LÀNG NGHỀ TRUYỀN THỐNG HÀ NỘI - Làng nghề kim hoàn pot

Hà Nội - Làng nghề kim hoàn
Mặc dù chúng ta đã quá quen thuộc với những mặt hàng của đồ trang sức hoặc
những vật dụng trang trí hay đồ mỹ nghệ bằng vàng bạc nhưng khi nói tới lịch sử,
xuất xứ nghề kim hoàn ở nước ta, ít có người quan tâm tới.
Ở nước ta, hai kinh đô Thăng Long và Huế là nơi có lịch sử truyền thống lâu
đời mang tính tập trung của những người thợ làm vàng bạc nổi tiếng, những nghệ
nhân đó đã được lớp hậu duệ tôn thờ mãi cho tới ngày nay. Ở kinh đô Thăng
Long trước đây, làng Đình Công Thượng là cơ sở phục vụ vàng bạc sớm nhất cho
kinh thành Thăng Long. Dân gian kể lại rằng, vào cuối thế kỷ VI, ở làng Đình
Công có ba anh em họ Trần là Trần Hòa, Trần Điện và Trần Điền, do nghèo khổ
dưới ách thống trị của nhà Đường làm cho anh em họ Trần phải tha phương cầu
thực tới một nước láng giềng, rồi từ đó họ học được nghề kim hoàn. Khi trở về
quê hương, họ truyền nghề cho dân làng. Sau này làng Đình Công có nghề truyền
thống vàng bạc phục vụ thị trường ở Thăng Long. Từ thế kỷ XVIII, XIX khi nền
kinh tế Thăng Long, Hà Nội ngày một phát triển cao, những nghệ nhân này mới
đi dần lên Thăng Long hành nghề bằng chuyên môn của mình là các đồ nữ trang
như hoa tai, xuyến, vòng ở phố Hàng Bạc ngày nay. Thế kỷ XV, khi ngành
luyện kim ở nước ta tiến bộ, nghề đúc bạc nén bước vào giai đoạn mới, thoát thai
từ làng Trần Khê (huyện Bình Giang, tỉnh Hải Hưng).
Dân gian kể lại rằng, dưới thới Lê Thánh Tông (1461) trong làng này có ông
Lưu Xuân Tín được vua cho phép lập nên một tràng đúc bạc và tiền ở Thăng
Long, sau đó làm tới chức Thượng Thư Bộ Lại, rồi được tôn làm thủy tổ của
nghề đúc bạc. Về sau, người làng của ông ra Thăng Long hành nghề ngày càng
đông. Phố Hàng Bạc được thành lập từ đó. Họ đã xây dựng nên các tràng đúc bạc
(nay là 58 phố Hàng Bạc) làm nơi sản xuất. Hai ngôi đình: Thượng Đình (số 50
Hàng Bạc) và Kim Ngân Đình (số 42 Hàng Bạc) là nơi giao nộp thành phẩm cho
Nhà nước đương thời. Qua thời gian, nhu cầu về vàng bạc càng ngày càng lớn.
Phố Hàng Bạc còn có thêm một số nghệ nhân người làng Đồng Sâm (huyện Kim
Sương, tỉnh Thái Bình) đến đây làm ăn sinh sống, với sở trường chạm trổ những
đồ vật lớn bằng bạc như hộp trầu, chén bát dĩa, đỉnh, lư đèn

