"ĐÀN GHITA CỦA LOR-CA" doc

"ĐÀN GHITA CỦA LOR-CA"- Khúc tưởng mộ




Thanh Thảo sinh năm 1946, quê ở Mộ Đức, Quảng
Ngãi. Sau khi tốt nghiệp khoa Ngữ Văn, trường Đại
học Tổng hợp Hà Nội, ông vào công tác ở chiến
trường miền Nam thời chống Mỹ khốc liệt. Thanh
Thảo được công chúng yêu văn học biết đến qua
những tác phẩm mang diện mạo độc đáo viết về
chiến tranh và thời hậu chiến như Những ngư
ời đi tới
biển (1977), Dấu chân qua trảng cỏ (1958), Khối
vuông ru-bích (1985), Từ một đến một trăm (1988).


Thanh Thảo được coi là một nhà thơ luôn có ý thức
tìm tòi cách tân cho thơ Việt đương đại, với xu
hướng đào sâu vào cái tôi nội cảm, vận dụng phần
vô thức của nhà thơ để có thể thấu thị được b
ản chất
sâu thẳm của các vấn đề xã hội và thời đại. Từ đó,
nhà thơ thăng hoa thành những lời thơ có tính tượng
trưng siêu thực, gợi ra những liên tư
ởng đa chiều, đa
nghĩa ở bạn đọc qua một hệ thống thi ảnh và ngôn t
ừ
mới mẻ. Bài thơ "Đàn ghi ta của Lor-ca" được ông
viết ở trại sáng tác Quân khu Năm-Đà Nẵng năm
1979, được công chúng biết đến lần đầu vào năm

1985 khi tập thơ "Khối vuông ru-bích" ra đời. Có thể
xem đây là một bài thơ tiêu biểu cho kiểu tư duy thơ
của Thanh Thảo.

Để hiểu bài thơ "Đàn ghi ta của Lor-ca", trước hết ta
phải hiểu về nhân vật Phi-đe-ri-co Gar-xi-a Lor-ca
(1898-1936). Ông là một tài năng sáng chói của văn
học Tây Ban Nha hiện đại, được xem là th
ần đồng có
năng khiếu thiên bẩm về thơ ca, hội hoạ, âm nhạc,
sân khấu, … Sau khi tốt nghiệp Đại học Luật năm
1919, Lor-ca lên thủ đô Madrit hoạt động nghệ thuật,
trong bối cảnh đất nước Tây Ban Nha bị bao trùm b
ởi
bầu không khí ngột ngạt của chế độ cai trị độc tài Pri-
nô-đê Ri-vê-ra. Lor-ca n
ồng nhiệt cổ vũ nhân dân đấu
tranh với mọi thế lực áp chế, đòi quyền sống chính
đáng, vừa khởi xướng và thúc đẩy mạnh mẽ những
cách tân trong các lĩnh vực nghệ thuật. Vì thế, năm
1936, chế độ phản động thân phát xít đã thủ tiêu Lor-
ca. Từ đó, tên tuổi Lor-ca đã trở thành một biểu
tượng, một ngọn cờ tập hợp các nhà văn hoá Tây
Ban Nha và thế giới đấu tranh chống chủ nghĩa phát
xít, bảo vệ văn hoá dân tộc và văn minh nhân loại.

Với nhà thơ Thanh Thảo, ông đã mang trong ba lô ra
chiến trường những bài thơ của Lor-ca, qua bản dịch
của Hoàng Hưng, chép trong sổ tay như ông tâm sự
"Thực ra Lor-ca đã sống trong tôi từ những năm

1969-1970 qua bản dịch chép tay mà chúng tôi
truyền cho nhau… Và tôi đã viết "Đàn ghi ta của Lor-
ca" trong cái ngày rầu rầu của năm 1979 ấy. Bài thơ
được viết rất nhanh và hầu như không sửa chữa gì
thêm" (Văn học và tuổi trẻ, số tháng 3/2009). Thanh
Thảo nói thêm: "tôi viết bài thơ trong tr
ạng thái không
nghĩ ngợi gì, một trạng thái mà vô thức chiếm lĩnh tôi
trọn vẹn". Điều này chứng tỏ Lor-ca đã ám ảnh tâm
thức của Thanh Thảo trong một thời gian dài, đến
ngưỡng cảm hứng, thì tự nhiên bài thơ đ
ã ngân vang
như một khúc giao hưởng trầm buồn với phần đệm l
à
những giọt âm thanh luyến láy thiết tha li-la li-la li-la
ngân lên từ cây ghi ta cổ điển.

