”,“xương vỡ máu trào” như
tên hai bài thơ trong tập. Cảm giác điên cuồng đến khoái thú bệnh hoạn
thể hiện trong nhiều bài thơ. Ở đấy, thi sĩ muốn để hồn lặn vào huyệt mộ,
hơn nữa, muốn tìm một nấm mộ hoang, chôn mình vào đấy để rồi “ta sẽ
uống máu lan cùng tủy chảy - ta sẽ nhai thịt nát với xương khô - lấy hơi
ma nuôi sống tấm hồn mơ”.
Ta và Cõi ta - tên hai bài thơ - cũng là hai phạm trù tinh thần, hai khái
niệm siêu hình cơ bản của Điêu tàn, mở ra vô tận không gian và thời gian
nghệ thuật của Điêu tàn. Đó là cõi riêng mà trí tưởng tượng của nhà thơ
sở hữu. Trong Cõi ta của riêng mình, mọi sự vật hiện tượng như được
sinh ra lần đầu và được định danh lần thứ nhất để trở thành những biểu
tượng riêng cho thế giới ấy. Thi sĩ đặt cho nó những cái tên viết hoa và
cho nó những ý nghĩa mới: Sông Linh, Cõi U Buồn, Cõi Tang, Cõi Hư vô,
Màu Quên lãng, Xứ Trăng mây, Suối Khổ và cả những cảm xúc quen thuộc
cũng được viết hoa để mang nội hàm mới: Lầm lạc, Ảo huyễn, Mơ mộng,
Chán nản Trong thế giới ấy, nhà thơ có thể nhìn thấy như diễn ra trước
mắt đàn chiến tượng Chàm bước đi rung chuyển rừng xanh và lắng đón
lấy những âm thanh chiến trận hùng tráng thuở nào (Chiến tượng). Trên
đường về, trong sự dẫn dắt của tưởng tượng, nhà thơ có thể sống lại
những cảnh tượng thanh bình, huy hoàng hay trầm mặc của vương quốc
Chiêm Thành xưa:

Đây những cảnh thái bình trong Chiêm quốc
Những cô thôn vàng ruộm ánh chiều tươi
Những Chiêm nữ nhẹ nhàng quay lại ấp
Áo hồng nâu phủ phất xõa lời vui

Đây điện các huy hoàng trong ánh nắng
Những đền đài tuyệt mỹ dưới trời xanh
Đây chiến thuyền nằm mơ trên sông lặng
Bầy voi thiêng trầm mặc dạo bên thành

để rồi: “Và từ đấy lòng ta luôn tràn ngập - Nỗi buồn thương nhớ tiếc
giống dân Hời”. Những ấn tượng của một lần tìm lại quá khứ ấy sẽ là ám
ảnh mãi mãi của người thơ trong cõi sống. Những bước trở về đầu tiên
còn không ít những vẻ đẹp trong sáng, những hình ảnh gợi cảm không xa
lạ bao nhiêu với thơ ca đương thời. Người đọc có thể nhận ra ở đấy
những tình cảm đẹp nhất đối với quá khứ đã tàn lụi của một dân tộc.

Nhưng cuộc hành trình trở về quá khứ ấy ngày một phức tạp hơn,
đau đớn hơn. Nước Chiêm xưa nay chỉ còn lại những nấm mồ, những hồn
ma mà nhà thơ gặp trên đường về. Chủ đề Chiêm Thành không còn là
toàn bộ Điêu tàn; nó là nỗi bi thương đầu tiên mở ra những chuỗi bi
thương khác diễn ra trong hồn thi nhân. Nỗi đau Chiêm Thành nhường
bước dần hay nói đúng hơn, tụ lại trong một chủ đề khác, khái quát hơn
và ghê rợn hơn: Đau thương và Cái chết. Không cần một bám víu hiện
thực nào khác, chỉ với những chất liệu được tạo ra bằng trực giác và
tưởng tượng, thơ Chế Lan Viên chuyển hẳn sang địa hạt thơ siêu thực. Ở
đây, cái thực đã hòa trộn cái mê sảng, những cảm giác được thay bằng ảo
giác và cuộc sống trần thế nhường chỗ cho cõi tinh thần và tâm linh,
những trải nghiệm ngoại giới quay ngược lại thành những nghiệm sinh
nội tâm. Cái được mô tả, trải nghiệm trong Điêu tàn chỉ còn là những giấc
mơ siêu thực. Thi sĩ có thể Ngủ trong sao: “Rồi trần truồng ta nằm trên
điện ngọc - Hai tay cuồng vơ níu áo muôn tiên”, thi sĩ có thể nhận ra
mình tắm trăng với những cảm giác say sưa điên cuồng nhất, ngụp lặn
trong ánh vàng hỗn độn: “cho trăng ghì, trăng riết cả làn da”; thi sĩ có thể
nói với người tình Chiêm nữ: “Mà mảnh trăng cũng điên rồi em ạ - Bỗng