Ông Tổ của phái này là Nguyễn Kim Lân, sống vào thế kỷ XV. Thời Trịnh
Nguyễn phân tranh, các Chúa Nguyễn trị vì xứ Đàng Trong, nơi có nhiều mỏ
vàng như Bồng Miêu, Trà Kiệu, vàng của dân tộc Chàm (Chămpa) do các vua
chúa chôn giấu. Đến cuối đời Chúa Nguyễn Phúc Khoát, có ông Cao Đình Độ,
sinh năm 1746, người làng Cẩm Tú, tỉnh Thanh Hóa, sống bằng nghề bịt đồng
thau (hàn khay gãy, bịt chén bể) nhờ đôi tay khéo léo, thông minh sáng tạo, ông
học nghề kim hoàn với một Hoa Kiều và đã trở thành một nghệ nhân đặc biệt.
Sau đó thành nghề, ông mang vợ và con trai của ông là Cao Đình Hương (sinh
năm 1773) vào Thuận Hóa, lập nghiệp tại làng Kế Môn (nay thuộc huyện phong
Điền - Thừa Thiên Huế) được Hoàng đế Quang Trung triệu cả hai cha con vào
cung, lập Cơ vệ ngành ngân tượng, chuyên làm đồ trang sức cho Hoàng Gia. Sau
ngày Nguyễn Ánh chiếm Thuận Hóa, tất cả những thành tựu văn hóa được xây
dựng thời Tây Sơn đều bị phá hủy. Riêng ngành ngân tượng vẫn giữ nguyên. Ông
Cao Đình Độ và con trai của ông bị buộc phải tiếp tục phục vụ cho vua quan nhà
Nguyễn.
Cả hai cha con đều được tôn vinh là đệ nhất và đệ nhị Tổ sư nghề kim hoàn
tại Huế. Đến nay, truyền thừa đã được hơn 7 đời, phát triển vào khắp miền Trung
và Nam, vào ngày giỗ Tổ, các thợ kim hoàn xuất xứ ở đây đều tựu về Tổ Đinh
kim hoàn thăm viếng và dâng hương đông đảo. Lăng mộ của hai ông được kiến
trúc công phu, trang trọng, bề thế và đẹp đẽ. Chất lượng của vàng bạc rất phức
tạp, chúng ta có vàng lá (còn gọi là vàng điệp, vàng 10 tuổi dưới dạng lá mỏng,
như vàng lá Kim Thành). Vàng nén (hay còn gọi là vàng ròng, dưới dạng thỏi,
mỗi thỏi nặng mỗi yến, theo cân Trung Quốc). Vàng Hời (vàng chôn dưới đất lâu
năm của dân Chàm ngày xưa, vàng này có pha lẫn với nhiều bạc, nên có màu
vàng xanh, từ 6 đến 6,5 tuổi, thường đào lên gặp quả cau, con rùa, con cua,
buồng chuối, ông Phật ) Vàng Bồng Miêu (hiện đang khai thác quy mô ở
Quảng Nam - Đà Nẵng, đó là loại vàng sa khoáng, có dạng hạt tấm, bụi cát, lẫn
trong đất cát hoặc ẩn bên trong đá). Vàng Tây rất nhiều loại, người ta đánh giá
vàng Tây bằng Karat (khác với karat đo trọng lượng hạt xoàn), có 10K, 12K, 14K,
16K, 18K, 20K, 24K. Có loại nhập cảnh dưới dạng nữ trang, có loại hộp chế gồm

hợp kim đồng, bạc với vàng ta, để thành vàng Tây. Vàng hóa học thường dùng
trong mỹ nghệ, thường điều chế để bịt răng hoặc trang trí dưới nước, loại vàng
này ở dưới nước vẫn bóng loáng quanh năm, gặp không khí lâu ngày sẽ bị thâm
đen. Đồng thòa (còn gọi là Đồng xứng, là hợp kim 50% vàng ta, 50% đồng đỏ,
vàng thường làm bông tai để đeo). Vàng chân là loại trang sức bên trong bằng
bạc hoặc đồng, nên ngoài chỉ đọc một lớp vàng như khâu chấn, bông búp chấn.
Vàng xi mạ (dùng dòng điện xúc tác bao phủ một lớp vàng thật mỏng trên đồ
trang sức bằng bạc hay đồng, thoạt trông như đồ vàng thật).
Thợ kim hoàn ở tỉnh nào cũng có, mà tập trung nhiều nhất là ở TP.Hồ
Chí Minh, Hà Nội, Hải Phòng, Đà Nẵng, Cần Thơ sản xuất các mặt hàng nữ
trang tiêu thụ trong nước và xuất khẩu