những tiếng đàn bọt nước
Tây Ban Nha áo choàng đỏ gắt
li-la li-la li-la

đi lang thang về miền đơn độc
với vầng trăng chếnh choáng
trên yên ngựa mỏi mòn

Mở đầu cho bài thơ của mình, Thanh Thảo giới thiệu
với bạn đọc hình ảnh người nghệ sĩ Lor-ca qua
những âm thanh, sắc màu, hình ảnh có tính tượng
trưng, gợi liên tưởng đa chiều. Ấn tượng về những
tiếng đàn bọt nước sao quá mỏng manh, như người

nghệ sĩ Lor-ca chỉ với cây ghi ta và vần thơ mang
theo khát vọng tự do dân chủ, một mình chiến đấu
với bè lũ Phrăng-cô độc tài phát xít. Đây quả là một
sự tương phản khắc nghiệt giữa "tiếng đàn bọt nư
ớc"
với "áo choàng đỏ gắt", gợi ra khung cảnh một đấu
trường giữa võ sĩ với bò tót. Nhưng đây không hề là
cuộc đấu để khẳng định sức mạnh của cơ bắp, m
à là
m
ột cuộc chiến đấu giữa khát vọng dân chủ của công
dân Lor-ca với nền chính trị độc tài, của khát vọng
cách tân nghệ thuật của chàng nghệ sĩ tâm huyết tài
năng Lor-ca với nền nghệ thuật cằn cỗi già nua. Dù
ở
cương vị nào, chúng ta cũng nhận ra đây là cu
ộc đấu
không cân sức, Lor-ca đang rất đơn độc trên hành
trình lí tưởng gian nan, soi bóng lẻ loi giữa con
đường đời đầy nguy hiểm mà chỉ có cây đàn, tiếng
hát hộ thân.

Trong cuộc đấu khốc liệt này, Lor-ca luôn bị ám ảnh
về cái chết, nhưng không ngờ nó lại đến với ông quá
sớm, đến ở cái tuổi ba tám, tuổi con người đang vào
đ
ộ phát tiết tinh hoa! "Con chim hoạ mi Tây Ban Nha"
không còn lên tiếng hót. Thanh Thảo đã cất lên lời
thơ đầy xót tiếc ngậm ngùi:

Tây Ban Nha
hát nghêu ngao
bỗng kinh hoàng
áo choàng bê bết đỏ
Lor-ca bị điệu về bãi bắn
chàng đi như người mộng du

Lời thơ vang lên là một chuỗi tự sự, nhưng cấu trúc
lại đứt đoạn như để nhằm diễn tả cuộc đời Lor-ca
"nửa chừng xuân thoắt gãy cành thiên hương". Hình
ảnh thơ tả thực "áo choàng bê bết đỏ" đã phản ánh
hiện thực phũ phàng, tàn khốc đổ xuống đời Lor-ca.
Cái chết bi thảm của Lor-ca là một sự kiện chính trị
lớn ở Tây Ban Nha. Nó tạo ra một hiệu ứng dây
chuyền, được Thanh Thảo diễn tả theo lối tượng
trưng độc đáo:

tiếng ghi ta nâu
bầu trời cô gái ấy
tiếng ghi ta lá xanh biết mấy
tiếng ghi ta tròn bọt nước vỡ tan
tiếng ghi ta ròng ròng
máu chảy

Lời thơ mở ra nhiều chiều suy tưởng. Chính tác giả
cũng băn khoăn tâm sự: "Tôi không hiểu mình tâm
đắc cái gì nhất từ bài thơ này. Có thể là số phận bi
thảm của Lor-ca nói riêng, của thơ ca nói chung
chăng? Có thể là cái "tiếng đàn bọt nư
ớc" lúc hiện lúc

tan như sự tự huỷ và tái sinh liên tục của thơ chăng?
Hay là khát vọng tự do mà Lor-ca vĩ đại đã truyền
cho tôi qua thi ca của ông" (Văn học và tuổi trẻ, số
tháng 3/2009). Lời thơ của Thanh Thảo liên tục
chuyển đổi cảm giác : từ tiếng ghi ta nâu vang l
ên âm
thanh ám ảnh, như mang theo khát vọng tự do và
tình yêu mà Lor-ca gởi trao đến mọi người, đến An-
na Ma-ri-a -người yêu chung thuỷ. Lời thơ vang lên
giai điệu ghi ta nâu vỡ ra, tan hoà thành sắc màu
tượng trưng cho sự sống "tiếng ghi ta lá xanh biết
mấy"; rồi đột ngột kết đọng thành những dòng máu
thắm chảy ròng ròng của người nghệ sĩ Lor-ca hy
sinh vì tự do và nghệ thuật.

