Triết lý sống trong "Hồn Trương Ba, da hàng thịt"“ pptx

Triết lý sống trong "Hồn Trương Ba, da hàng thịt"

“HỒN TRƯƠNG BA, DA HÀNG THỊT” TỪ TRUYỆN CỔ
DÂN GIAN ĐẾN KỊCH BẢN CỦA LƯU QUANG VŨ SỰ
PHÁT TRIỂN CỦA MỘT TRIẾT LÝ SỐNG


Từ sự so sánh về quan điểm triết lý giữa truyện cổ dân
gian “Hồn Trương Ba, da Hàng thịt” và vở kịch cùng tên
của Lưu Quang Vũ, bài viết đã nêu lên những nét mới, rất
có ý nghĩa trong tác phẩm của nhà soạn kịch nổi tiếng
này. Nếu cốt truyện dân gian chỉ đơn giản đề cao, tuyệt
đối hoá vai trò của linh hồn đối với thể xác, thì đến vở kịch
của Lưu Quang Vũ, vấn đề đã được ông đào sâu, mở
rộng và phát triển hơn rất nhiều. Ông có quan niệm khác
về mối quan hệ giữa linh hồn và thể xác - đó là mối quan
hệ hữu cơ, tác động lẫn nhau. Hơn nữa, ông còn mở rộng
tầm triết lý sang cả những vấn đề nhân sinh khác, như
vấn đề xung đột giữa nhu cầu tự nhiên và nhân cách, vấn
đề đấu tranh trong bản thân mỗi con người để hoàn thiện
nhân cách làm người, v.v Vở kịch của Lưu Quang Vũ, vì
thế, không chỉ là thành quả to lớn của nền kịch nói hiện
đại Việt Nam, mà còn là một đóng góp đặc sắc của ông
vào quan niệm triết lý nhân sinh nói chung.

Trong bài viết này, chúng tôi không so sánh một cách toàn
diện giữa một truyện cổ dân gian và một vở kịch dài hiện
đại, cũng không so sánh về toàn bộ nội dung tư tưởng,
mà chỉ so sánh về tư tưởng triết học - phần cốt lõi của cả
hai tác phẩm.

Truyện cổ dân gian: Ngày xưa, có một người tên là
Trương Ba, người còn trẻ tuổi nhưng đánh cờ tướng rất
giỏi. Nước cờ của anh dễ thường thiên hạ không có người
nào địch nổi. Bao nhiêu giải cờ trong những hội hè mùa
xuân đều về tay anh. Tiếng đồn vang khắp nước, sang
đến tận Giang Nam. Buổi ấy, ở Trung Quốc, có ông Kỵ
Như cũng nổi tiếng cao cờ. Khi nghe tiếng Trương Ba, Kỵ
Như liền khăn gói sang Nam tìm đến nhà địch thủ. Hai
người đọ tài nhau trong mấy ván vẫn không phân thua
được. Nhưng đến ván thứ ba, Trương Ba dồn Kỵ Như vào
thế bí. Thấy đối phương vò đầu suy nghĩ, Trương Ba kiêu
hãnh bảo:

- Nước cờ này dù có Đế Thích xuống đây cũng không thể
gỡ nổi.

Bấy giờ Đế Thích là thần cờ ở thiên đình, bỗng nghe câu
nói hỗn xược của Trương Ba xúc phạm đến mình, liền
cưỡi mây xuống trần định cho y biết tay. Trương Ba và Kỵ
Như đang đánh, chợt có một ông cụ già đến ngồi bên
cạnh bàn cờ. Ông cụ thủng thỉnh mách cho Kỵ Như mấy
nước. Tự nhiên, bên Kỵ Như cờ bại thành thắng. Trương
Ba cau có, trong bụng tức giận ông già ở đâu đến làm cho
mình lâm vào thế bí. Nhưng nhìn thấy ông cụ râu tóc trắng
xóa, mặt mũi không có vẻ là người trần tục, chợt hiểu, liền
sụp xuống lạy mà rằng: “Ngài hẳn là thần Đế Thích đây
rồi, tôi người trần mắt thịt không biết, xin thứ lỗi”. Đế Thích
cười bảo: “Ta nghe như nhà ngươi tự phụ là cao cờ nên
xuống xem cho biết”. Trương Ba liền giữ Đế Thích lại mua
rượu, giết gà, khoản đãi rất chu tất. Đế Thích tuy mới gặp

cũng rất yêu mến Trương Ba. Thấy anh khẩn khoản muốn
học nước cờ của mình, Đế Thích bảo anh: “Ta thấy nhà
ngươi có bụng chân thành, vậy ta cho một bó hương này,
mỗi lần cần đến ta thì thắp lên một cây, ta sẽ xuống”. Nói
đoạn, cưỡi mây bay lên trời.

