NHẬP MÔN PHƯƠNG PHÁP LUẬN CỦA KHOA HỌC VÀ NGHIÊN CỨU pot

NH  P MÔN PH   N G PHÁP LU  N C  A KHOA H C VÀ
NGHIÊN C  U
GS.TS Bernhard Muszynski ( HTH Potsdam), TS. Nguyn Th Ph ng
Hoa ( HQG Hà Ni)
Xin chào các bn tr  c khi chúng ta b  c vào tìm hiu các c s ph ng
pháp lun ca khoa hc và nghiên cu.  ây không phi là   tài d dàng
gì. Tr  c ht, tôi hi vng rng chúng ta s hoàn toàn có th hiu nhau v
mt ngôn ng. Ng  i quan trng nht, bà TS Hoa, s giúp các bn hiu
tôi và tôi hiu các câu hi, các nhn xét và các kt qu làm vic ca các
bn. Tôi rt vui và rt bit n ng  i   ng nghip ca tôi, bà TS Hoa, khi
bà nói sn sàng   m trách nhim v nng n này. Chúng tôi ã th  ng
xuyên cng tác làm vic, và vi t cách là mt ng i nghiên cu Giáo
dc hc, vit lun án tin s ti tr  ng  HTH ca chúng tôi, bà TS Hoa
không ch nói rt tt ting   c mà còn có hiu bit tt v các vn   mà
chúng ta s cng nhau nghiên cu trong 6 ngày ti ây.
Tr  c tiên, xin cho phép tôi    c t gii thiu ôi li. Tôi sinh ra và ln
lên  Berlin và ã hc Chính tr hc, Xã hi hc, Lch s và Kinh t ti
các tr  ng   i hc  Berlin và Hamburg. Sau thi gian ln l  t làm giáo
viên  mt tr  ng dy ngh  Hamburg, làm ging viên   i hc và làm
cán b ph trách mt c s khoa hc k thut  Berlin, t nm 1990 tôi
chuyn v công tác ti  HTH Potsdam. Ti ây, tôi gi c  ng v là giáo
s Xã hi hc chính tr và là giám   c Trung tâm ào to bi d  ng. Lnh
vc ch yu trong ging dy và nghiên cu khoa hc ca tôi là Chính
sách giáo dc, trong ó có bao hàm tt c các vn   liên quan   n vic
ào to giáo viên. Cng vì th mà   u nm 2002 tôi   n Vit Nam vi t
cách là chuyên gia t vn quc t cho mt d án ca Ngân hàng phát trin
Châu Á v ci cách ào to giáo viên trung hc c s  Vit Nam. Cho
  n nay, mi nm tôi ã có mt    t n c các bn t 3   n 4 ln. Và bi
vì tôi t nguyn   n ây nên các bn có th thy rng tôi yêu quí   t n  c
các bn và rt mun có mt ti ây. Nay tôi   n ây theo li mi ca
tr  ng   i hc ca các bn   tham gia ch ng trình ào to thc s, mt

công vic có ý ngha   c bit và là vinh d ln   i vi tôi. Tôi ã gi li
nhng phn trong bài ging ca tôi ti ây t nm 2003. Ý kin ánh giá
t phía sinh viên, công vic mà chúng ta cng s tin hành ln này, cho
thy mt kt qu kh quan. T ây, các bn có th thy    c rng các
ph  ng pháp dy - hc hin   i, mà chúng ta cng s làm vic vi chúng,
có th    c thc hin rt thành công.