Cái chết bi tráng của Lor-ca đã tạo ra một nỗi xót
thương vô hạn đối với nhân dân Tây Ban Nha và
nhân loại tiến bộ. Thanh Thảo cũng như bất cứ ai
yêu m
ến nghệ thuật đều tiếc nuối khi những cách tân
của Lor-ca đang còn dang dở:

không ai chôn cất tiếng đàn
tiếng đàn như cỏ mọc hoang
giọt nước mắt vầng trăng
long lanh trong đáy giếng

Thanh Thảo đã lấy lời di chúc của Lor-ca "khi tôi ch
ết
hãy chôn tôi với cây đàn" làm đề từ cho bài thơ của

mình. Đây chính là di ngôn đầy tâm huyết của người
nghệ sĩ chân chính. Lor-ca không muốn nghệ thuật
của mình vì được công chúng yêu mến đưa lên đài
danh dự, rồi vô tình sẽ trở thành một vật cản tr
ên con
đư
ờng sáng tạo không có giới hạn đối với thế hệ sau.
Nam Cao cũng từng phát biểu rằng: "Văn chương ch
ỉ
dung nạp những người biết đào sâu, biết tìm tòi, kh
ơi
những nguồn chưa ai khơi và sáng tạo những cái gì
chưa có" (Đời thừa).

Song ý thơ của Thanh Thảo vẫn gợi ra ở người đọc
nỗi băn khoăn khi người nghệ sĩ thiên tài Lor-ca mất
đi, như dàn nghệ thuật Tây Ban Nha thiếu nhà nhạc
trưởng tài hoa, bản giao hưởng sẽ loạn nhịp, "tiếng
đàn như cỏ mọc hoang". Đây thực sự là m
ột mất mát
lớn lao của nhân dân Tây Ban Nha, của nền nghệ
thuật ở xứ sở Tây Ban cầm. Thanh Thảo chia sẻ
niềm đau này bằng một hình ảnh thơ đẹp, được sắp
đặt theo lối soi chiếu vào nhau, cho sắc m
àu lung linh
chiếu toả :

giọt nước mắt vầng trăng
long lanh trong đáy giếng

Từ cách sắp đặt hình ảnh thơ này, nó tạo ra những
liên tưởng có tính hiệu ứng dây chuyền. Giọt nước
mắt tiếc thương của những người mến mộ dành cho
Lor-ca như vầng trăng soi vào đáy giếng, lung linh,
lan toả từ người này sang người khác, từ đất nước
Tây Ban Nha lan ra cả nhân loại tiến bộ, và thêm m
ột
chuỗi nước mắt của Thanh Thảo góp vào, tạo ra sự
cộng hưởng tình cảm ở đông đảo bạn đọc Việt Nam,
khi nghĩ về Lor-ca với "tấm lòng son gửi lại bóng
trăng rằm… tủi phận bạc trôi theo dòng nước đổ"

Dù sao thì Lor-ca cũng đã mất. Thanh Thảo cũng
như bất cứ ai có lòng tưởng mộ thiên tài đành phải
thừa nhận định mệnh phũ phàng, khi đường sinh
mệnh của nhà thơ đã dứt. Điều quan trọng hơn, là
ông đã kịp hoà vào trong dòng sông tình cảm ái mộ
của công chúng, để tiếp tục trôi chảy với thời gian.

đường chỉ tay đã dứt
dòng sông rộng vô cùng
Lor-ca bơi sang ngang
Trên chiếc ghi ta màu bạc

Hãy để cho Lor-ca được ra đi một cách thanh thản,
thoát khỏi mọi hệ luỵ, phiền toái của cuộc đời gian
nan.

chàng ném lá bùa cô gái Di-gan
vào xoáy nước

chàng ném trái tim mình
vào lặng im bất chợt
li-la li-la li-la…

Lá bùa hộ mệnh rồi cũng đến lúc không cần nữa, trái
tim của bất cứ ai rồi cũng đến lúc bất chợt lặng yên,
chỉ khác nhau là nó đến sớm hay muộn đối với mỗi
cuộc đời. Riêng Lor-ca, dù nhịp tim của nhà thơ
không còn đập nữa, nhưng dư ba con sóng thơ cùng
với giai điệu tiếng đàn ghi ta li-la li-la li-la tha thiết
mang theo khát vọng tự do và cách tân nghệ thuật
của ông, tin rằng nó sẽ được cộng hưởng lan toả
trong không - thời gian, neo đậu lâu dài trong tình
cảm mến mộ của công chúng yêu nghệ thuật và trân
trọng tự .