Từ đó, Trương Ba thỉnh thoảng lại dọn cờ mời thầy Đế
Thích xuống chơi. Hai bên rất tương đắc. Nhưng một
hôm, Trương Ba bị cái chết mang đi một cách đột ngột.
Sau khi chôn cất chồng, người vợ dọn dẹp nhà cửa, thấy
có nén hương giắt ở mái nhà, chị ta vô tình lấy xuống đốt
lên cắm trước bàn thờ chồng. Ở thiên đình, thần Đế Thích
nhận được tin bằng mùi hương liền xuống ngay. Thấy
vắng mặt Trương Ba, Đế Thích ngạc nhiên: “Trương Ba
đâu?”. Vợ Trương Ba sụt sịt: “Nhà tôi chết đã gần một
tháng nay rồi!” - “Chết rồi! Sao lúc mới tắt thở không gọi ta
xuống ngay, để đến bây giờ còn làm thế nào được nữa?”.
Suy nghĩ một chút, Đế Thích lại hỏi thêm: “Trong xóm hiện
nay có ai mới chết không?”. Vợ Trương Ba đáp: “Có một
người Hàng thịt mới chết tối hôm qua”. Thần Đế Thích
bảo chị ta dẫn mình đến nhà người Hàng thịt mà bảo: “Ta
sẽ kiếm cách làm cho chồng nhà ngươi sống lại”. Nói
xong, thần hóa phép rồi trở về trời.

Nói chuyện trong nhà người Hàng thịt lúc đó, mọi người
đang xúm quanh linh sàng khóc lóc kể lể thì tự nhiên thấy
người chết ngồi nhỏm dậy. Hắn ta vứt tất cả mọi đồ khâm
liệm rồi chẳng nói chẳng rằng đi thẳng một mạch về nhà
Trương Ba. Vợ Trương Ba thấy người Hàng thịt, biết là
thần Đế Thích đã làm cho chồng mình sống lại, mừng rỡ

đón vào. Giữa lúc đó, thì vợ con người Hàng thịt cũng
chạy theo níu lấy chồng nhưng không những bị vợ
Trương Ba giằng lại, mà ngay chính chồng mình cũng
nhất định không chịu về. Đôi bên cãi cọ nhau, cuối cùng
biến thành cuộc đấu khẩu rất kịch liệt. Xóm làng không
biết phân xử ra sao, đành đem việc đó lên quan.

Quan cho đòi các nhà hàng xóm tới hỏi cung thì ai cũng
bảo người sống lại đó là anh Hàng thịt. Nhưng chỉ có vợ
Trương Ba thì nhất định nhận ra là chồng mình”. Quan hỏi
rằng: “ Chồng chị ngày thường hay làm gì?”. Đáp: “chồng
tôi chỉ thạo đánh cờ mà thôi”. Quan lại hỏi vợ người Hàng
thịt: “chồng chị ngày thường hay làm nghề gì?”. Đáp:
“chồng tôi chỉ thạo nghề mổ lợn”.

Nghe đoạn, quan sai đem một con lợn vào công đường
cho anh Hàng thịt mổ, nhưng anh ta lúng túng không biết
làm thế nào cả. Quan lại sai mấy người giỏi cờ vào tỉ thí
với người Hàng thịt thì không ngờ, con người đó đi những
nước cờ rất cao không ai địch nổi. Quan bèn phán cho về
nhà Trương Ba.

Vì thế mới có câu “ Hồn Trương Ba, da Hàng thịt”(1).

Như vậy, truyện cổ dân gian Hồn Trương Ba, da Hàng thịt
cũng quan niệm linh hồn phải có thể xác mới có chỗ trú
ngụ và thể xác phải có linh hồn mới sống được, mới
không rữa nát. Nhưng truyện cổ dân gian tuyệt đối hóa vai
trò của linh hồn, coi nhẹ thể xác, nên khi Trương Ba
mượn được thể xác của người Hàng thịt thì Trương Ba

coi mình là Trương Ba 100% trong ý thức, trong tình cảm,
trong tính cách, tuyệt nhiên không băn khoăn gì về hình
dạng của mình. Vợ Trương Ba cũng vậy, khi thấy chồng là
thân xác anh Hàng thịt nhưng tâm trí là Trương Ba -
chồng mình - thì cũng không băn khoăn gì, nhận ngay và
vui vẻ chung sống. Vợ anh Hàng thịt chỉ thấy đơn giản là
hình dạng chồng mình sống lại nên đấu tranh khiếu kiện
giành giật về cho mình, mặc dù anh ta đã nói anh ta là
Trương Ba và chạy về nhà Trương Ba. Quan phủ sau khi
kiểm tra kỹ năng mổ thịt lợn và nhất là kỹ năng chơi cờ thì
quyết định xử ngay cho anh - Hàng - thịt - mang - hồn
Trương Ba về với vợ Trương Ba. Phép thử mổ thịt có thể
không chính xác, vì anh Hàng thịt nếu thích vợ Trương Ba
có thể giả vờ mổ vụng; nhưng phép thử chơi cờ thì không
thể sai được, vì nó thuộc về trí tuệ, về năng khiếu tính
toán trong loại hình thể thao trí tuệ đặc biệt, cũng chính là
một biểu hiện, một phương diện đặc sắc của linh hồn. Nó
xác định, khẳng định linh hồn đó chỉ có thể là Trương Ba -
người sinh thời chơi cờ rất giỏi.