dưng sao rơi xuống đáy hồ sâu?” Cứ như thế, tưởng tượng và trực giác
mở ra cho Điêu tàn một thế giới rộng rinh vô bờ bến. Cả một cuộc sống
của trực giác và tâm linh đã được thể hiện trong Điêu tàn. Trực giác và
linh hồn không phải chỉ “sống” trong thực tiễn sáng tạo mà nó nằm ngay
trong quan niệm sáng tạo của thi sĩ. Trong tập văn xuôi Vàng sao, Chế Lan
Viên viết: “Như nhà thơ nọ quay cuồng trong ngôn ngữ - chung đụng với
sự vật - bao lâu nay chúng ta chỉ toàn gặp những khối vô tri. Thế rồi cũng
có một lúc nào - cái vỏ che đậy của chúng vỡ ra, trên mỗi cục sạn trên mỗi
chiếc lá, trên mỗi cành hoa, như một lối trời, hé ra một khung cửa nhỏ.
Phóng trực giác chúng ta qua đấy như một con dao, chúng ta sẽ đâm
trúng linh hồn sự vật. Đưa linh hồn ta qua khỏi đó, ta sẽ tìm ra những gì
đã mất ban đầu ”.

Nếu như trong Thơ mới, chủ đề ái tình như là tình cảm đắm say và
nhân bản nhất của con người vốn được liên tục làm mới và không ít
những phân nhánh phong phú thì khi được thể hiện trong thế giới siêu
thực của Điêu tàn, nó đã mang một dáng vẻ khác, chuyển sang một ranh
giới khác. Thân xác như không còn nữa, chỉ còn là linh hồn thi sĩ quấn
quýt với những hồn ma Chiêm nữ. Cũng có những đợi chờ tuyệt vọng -
Nàng không lại và nàng không lại nữa - cả thân ta dần tan trong hơi thở;
những phút giây im lặng nhìn nhau - ta cùng Nàng nhìn nhau không
tiếng nói - sợ lời than lay đổ cả đêm sâu; cả những ái ân thân thiết - Đưa
môi đây này môi anh chan chứa - rượu yêu đương nồng cháy của tình si;
và cuộc chia tay giữa hồn thi sĩ với hồn ma khi vầng ô đã rạng, gỡ hồn
nàng ra khỏi mảnh hồn ta Điêu tàn không ít những câu thơ hay về ái tình
và trong cuộc tình với hồn ma, không thiếu những tình cảm tha thiết,
những lời nói dịu dàng - Này em trông, một vì sao đang rụng - Hãy
nghiêng mình mà tránh đi nghe em , nhưng người đọc vẫn khó có thể
cảm nhận nó trong sự tiếp nhận quen thuộc: đó là những câu thơ của cõi
ảo, của những chiều kích khác mà sức ám ảnh của nó vượt ra ngoài

những rung động bình thường của cõi người. Nói về ái tình, những câu
thơ tình của Điêu tàn do thế trở thành ảo não và tuyệt vọng nhất của Thơ
mới về chủ đề này.

Trong cõi Ta tuyệt đối tự do ấy, con người thi nhân được bộc lộ đến
tận cùng Bản thể. Thi nhân vật vã trong cuộc lột bỏ mọi vướng bận, mọi
ngăn trở của Hữu thể để mong tìm thấy một sự hòa nhập tuyệt đối và
tuyệt đích với Vũ trụ và Tự nhiên:

Ta cởi truồng ra! Ta cởi truồng ra!
Ngoài kia trăng sáng chảy bao la
Ai cởi giùm ta? Ai lột giùm ta?
Chưa lõa lồ thịt còn nằm trong da!
Chưa trần truồng óc còn say trong ý!
Trăng chưa lấp đầy xương, chưa ngấm tủy
Hồn vẫn còn chưa uống hết hương hoa

