Ấn chương Việt Nam - Lệ phong khóa Bảo Tỷ và lễ Phất thức pot

Ấn chương Việt Nam - Lệ phong khóa Bảo Tỷ và
lễ Phất thức

Phong khóa Báo Tỷ tức là niêm phong khóa kín hòm
ấn Bảo Tỷ. Khi các Kim Ngọc Bảo Tỷ dùng xong thì
các Trực thần dùng hai mảnh giấy có chữ viết của
vua dán niêm phong vào mặt trước rồi lấy the vàng
che mặt chữ. Tiếp theo là dán hai mảnh giấy niêm
phong vào hai bên có chữ ghi của Bộ quan, trực thần.
Rồi đóng ấn Quan phòng của Cơ mật đại thần vào bìa
khóa hòm niêm phong làm bằng chứng. Cơ mật viện
hội đồng cùng quan Thị vệ dán niêm phong và chịu
trách nhiệm giữ chìa khóa và mảnh giấy vua viết
niêm phong. Biên bản ngày hôm đó ghi rõ có bao
nhiêu loại hình giấy tờ và số lượng giấy tờ được đóng
ấn Bảo Tỷ. Cuối tờ biên bản có chữ ký của các thành
viên trong hội đồng cùng dấu Quan phòng các cấp.
Thời Gia Long và đầu Minh Mệnh, Tam nội viện và
sau là Thượng Bảo tào coi giữ chìa khóa hòm Bảo
Tỷ, đến đời Minh Mệnh thứ 11 (1830) chuyển cho
Cơ mật đại thần giữ.

Với Kim ngọc Bảo Tỷ còn một nghi thức quan trọng
nữa mà chúng tôi được biết qua chuyến công tác tại
Huế năm 1989: Lễ “Phất thức”[184] 拂拭. Nghi lễ
này bắt đầu có từ năm 1837 và tồn tại cho đến năm
1945 khi Bảo Đạt thoái vị. Lễ “Phất thức” gắn liền
với lệ phong ấn, nhưng ở lễ “Phất thức” mỗi năm chỉ
diễn ra một lần.

Cứ vào hạ tuần tháng Chạp hàng năm lễ “Phất thức”

được cử hành long trọng tại điện Cần Chánh. Trước
ngày hành lễ, Nội các dâng trình nhà vua bản danh
sách các Hoàng tử, văn võ đại thần trật nhất phẩm
cùng các trưởng quan ở Nội các và Cơ mật viện. Trên
cơ sở đó, nhà vua chọn lựa những người được dự lễ.
Đúng ngày lễ, Trực quan đặt hương án giữa điện Cần
Chánh. Các Hoàng tử cùng các quan văn võ trong
danh sách đều mặc lễ phục đứng dàn hàng. Khi nội
thần bưng các hòm Bảo Tỷ ra chia đặt trên các bàn ở
gian giữa điện Cần Chánh, Hoàng tử và các quan
bước vào kiểm thị rồi dùng lụa đỏ để lau và dùng
nước hương thang chùi các ấn. Riêng hòm ấn truyền
quốc Đại Việt quốc Nguyễn chúa vĩnh trấn chi bảo và
Đại Nam thụ thiên vĩnh mệnh truyền quốc tỷ thì chỉ
được kiểm tra niêm phong và khóa mà thôi, không
được mở ra. Khi việc lau chùi đã xong các hòm ấy lại
được niêm phong cẩn thận. Hòm truyền quốc cũng
được dán niêm phong mới có chữ của vua, xong xuôi
nội thần lại bưng Kim Ngọc Bảo Tỷ cất vào chỗ cũ.
Ngày làm lễ “Phất thức” trên cũng là ngày giờ đầu
năm sau triều đình lựa ngày tốt làm lễ khai ấn rồi mới
được dùng lại.

4. Vài nét về Bảo ấn của Thái hoàng thái hậu,
Hoàng thái hậu và một số cung trong kinh thành
Huế

Nói đến Kim ngọc Bảo Tỷ của Hoàng đế thời
Nguyễn cũng cần phải nói tới các Bảo ấn của Thái
hoàng thái hậu, Hoàng thái hậu, Quốc mẫu, Thái phi

và một số cung trong kinh thành Huế.

Định lệ nhà Nguyễn có lễ tấn tôn Hoàng thái hậu
dâng sách vàng, ấn vàng. Bảo làm bằng vàng mười
tuổi, vuông 2 tấc 4 phân, dầy 4 phân, núm rồng phủ
phục, cao 1 tấc 5 phân. Mặt dấu khắc 4 chữ Triện
Hoàng thái hậu bảo 皇太后寶 (Bảo ấn của Hoàng
thái hậu).

Nhà Nguyễn cũng có định lệ sách lập Hoàng hậu ban
sách vàng ấn vàng. Nhưng trên thực tế các vua
Nguyễn từ Minh Mệnh trở đi đã bỏ định lệ này. Cuốn
Cơ mật viện túc trình đã cung cấp cho chúng tôi tư
liệu chính xác về loại Bảo ấn này. Vì điều kiện khuôn
khổ có hạn, chúng tôi xin liệt kê số lượng tên gọi một
số Bảo ấn nói trên để tiện tham khảo.

* Hoàng thái hậu bảo 皇太后寶 - bằng vàng.

* Hoàng thái hậu chi bảo 皇太后之寶 - bằng bạc.

* Thái hậu chi bảo 太后之寶 - bằng vàng.

* Quốc mẫu chi bảo 國母之寶 - bằng bạc.