Với cốt truyện ngắn gọn, mang một tư tưởng triết học có
phần hơi đơn giản - đề cao, tuyệt đối hóa linh hồn, không
để ý đến mối quan hệ giữa thể xác và linh hồn, tách rời
linh hồn và thể xác, coi thể xác chỉ như cái túi đựng linh
hồn - truyện cổ dân gian Hồn Trương Ba, da Hàng thịt phù
hợp với quan niệm xưa, qua bao thế kỷ vẫn được kể,
được yêu thích và không hề gây tranh cãi.

Nhưng ngày nay, cùng với sự phát triển của xã hội, của
con người và khoa học (sinh lý học và tâm lý học), tư

tưởng triết học về con người cũng trở nên phong phú hơn,
sâu sắc hơn và toàn diện hơn. Từ đó, tư tưởng triết học
trong truyện cổ dân gian đã được Lưu Quang Vũ, nhà viết
kịch tài năng của thời hiện đại, nhìn nhận lại và phát triển
theo trình độ nhận thức của thời đại, theo yêu cầu nhân
sinh và thẩm mỹ của thời hiện đại.

Tóm tắt vở kịch của Lưu Quang Vũ. “Nam Tào, Bắc Đẩu
đang ngồi chấm người phải chết trong ngày. Đế Thích đến
tỏ ý muốn xuống hạ giới để tìm người cao cờ đánh cho
vui. Vì vội đi dự tiệc ở bên dinh Thái thượng nên Nam Tào
gạch bừa tên Trương Ba.

Trương Ba đang chăm vườn và trò chuyện cùng vợ, cháu
gái nội, con trai, con dâu thì Trưởng Hoạt đến chơi cờ. Đế
Thích xuất hiện, giúp Trưởng Hoạt gỡ thế cờ. Đế Thích
cho Trương Ba mấy nén hương và bảo nếu cần thì thắp
một nén là Đế Thích xuống, thắp ba nén thì có thể lên
thiên đình gặp Đế Thích. Sau đó, Trương Ba thấy trong
người khó chịu và chết.
Nam Tào, Bắc Đẩu và Đế Thích đang trò chuyện thì vợ
Trương Ba lên (bà ta vô tình thắp ba nén hương cho
chồng). Bà đòi trả mạng sống cho chồng. Nhân có anh
Hàng thịt mới chết, thân xác chưa tan rữa, Nam Tào, Bắc
Đẩu cho hồn Trương Ba nhập vào xác anh Hàng thịt để
sống lại.
Gia đình người Hàng thịt đang ngồi bên quan tài thì người
Hàng thịt đội nắp quan tài lên, đòi về nhà Trương Ba,
không chịu ở lại nhà Hàng thịt. Vợ Trương Ba đến xem
phép mầu nghiệm ứng để đón chồng. Lúc đầu, mọi người

đều ngỡ ngàng nhưng hồn Trương Ba đã nói được những
điều chỉ có Trương Ba xưa mới biết, nên vợ Trương Ba
nhận chồng, Trưởng Hoạt nhận bạn. Hồn Trương Ba
(trong xác anh Hàng thịt) về nhà Trương Ba.

Nhưng bà vợ băn khoăn vì thân xác chồng khác xưa
nhiều quá. Bà cũng thắc mắc về việc chồng phải sang
giúp chị Hàng thịt mổ lợn mặc dù vụng về.

Anh con trai thì hy vọng với sức vóc mới, bố có thể cùng
đi buôn lậu với mình. Hồn Trương Ba đã tát con với sức
mạnh của cánh tay anh Hàng thịt.
Lý trưởng vào bắt hồn Trương Ba phải về nhà Hàng thịt.
Anh con trai hối lộ, Lý trưởng xử: ban ngày ở nhà Trương
Ba, đêm về nhà Hàng thịt. Anh con trai lại có lời, Lý
trưởng cho phép Trương Ba chỉ phải ở nhà Hàng thịt đến
nửa đêm thì được về.