Hà Nội - Rượu nếp gảy làng Tó
Người Hà Nội không lạ gì món rượu nếp bổ, thơm, ngon, dể ăn… nhưng đã
chẳng mấy ai biết rằng đó là một trong những nghề truyền thống của dân
làng Tó ven sông Nhuệ (nay là xã Tả Thanh Oai, huyện Thanh Trì, Hà Nội).
Nơi đây hầu hết các hộ nông dân đều biết làm rượu nếp. Họ làm không phải để ăn,
mà chủ yếu là để bán. Có tới cả trăm hộ nông dân làm nghề truyền thống này. Mỗi
buổi sáng vài chục gánh rượu nếp theo các chuyến xe khách, xe lam vào nội thành
để tiêu thụ rượu, đấy là chưa kể đội ngũ bán rượu rong, gánh hoặc đạp xe tới khắp
hang cùng ngõ hẻm của thành phố. Sự hấp dẫn của rượu nếp làng Tó là hương vị
thơm ngon, chất men say nồng, hạt gạo nếp săn tròn, mẩy, nước ngọt, không chua.
Chẳng may có mẻ nào làm hỏng ( dùng men non, hay ủ chưa tốt ) người dân làng
Tó đều giữ lại ăn, “nhường” của ngon cho thiên hạ.
Các cụ già trong làng kể rằng nghề làm rượu nếp của làng có từ lâu lắm rồi. Hồi
đó có một cô gái dịu dàng, nết na, chăm chỉ đến làm dâu làng Tó, đem theo nghề
làm rượu nếp gia truyền về làng. Dân làng ăn thấy ngon rồi bắt chước, học hỏi cô
để làm theo. Hạt gạo nếp sau khi sàng sảy sạch, được đồ chín 2 lượt, để nguội, vào

men ủ 3 ngày trở nên tơi, săn và thơm, đồng thời tiết ra nước cốt màu vàng nâu,
thơm nồng và ngọt. Khi bán, gạo nếp được gảy ra cái chén nhỏ, rồi tưới nước cốt
vào để ăn. Có lẽ vì đó mà dân làng Tó gọi nó là "rượu nếp gảy". Người bán gảy
càng khéo chén rượu sẽ đầy nhanh, trông tơi ngon, bồng bềnh mà lại có lãi. Ngược
lại gảy vụng thì vừa tốn rượu, chén rượu trông mất ngon, vừa ít lãi
Rượu nếp làng Tó qua nhiều thời kỳ, đến nay đã “đổi mới” khá nhiều về cả cách
làm, cách bán, lẫn chất lượng. Công thức tuy vẫn vậy, song người ta đã đơn giản
đi nhiều thao tác, không cầu kỳ như xưa. Cách làm đơn giản, nên cả làng ai cũng
có thể làm được. Men khô đuợc bán sẵn đầy chợ, chẳng ai cầu kỳ tự làm men lấy.
Nhưng quan trọng nhất, theo dân làng cho biết, là chất lượng gạo nếp hiện nay, do
chạy theo năng suất nên thua kém xa gạo nếp trước kia (kể cả loại nếp cái hoa
vàng cũng đã bị lai tạp, thoái hoá đi nhiều ). Cũng có lẽ rượu nếp nhiều và sẵn, nên
người bán giờ đây không còn phải gảy gót để kiếm lãi, mà cứ xúc ra bát ào ào,
hoặc bán cả cân (20 - 30 ngàn đồng/kg) vẫn có lãi. Trừ ngày “giết sâu bọ” (5/5 âm
lịch), giờ đây hiếm khi gặp dân làng Tó chỉ đi bán rượu nếp không. Kèm theo rượu
nếp, trong thúng mủng, gánh hàng của họ bao giờ cũng có đủ các loại rượu ngang,
quốc lủi, nếp cẩm, nếp than đáp ứng tùy theo nhu cầu và túi tiền của ngươì tiêu
dùng.
Rượu nếp giờ đây chỉ còn là mặt hàng đem theo để bán cho những người “nghiền”,
hoặc ăn chơi cho vui. Ông chủ nhiệm HTX Tả Thanh Oai (Thanh Trì) cho biết,
hàng ngày có tới 70 - 80% dân chạy chợ ở làng Tó đi bán rượu như vậy. Họ kiếm
bình quân 35 - 50 ngàn đồng lãi /ngày, có khi quên cả làm ruộng. Ngoài ra, người
dân làng Tó còn đi tứ xứ khắp nơi mang theo nghề truyền thống của làng mình đến
cả vùng núi cao, lẫn miền biển. Không ít các thôn nữ của làng đã vào làm dâu tận
thành phố Hồ Chí Minh và các tỉnh miền Nam, đem theo hương vị rượu nếp của
quê hương mình. Nhiều người đã ăn nên làm ra nhờ làm và bán rượu nếp nơi
phương xa, nhưng không bao giờ quên sứ xở làng quê với nghề truyền thống làm
rượu nếp, bánh đúc nổi tiếng của cha ông mình.