Tư liệu về tác phẩm Đàn Ghita của Lorca

Đây là một tác phẩm mới, được (bị) đánh giá là
một trong những văn bản “2 khó”: khó học và khó
dạy. Dẫu vậy, những câu thơ đẫm chất suy tưởng
và siêu thực, ngập tràn phức điệu của hình ảnh và
âm nhạc trong Đàn ghi-ta của Lorca vẫn cuốn hút,
ám ảnh người đọc một cách lạ thường…
*
Ám ảnh Lor-ca và bài thơ được viết trong
vô thức
Với Thanh Thảo,
Đàn ghi-ta của Lorca
là khoảnh
khắc bắt đầu từ những ám ảnh. Ông nhớ lại:
“Trong một ngày của năm 1979, tại Trại sáng tác
Quân khu V - Đà Nẵng, vào thời điểm trại này sắp
giải tán, tôi với Ngô Thế Oanh (nhà thơ) và Trần
Phương Kỳ (nhà nghiên cứu nghệ thuật Chàm, nhà
dịch thuật) ngồi rỗi việc bèn đưa thơ Pablo Neruda
và thơ Lorca ra dịch, từ bản tiếng Anh. Tôi và Ngô
Thế Oanh lúc ấy chưa biết nhiều tiếng Anh, chỉ
Trần Phương Kỳ là giỏi. Kỳ dịch là chính, chúng tôi
chỉ…phụ họa.
Sau khi Trần Phương Kỳ dịch rất hay trường ca
“
Trên đỉnh Macchu Picchu
” của Neruda, chúng
tôi xúm lại với mấy bài thơ của Lorca, trong đó có
“
Bài ca mộng du
” và bài thơ dài “
Bi ca cho

Ignacia Sanches Mejias
”. Lúc ấy, những bài thơ
Lorca qua bản dịch Hoàng Hưng mà tôi đã chép
trong sổ tay và mang theo trong ba lô ra chiến
trường những năm trước đó bỗng ùa vào tâm trí
tôi. Thực ra, Lorca đã sống trong tôi từ những năm
1969-1970 qua bản dịch chép tay mà chúng tôi
truyền cho nhau.
Và tôi đã viết “
Đàn ghi-ta của Lorca
” trong cái
ngày của năm 1979 ấy. Bài thơ được viết rất nhanh,
và gần như không sửa chữa gì thêm. Tôi đã đọc
cho Ngô Thế Oanh và Trần Phương Kỳ nghe, và
nhận được sự đồng cảm ngay lập tức. Trần Phương
Kỳ còn là cây ghi-ta cổ điển có hạng, anh đã nhận
ra ngay nhạc điệu của bài thơ này, kể cả đoạn
“tremolo”
lila lila lila
trong bài. Chỉ vậy thôi.
Bài thơ ấy tiếp tục nằm trong sổ tay của tôi cho tới
năm 1985, khi tôi in tập thơ “
Khối vuông ru-
bích
”, nó mới được xuất hiện lần đầu.
Thực ra, với người làm thơ, mà làm cũng không ít
như tôi, thì khó nói mình yêu thích “đứa con” nào
của mình hơn. Nhưng với tôi, Lorca luôn là một ám
ảnh. Và bài thơ “
Đàn ghi ta của Lorca

” tôi viết
cốt giải toả phần nào ám ảnh ấy. Tôi cũng không
hiểu mình tâm đắc cái gì nhất từ bài thơ này. Có
thể là số phận bi thảm của Lorca nói riêng, của thơ
ca nói chung chăng? Có thể là cái “
tiếng đàn bọt
nước
” lúc hiện lúc tan như sự tự hủy và tái sinh liên
tục của Thơ chăng? Hay là khát vọng tự do mà tôi
đã cảm nhận được qua thi ca của ông? Tôi không
dám nói chắc cái gì, chỉ biết, tôi viết bài thơ trong
trạng thái không nghĩ ngợi gì, một trạng thái mà vô
thức chiếm lĩnh tôi trọn vẹn…” Cả bài thơ bật lên
nhờ một câu thơ của Lorca dẫn dắt: “
Khi tôi chết
hãy chôn tôi với cây đàn
”:
Đàn ghi-ta của Lorca
Khi tôi chết hãy chôn tôi với cây đàn