Trời đã khuya, hồn Trương Ba giúp chị Hàng thịt mổ lợn,
pha thịt xong, chuẩn bị về thì chị ta giữ lại mời rượu rồi
mời ở lại. Hồn Trương Ba lúc đầu định xuôi theo nhưng
đã đấu tranh tư tưởng, gỡ tay chị ta, về nhà.
Trưởng Hoạt sang phê phán Trương Ba bắt đầu đổi tính:
uống rượu, đòi ăn ngon, nước cờ đi cũng khác.

Lý trưởng lại đến sách nhiễu. Cháu gái không nhận ông,
người con dâu cũng than phiền bố chồng thay đổi.

Một cuộc đối thoại giữa hồn Trương Ba và xác người
Hàng thịt diễn ra; qua đó, xác người Hàng thịt khẳng định

thế lấn tới của y đối với hồn Trương Ba.

Hồn Trương Ba đốt một nén hương gọi Đế Thích xuống
giải thoát cho mình. Lúc đó, cu Tỵ nhà hàng xóm bị ốm
nặng, sắp chết. Đế Thích bảo hồn Trương Ba nhập vào
xác cu Tỵ. Trương Ba từ chối, xin cho cu Tỵ sống, còn
mình xin trả lại xác cho người Hàng thịt và chấp nhận cái
chết.
Hồn Trương Ba nhập vào màu xanh cây vườn trò chuyện
với vợ”.

Trước hết, Lưu Quang Vũ có kế thừa tư tưởng của truyện
cổ dân gian. Ông cũng nhấn mạnh vai trò cao hơn của
linh hồn so với thể xác. Trương Ba khi sống lại trong thân
xác anh Hàng thịt thì nhận biết mình là Trương Ba (dựa
vào ký ức, tình cảm và ý thức của hồn Trương Ba) và về
ngay nhà mình (nhà Trương Ba). Vợ Trương Ba, sau khi
kiểm tra ký ức của Trương Ba (mới), cũng nhận là chồng
mình và giữ lại. Trưởng Hoạt, bạn của Trương Ba, khi
kiểm tra ký ức của Trương Ba (mới) về tình bạn giữa hai
người, cũng xúc động ôm hôn ngay bạn mình, mặc dù
anh ta lúc này đã mang thân xác xa lạ. Cô con dâu thì lại
càng thương cha chồng, mặc dù cha lúc này mang vóc
hình ông Hàng thịt, vì điều chị ta tìm thấy ở ông là đức
tính nhân hậu hệt như cha chồng xưa. Chị ta nói khá
đúng, khá đủ, khá cơ bản về linh hồn: “Đã gọi là hồn làm
sao có hình thù, bởi nó không là vuông hay tròn, mà là vui
buồn, mừng giận, yêu ghét. Thầy vẫn dạy chúng con: Cái
bề ngoài có quan trọng gì, chỉ có tấm lòng yêu thương và
trí tuệ cao sáng của con người ta là đáng kể”.

Tuy nhiên, Lưu Quang Vũ không dừng lại ở đó.

Đầu tiên, hồn Trương Ba tỏ ra lạ lẫm, khó chịu với sự
khác lạ của thân xác mình.

Rồi anh ta cảm thấy thân xác đó bắt đầu chi phối anh:
cũng thích ăn tiết canh, uống rượu, nói to và có sức khỏe
(không đau lưng, không hen nữa, tát con chảy máu mồm).

Khi ông Lý xử anh phải sang nhà chị Hàng thịt một số giờ
trong ngày thì anh cũng tấm tắc khen ngon mấy món ăn
của chị ta. Chị Hàng thịt thì biết linh hồn trong thể xác
chồng mình không phải là của chồng mình mà là của
Trương Ba, nhưng chị ta càng quý hơn vì nó tốt đẹp và
dịu dàng, điều mà chị ta không thấy ở người chồng thô
bạo đã khuất. Sự cô đơn về thân xác và linh hồn khiến chị
càng khao khát hồn Trương Ba. Hồn Trương Ba cũng bị
rung động trước sự gần gũi với vợ người Hàng thịt và
phải tự đấu tranh để thoát ra khỏi vòng tay âu yếm của thị.
Vợ Trương Ba cũng dần cảm thấy chồng khác trước và
nảy sinh mặc cảm, tự ti về sức khỏe và nhan sắc trước
hình vóc trẻ khỏe của hồn Trương Ba. Đến đây, ta đã thấy
sự tồn tại độc lập của thân xác đối với linh hồn, sự chi
phối của thân xác đối với linh hồn cùng những phiền toái
do sự không hòa hợp, không thống nhất giữa linh hồn và
thân xác.

Đỉnh cao của tư tưởng triết lý trong vở kịch là sự đối thoại
giữa linh hồn và thân xác. Cuộc đối thoại này cho thấy con

người ta có hai phần là linh hồn và thể xác. Hai phần đó
có quan hệ hữu cơ với nhau. Linh hồn có cơ sở vật chất
là thể xác, cũng như nhận thức lý tính phải bắt đầu từ cảm