Tôi mun nói ôi li v các ph  ng pháp dy - hc có l là mi   i vi
các bn. Nh các bn ã bit, tt c các nghiên cu v hot   ng hc tp
và nht là v nhng gì mà chúng ta lu li trong trí nh, cho thy ít nht
v mt trung hn thì kt qu s nh sau:
Chúng ta gi li trong trí nh khong 10% nhng gì chúng ta nghe thy
Chúng ta gi li trong trí nh khong 20% nhng gì chúng ta   c    c
Chúng ta gi li trong trí nh ti 80% và nhiu hn nhng gì chúng ta
hc    c bng cách t làm
Bây gi các bn s thy là tôi s không làm mt mi các bn bng bài
ging kéo dài nhng 5 gi   ng h mi ngày, bi vì tt c chúng ta ã
bit tr  c rng các bn s nhanh chóng quên i hu ht nhng i u nghe
   c .   ngh ca tôi, ã    c Ban lãnh   o tr  ng các bn chp nhn, là
nh sau:
Mi bui sáng tôi s trình bày bài ging ca mình khong 1 ting r i
  ng h, sau ó tôi mi các bn   a ra các câu hi v kin thc. Vào các
bui chiu, trong khong thi gian 1 ting r  i   ng h, các bn s làm
vic theo nhóm   x lí các câu hi mà tôi  t ra cho các bn. Bà Hoa và
tôi s i   n các nhóm   h tr các bn. Cui cùng, chúng ta s tp hp
li và   i din ca mi nhóm s báo cáo kt qu làm vic ca nhóm mình.
Bi chúng ta rt ông ng  i nên các báo cáo cn tp trung vào nhng
i m trng yu và kéo dài ch trong mt vài phút. Các bn hãy ngh  n
vic tt c các báo cáo cng còn phi    c dch na.
Tôi bit rng, khi kt thúc khóa hc, các bn s phi vit bài kim tra v
nhng gì các bn ã hc. Thi gian ca bài kim tra s kéo dài 2 gi   ng

h, sau khi kt thúc làm vic theo nhóm vào ngày th 7 ti.
T  ng thích vi ph  ng pháp  nh h  ng vn   mà các bn s làm quen
trong bài ging ca tôi, các bn s không tin hành kim tra theo kiu trc
nghim mà tôi s yêu cu các bn tr li chi tit mt vài câu hi ca tôi.
 ây s không phi là bài trc nghim trí nh ca các bn. Các bn s có
th s dng nhng phn ghi chép ca mình. Các vn   mà các bn cn
phi gii quyt s to i u kin giúp các bn hiu rõ ni dung ca bài
ging và vn dng    c chúng. Xin các bn   ng lo, các bn s    c
chun b tt, tr c ht là thông qua làm vic theo nhóm. Vic hc tp ti
tr  ng   i hc ca các bn xem ra khá nhc nhn: tôi nghe nói, ngoài ra
các bn còn phi vit mt bài tp v nhà dài khong 5 trang.   làm vic
này, các bn cng s nhn    c t tôi mt s câu hi.
Tôi s gii thiu vn tt tng quan v các ni dung mà chúng ta s tìm
hiu trong nhng ngày ti ây.
Có mt s lu ý cn thit tr  c khi bt   u. Ri các bn s thy rõ cái
„phông“ vn hóa ca tôi, mà  mt vài i m chc chn s khác vi ca
các bn. Bi th, tôi mun gii thiu vi các bn mt vài vn   c bn
v tri thc nói chung và v tri thc khoa hc nói riêng.  b  c tip theo,
chúng ta s tìm hiu xem chúng ta   t    c tri thc nh th nào và chúng
ta có th mô t cu trúc c bn ca nó nh th nào. Sau ó, tôi s gii
thiu cho các bn mt lí thuyt ang rt có nh h  ng trên tr ng quc t,
lí thuyt gii thích s phát trin ca khoa hc din ra nh th nào. Tip
na, chúng ta s làm quen vi 2 loi tri thc mà s dn chúng ta   n trc
tip vi hai loi nghiên cu ch yu: nghiên cu  nh l ng và nghiên
cu  nh tính. T ó s gii thiu mt vài   c trng ca khoa hc xã hi
nói chung và khoa hc giáo dc nói riêng. Cui cùng s i  n thc hành
nghiên cu: ng  i ta lp k hoch cho mt d  nh nghiên cu nh th
nào, thc hin nó trên thc t ra sao và i   n các kin gii có giá tr v
mt khoa hc nh th nào? Chúng ta kt thúc vi các câu hi có sc lôi
cun nht: thc s thì mi t  ng quan gia Khoa hc và Chân lí là cái gì,

vic nghiên cu có th thc hin    c nhng yêu cu nào v giá tr?