Cũng trong cõi Ta ấy, thi nhân được sống những phút điên cuồng,
được hét, được gào, được nếm trải mọi cảm giác rùng rợn. Thơ mới nói
nhiều đến nỗi buồn, đau thương và cũng từng chạm đến Thú đau
thương: Hãy lịm người trong thú đau thương. Ở Điêu tàn, những đau đớn
thụ động, cam chịu như thế không đủ nữa. Đau thương ở đây đã lên đến
tột cùng để trở thành thú vui hưởng thụ, được bộc lộ như một thứ khoái
cảm vật chất. Nhà thơ kêu gọi những hồn ma: Hãy về đây! Về bên ta mi
hỡi! - Đem cho ta những phút rởn kinh hồn. Quả thật, ở Điêu tàn, cái gì
của nó cũng tột cùng. “Nó gào vỡ sọ, nó thét đứt hầu, nó khóc trào máu
mắt, nó cười tràn cả tủy là tủy ”. Sự điên cuồng ấy là biểu hiện tận cùng
của Đau thương. Đau thương, với tác giả Điêu tàn và Vàng sao, đó không
chỉ là một trạng thái tâm lý. Nhà thơ biết ơn nó, tôn sùng nó và coi nó như
là kẻ gieo những hạt mầm màu nhiệm của thơ ca. Chế Lan Viên đã từng

giãi bày trong Vàng sao: “Như trái đất tạo ra một bầu không khí để lên hoa
cỏ - ta sẽ tạo ra một bầu cô liêu để trong ấy thờ mi. Đau khổ! Người thợ
cày ác liệt, lưỡi cày mi quá sắc - và mi đã đang tâm rạch nát hồn ta. Nhưng
đau khổ, ta vẫn quỳ xuống bên đường- trong những luống cày kia, mi đã
bỏ giống cho bao nhiêu màu nhiệm” (Trốn lửa). Nỗi buồn là một trạng thái
tâm hồn điển hình của Thơ mới, còn Điêu tàn đã đẩy trạng thái ấy đến tột
cùng như một biểu tượng bao trùm của cõi người và đặt nó lên một ngôi
cao của vị Thần sáng tạo. Chối bỏ thực tại, Điêu tàn trình bày cuộc hành
trình thống khổ và ghê rợn của cái tôi nhà thơ đi tìm bản ngã và cuộc
sống đích thực của nó trong miền hoang tưởng. Khép cánh cửa ngoại
giới, mở to mắt nhìn vào nội tâm, Điêu tàn đã thể hiện một đời sống tâm
linh sôi sục, vọt trào rộng rãi nhiều khi đến điên loạn trên những trang
thơ. Ruổi theo những cảm xúc biến hóa và cuồng dại, Điêu tàn không có
và nó cũng không bận tâm đi tìm cái tinh tế và cái hoa mỹ trong hình thức
thơ. Nó cần cái nguyên sơ tươi mới của ngôn từ để diễn đạt cảm giác bản
năng vừa bắt chợt chứ không phải là những vần điệu được dụng công
sắp đặt. Nhiều câu thơ trụi trần, ngôn ngữ chỉ đuổi theo bám lấy ý thơ -
những ý thơ đang “bay đi theo tiếng cười điệu khóc” - để kịp cho nó một
hình thức tồn tại. Bởi thế, cũng có thể nói “nếu so sánh với thơ của Thế
Lữ, Xuân Diệu, Hàn Mặc Tử về phương diện nghệ thuật trong thơ, thì giá
trị tập Điêu tàn không có gì đáng được xét đến”
(3)
. Sức mạnh nghệ thuật
của Điêu tànkhông dựa nhiều ở hệ thống kinh nghiệm mỹ từ pháp quen
thuộc của Thơ mới nhưng vẫn có cách thể hiện độc đáo của riêng nó: sắc
thái ngữ nghĩa của mỗi con chữ được đẩy đến ranh giới tận cùng để diễn
đạt cho hết những cảm giác mãnh liệt nhất của thi nhân. Trong cuộc phân
thân cho linh hồn phiêu diêu trong cõi Ta tưởng tượng, thi sĩ đã nhiều khi
cảm thấy đánh mất Bản thể, hoang mang lạc lối, không còn phân biệt đâu
là Âm dương, đâu là Cõi sống thật của con người:

Lòng hỡi lòng, biết đâu là Âm giới!
Biết nơi đâu Cõi Sống của muôn người?
Trong U minh hồn ta đương lạc lối
Trông tháng ngày, yên để lệ sầu rơi!

Có những phút thi nhân vật vã trong cuộc phân thân ấy khi chính
mình cảm thấy rợn ngợp, không cưỡng lại nổi cái thế giới xa lạ kinh
hoàng của hoang tưởng đang cuốn mình vào vô định, khi không còn có
thể làm chủ bản thân mình:

Sao ở đâu mọc lên trong đáy giếng
Lạnh như hồn u tối vạn yêu ma?
Hồn của ai trú ẩn ở đầu ta?
Ý của ai trào lên trong đáy óc
Để bay đi theo tiếng cười điệu khóc?