(F.G.Lorca)

Những tiếng đàn bọt nước

Tây Ban Nha áo choàng đỏ gắt

li-la li-la li-la

đi lang thang về miền đơn độc

với vầng trăng chếnh choáng

trên yên ngựa mỏi mòn

Tây-Ban-Nha

hát nghêu ngao

bỗng kinh hoàng

áo choàng bê bết đỏ

Lorca bị điệu về bãi bắn

chàng đi như người mộng du

tiếng ghi-ta nâu

bầu trời cô gái ấy

tiếng ghi-ta lá xanh biết mấy

tiếng ghi-ta tròn bọt nước vỡ tan

tiếng ghi-ta ròng ròng

máu chảy

không ai chôn cất tiếng đàn

tiếng đàn như cỏ mọc hoang

giọt nước mắt vầng trăng

long lanh trong đáy giếng

đường chỉ tay đã đứt

dòng sông rộng vô cùng

Lorca bơi sang ngang

trên chiếc ghi-ta màu bạc

chàng ném lá bùa cô gái di-gan

vào xoáy nước

chàng ném trái tim mình

vào lặng yên bất chợt

li-la li-la li-la..

(SGK Ngữ văn lớp 12)
* Cần đính chính một chú thích từ SGK
Bắt đầu từ năm học 2008-2009, bài thơ Đàn ghi-
ta của Lorca của nhà thơ Thanh Thảo chính thức
được đưa vào chương trình SGK Ngữ văn lớp 12.
Nhà thơ Thanh Thảo cho biết: “Một chú thích trong

SGK nói rằng câu thơ “
giọt nước mắt vầng
trăng/long lanh trong đáy giếng”
trong bài thơ của
tôi có liên hệ tới việc Lorca bị giết và bị bọn phát xít
quăng xác trong một cái giếng hoang(?). Thực ra,
cho tới bây giờ, người ta vẫn không thể tìm được
hài cốt Lorca, và không biết được xác ông đã bị vùi
chôn ở đâu. Nói như người mình vẫn nói, thì ngay
tới một cái “mộ gió” Lorca cũng không có. Tấm bia
và mộ phần của Lorca trong nghĩa trang bây giờ chỉ
đơn thuần mang tính tưởng niệm. Vì thế, không thể
nói câu thơ của tôi nhằm vào một sự kiện cụ thể
nào, vì nếu biết Lorca bị giết và quăng xác xuống
giếng, người ta đã tìm ra được hài cốt của ông.
Tôi nghĩ, giáo viên và học sinh có lẽ không chỉ cần
biết sự thật này, mà cái chính, là tìm được sự đồng
cảm với số phận và thơ của Lorca, sự ngưỡng mộ
và yêu mến thơ Lorca mà bài thơ của tôi chỉ là một
gợi ý nhỏ, một “chút men” gây cảm hứng nào đó…”
Chính tác giả bài thơ cũng không nghĩ rằng nó lại
được chọn in trong SGK bởi theo nhà thơ Thanh
Thảo, thơ ông thường “đi bên lề” các quy ước
thông thường, nó được viết một cách ngẫu hứng,
nhằm giải toả cho chính tác giả hơn là định hướng
hay dẫn dắt ai. Và như ông nói, “Tôi chỉ muốn mọi
người tiếp nhận nó như một bài thơ. Những gì bài
thơ muốn nói, đã nói bằng ngôn ngữ, bằng nhịp
điệu, bằng nhạc tính trong toàn bộ cấu trúc bài thơ.
Có thể thấy phần nào số phận Lorca, số phận của

thơ ông qua bài thơ ấy. Tôi đã yêu thương, ngưỡng
mộ, đồng cảm với Lorca, và tôi muốn chia sẻ những
điều ấy với mọi người. Nếu các em học sinh bây giờ
yêu thích nhạc flamenco, thì việc các em tiếp cận
với thơ Lorca sẽ mang lại cho các em nhiều cảm
xúc, cảm hứng hơn. Với các thầy cô giáo dạy văn
lớp 12, tôi chỉ mong nhận được sự đồng cảm qua
bài thơ này. Riêng tôi nghĩ, bài thơ sẽ không khó
nếu chúng ta tiếp cận được với thơ Lorca, chúng ta