Vì chúng ta s làm vic tích cc c mt tun lin vi nhng câu hi này,
các bn cng phi bit    c mc ích hc tp ca bài ging này là gì. Tt
nhiên là tôi cng bit các bn, nhng hc viên cao hc, cng ã có nhng
kinh nghim áng k v thc hành khoa hc.  i  u mà tôi có th cung cp
cho các bn chính là mt các nhìn có l là mi, mt cách xem xét tng th
mang tính h thng và mt s nhn thc mi nht  nh nào ó. Nht  nh
là cui cùng các bn s hiu sâu v tri thc, khoa hc, các lun i m
nghiên cu và các chin l  c nghiên cu. T vic nhn thy nhiu mi
liên h quan trng, các bn s rõ hn v chun mc cao cn thit ca khoa
hc và nghiên cu. T vic tip cn mt cách tích cc vi các vn  
nghiên cu trong khi làm vic theo nhóm, các bn s tng c  ng    c
cho mình nng lc phát trin các vn   nghiên cu cng nh các chin
l  c nghiên cu mt cách chính xác.
Cha ht, các bn s tìm hiu các gii hn ca nhn thc khoa hc thu
nhn    c t vic nghiên cu. Tr  c khi bt   u, tôi rt mun có mt s
thông tin v thành phn các hc viên. Chúng ta cùng ngi  ây   nói v
khoa hc và tt c các bn   u là nhng nhà khoa hc. Các bn hãy cho
tôi bit, các bn có mt trong hi tr ng này thuc v nhng chuyên
ngành khoa hc nào. Trong s các hc viên trong phòng này, nhng ai là
các nhà khoa hc t nhiên hay k thut. nhng ai là các nhà khoa hc xã
hi, khoa hc nhân vn? Gi tôi bit rõ hn là tôi ang  môi tr  ng khoa
hc nào và các bn s thy rng câu hi này    c   t ra không phi ch vì
s tò mò.
1. Khoa hc và Vn hóa
Lun i m  u tiên ca tôi s làm cho các bn bi ri. Tr  c ht, khoa
hc – trong mt mi quan h rng ln hn – là mt hin t  ng vn hóa
nh ngh thut, lut pháp, ngôn ng,    c con ng i làm ra,    c con
ng  i trao   i vi nhau và mang tt c các nét   c thù ca con ng i.
 i  u này th hin tr  c ht  ch, mi con ng  i, mà quan tâm mt cách

tích cc   n khoa hc, rt cuc li có mt s hiu bit riêng v khoa hc.
Anh ta chia s s hiu bit ó vi nhng ng  i khác và t ó chc chn
rút ra    c mt s hiu bit khoa hc chung xut sc hn na. Chm nht
là trong cuc tho lun v vn   này cng s ch ra s khác bit quan
i m, cng nh th nào cng có s khác bit ln gia các cá nhân v
ph  ng thc tin hành khoa hc nh th nào. Tip na, vic con ng  i
suy ngh và hành   ng nh th nào v c bn chu du n ca môi tr  ng
xã hi, trong ó nó ln lên, trong ó nó vn   ng và trong ó nó n lc c
gng cho mt cuc sng ngày càng tt hn.
Bi th, ch có mt   nh ngha rt khái quát v khoa hc, trong ó có th
tìm thy (hu ht) tt c các quan nim các khác nhau v khoa hc.
Khoa hc là mt hot   ng có tính cht h thng, thông qua vic nghiên
cu, nhm tìm kim ra nhng kin gii mang tính khái quát, chính xác và
khách quan hóa    c v hin thc.