* Chánh hậu chi bảo 正后之寶 - bằng vàng.

* Hoàng thái phi bảo 皇太妃寶 - bằng bạc.

* Nhân tuyên từ khánh Hoàng thái hậu chi bảo

仁宣慈慶皇太后之寶 - bằng vàng.

* Nhân tuyên từ khánh Thái hoàng thái hậu chi bảo
仁宣慈慶太皇太后之寶 - bằng vàng.

* Gia Thọ cung Hoàng thái hậu chi bảo
嘉壽宮皇太后之寶 - bằng vàng.

* Gia Thọ cung Từ DũThái hoàng thái hậu chi bảo
嘉壽宮慈裕太皇太后之寶 - bằng vàng.

* Gia Thọ cung Từ Dũ bác huệ Thái hoàng thái hậu
chi bảo 嘉壽宮慈裕博惠太皇太后之寶 - bằng vàng.

* Gia Thọ cung Từ Dũ bác huệ khang thọ Thái hoàng
thái hậu chi bảo
嘉壽宮慈裕博惠康壽太皇太后之寶 - bằng vàng.

* Trang ý Hoàng thái hậu kim bảo 莊懿皇太后金寶 -
bằng vàng.

* Khôn nghi xương đức Thái hoàng thái hậu chi bảo
坤儀昌德太皇太后之寶 - mạ vàng.

* Trang ý thuận hiếu Thái hoàng thái hậu kim bảo
莊懿順孝太皇太后金寶 - bằng vàng.

* Diên Thọ cung bảo 延壽宮寶 - bằng vàng.

* Trường Sinh cung bảo 長生宮寶 - bằng vàng.

* Khánh Ninh cung bảo 慶寧宮寶 - bằng ngà.

Xin được giới thiệu Bảo ấn của một Thái hoàng thái
hậu cuối thời Nguyễn. Quả ấn này hiện được lưu giữ
tại Bảo tàng Lịch sử Việt Nam ở Hà Nội. Ấn có chất
liệu bằng đồng, mạ vàng ta. Núm ấn được đúc hình
rồng thế phủ phục, thân bằng đầu. Đế ấn làm theo
khuôn hình vuông kích thước 10,5x10,5cm. Mặt trên
núm ấn không khắc chữ Hán ghi niên đại, trọng
lượng hay nội dung ấn. Mặt dấu hình vuông, kích
thước bằng mặt đế ấn, viền ngoài để trơn 1cm không
khắc họa tiết. Bên trong là 10 chữ Triện vuông vức
chia làm 3 hàng, 2 chữ hàng giữa dài gấp đôi 8 chữ
hàng bên. Đó là 10 chữ Khôn nghi xương đức thái
hoàng thái hậu chi bảo 坤儀昌德太皇太后之寶.




Qua nghiên cứu chúng tôi khẳng định Bảo ấn này
được tạo tác khoảng đầu năm 1933 và chủ nhân của
nó là Thái hoàng thái hậu Dương Thị Thục. Bà sinh
năm Mậu Thìn 1868 là con gái Phú Lộc Quận công là
mẹ vua Khải Định và là bà nội vua Bảo Đại. Năm
1916 bà được phong Khôn nghi Hoàng thái hậu.
Ngày 25 tháng 2 năm Quý Dậu (1933) vua Bảo Đại
tấn tôn phong bà làm Khôn nghi xương đức Thái
hoàng thái hậu và ban cho Kim sách Bảo ấn này. Bà
mất ngày 2 tháng 8 năm Giáp Thân (1944) táng ở Tư

Thông lăng và được dâng tôn thụy là Hựu thiên
tương thánh Khôn nghi xương đức khoan hậu từ hòa
thọ khang trang túc Thuần hoàng hậu. (H. 117 a,b)

Cuối phần mục này chúng tôi sẽ nói về Bảo ấn của
một cung điện trong kinh thành Huế. Đó là cung
Khánh Ninh mà hiện vật ấn chương còn lưu giữ tại
Bảo tàng Việt Nam ở thành phố Hồ Chí Minh[185].
Ấn có chất liệu bằng ngà, núm cầm kiểu hình Tam
sơn, đế hình tròn đường kính 6,5cm. Mặt dấu hình
tròn đường kính bằng mặt đế ấn, viền ngoài để rộng
cỡ 1,4cm khắc hình lưỡng long chầu nhật nguyệt.
Bốn chữ Triện trong dấu khắc theo bố cục chữ thập là
4 chữ Khánh Ninh cung bảo 慶寧宮寶 (Bảo ấn cung
Khánh Ninh).

Qua tư liệu Huế từ nhà nghiên cứu Phan Thuận An
thì cung Khánh Ninh được xây dựng từ năm 1825
triều Minh Mệnh. Đó là một hệ thống cung điện được
làm khá quy mô ở bờ bắc Ngự Hà trong kinh thành
Huế, phạm vi ngoài Đại nội, tổng cộng khoảng hơn
100 công trình lớn nhỏ. Cung Khánh Ninh là cung
vua Minh Mệnh trực tiếp chuẩn bị cho lễ Diễn canh
hàng năm, và là nơi ông thường ra nghỉ ngơi thư
giãn. Ở gần cung Khánh Ninh, Minh Mệnh còn cho
làm một chiếc cầu và đặt tên là Khánh Ninh kiều. Sau
khi ông qua đời bài vị của ông được đưa vào thờ ở
cung Khánh Ninh ngoài những nơi thờ khác như lăng
Minh Mạng, Thế miếu và điện Phụng Thiên. (H. 118
a,b,c)