Nghiên cu khoa hc to ra nhng kin gii khoa hc, là mi quan tâm
chính ca các nhà khoa hc.
Bên cnh ó, h còn phi ging dy, trao   i kt qu nghiên cu ca h
vi các   i tác ngoài khoa hc, phi t chc và qun lí. V bn cht,
ng  i ta hiu “hot   ng khoa hc” chính là nghiên cu. Bi th, tip
theo ây tôi s s dng “khoa hc” và “nghiên cu” nh khái nim   ng
ngha. Ngay c khi chúng ta trong tin trình bài ging cng s i  n mt
  nh ngha c th hn nghiu thì chúng ta cng vn s khng  nh rng
vic xp khoa hc, cho dù có    c ng  i ta  nh ngha th nào, vào vn
hóa (không th khác    c , tôi có lí l thuyt phc   chng minh) luôn
luôn có ngha rng khoa hc
- có th thay   i mang tính/theo lch s
- mang du n ca các nn vn hóa
- chu nh h ng ca các quan i m và s thích cá nhân
 i  u ó có ngha là, mt khoa hc tt trong mt nn vn hóa khác,  mt
th k khác và d  i nhng i u kin cá nhân khác có th   a ra nhng câu

tr li rt khác nhau cho cùng mt câu hi. Ví d, các bn hãy xem xét
nhng câu hi c bn v s tn ti ca con ng  i: con ng  i xut hin t
âu, ti sao h  trên th gii này và còn  nh tin   n âu na? Các câu
tr li cho các câu hi này là hoàn toàn khác nhau trong lch s và gia
các nn vn hóa khác nhau. Và không him khi vic   a ra mt câu tr li
không thông dng ã làm nguy him   n tính mng ng  i có liên quan.
Các ví d nh th có th tìm thy cho tt c các vn   ln ca khoa hc
t nhiên. Nu ngày nay, d  i ánh sáng ca khoa hc hin   i, chúng ta có
các câu tr li khác thì i u ó tt nhiên không có ngha rng các nhà trit
hc hay vt lí hc hin   i là nhng nhà khoa hc gii hn. Ch vì h
sng và làm vic trong mt môi tr  ng hoàn toàn khác. Tt c các nn
vn hóa vit ca chúng ta các thi kì c  i  u có rt nhiu bng chng
ca các nhà t t  ng ã mt t lâu. Có th chúng ta không   ng ý vi các
kt qu ca h, nhng chc chn h không phi là nhng nhà khoa hc
ti. Hay các bn hãy xem xét mt thc t th  ng xy ra là, hai nhà khoa
hc cùng thi và có uy tín ca cùng mt nn vn hóa có nhng quan i m
khác nhau v cùng mt   tài trong lnh vc khoa hc ca h. Vy các
bn có i   n kt lun rng mt trong hai nhà khoa hc ó là nhà khoa
hc ti hn không? Chc chn là không ri. Vy chúng ta cn phi ly 
âu ra tinh thn lc quan rng vi khoa hc, nh chúng ta bit nó, nhng
s thay   i th ng xuyên ca nó ri cng s kt thúc?
Nhng du n vn hóa ca t duy khoa hc tt nhiên là có nh h  ng   n
tn thi chúng ta và khc ha nên nhng nn vn hóa khoa hc riêng. Các
nhà khoa hc con   ca nn vn hóa châu Âu hu ht t lâu, tr  c khi h
bt   u suy ngh và làm vic, chu nh h  ng ca nn vn hóa xut x t
ph  ng Tây:
- H mt mt chu nh h  ng bi cách quan sát và gii thích th gii mt
cách h thng nh ã xut hin trong thi Hy - La C   i  Nam Âu
trong thi kì gia 500 nm tr  c Công nguyên và 200 nm sau Công
nguyên.

-   n g thi, h là con   ca các cuc cách mnh tinh thn ánh du s
chm dt ca thi kì Trung c châu Âu, thi gian khong t nm 1450,
thi mà tr  c ht    c gi là “Thi kì Phc hng” (s hi sinh ca các t
t  ng thi c   i), sau ó, t cui th k 17, dn   n Thi kì Khai sáng 
châu Âu. Không có nhng t t  ng ca h (lý trí, s tin b, nhân quyn,
quyn t do, lòng khoan dung) hoàn toàn không th ngh ti nn khoa hc
hin   i.
Sau ây là nhng hiu bit s b ca tôi v khoa hc:
- Khoa hc mang tính duy lí, có ngha là, trong các suy ngh và ánh giá
ca mình tôi  u xut phát t lí trí và chng li các òi hi v mang tính
cht tôn giáo và h t t ng mà tôi xem là không hp lí.  ó cng chính là
nguyên lí c bn ca Thi kì Khai sáng  châu Âu, nh nó    c
Immanuel Kant (1724 – 1804) din   t: “Hãy dám t duy, hãy s dng lí
trí ca chính bn”;
- Khoa hc mang tính bình   ng , có ngha là, tôi tin rng con ng i s
phi tr  ng thành, chu trách nhim cho nhng gì mình làm và s xut, t
do   a ra các quyt  nh ca mình trong chng mc không làm cho ng  i
khác b tn th  ng;
- Cui cùng, khoa hc có  nh h ng tin b , có ngha là, i u áng làm
là phi   t ra các mc tiêu   o   c, bi nhìn chung, có s phát trin tin
b, t t, hay có nhng b  c cn, ca xã hi và ca nhân loi.  ây,
khoa hc hin   i có mt phn óng góp rt ln.
T  ng t, a s ng  i châu Âu và nhng ng  i   n t nhng nn vn hóa
có gc r t châu Âu  u có khuynh h ng t duy và hành   ng theo
nhng qui tc cht ch và duy lí. H mun có th phân bit    c rch ròi
gia cái úng và cái sai, h thích nhng t chc    c xây dng trên c s
lí trí, h tin vào nhng quan i m ca riêng mình và h không tin cy các
nhân vt có uy tín. Tôi công nhn rng ây là mt s khái quát hóa áng
nghi ng, nh tt c các khái quát hóa v mt xã hi, nhng khi các bn
làm vic vi ng  i châu Âu, các bn s bit tôi mun nói gì.

Tính   c áo vn hóa này va có u i m va có nh  c i m. Tr  c ht,
ng  i dân  châu Âu không hnh phúc hn ng  i dân  bt kì ni nào
khác trên th gii. Th hai, nhiu n  c, c Vit Nam, ã phi tri qua
nhng kinh nghim phn nào au bun v tác   ng ca nn vn hóa
ph  ng Tây ó. Nó chính là:
Yu t c bn ca mt ch  ng trình phát trin có tính cht bành tr ng,
toàn cu, chí ít là thành công nht v mt xã hi và kinh t
Ch  ng trình phát trin này    c gi là ch ngha t bn, xã hi t do,
ch ngha a nguyên, hoc nh cách mà ng  i ta luôn mun gi nó.
Trong mi trung hp, hiu qu kinh t cao (tích cc và tiêu cc) ca con
   n g phát trin mang du n châu Âu và khoa hc hin   i liên quan
cht ch vi nhau. Các bn hãy   tôi din   t tóm tt li nh th này:
  ng lc ln nht ca xã hi ph  ng Tây cng luôn là s áp dng nhng
tri thc khoa hc. Nói mt cách   n gin: s tht là Coca Cola cng rt
   c a chung  nhng góc xa xôi nht ca trái   t, có liên quan vi các
khoa hc ng dng hin   i: Hóa hc, Kinh t, Tâm lí hc, Lôgic hc,
Thit k,
2. Khoa hc tr  c tiên là ki n thc: kin thc là gì, thông tin
là gì, các tính ch t ch  yu và các kiu mu c  bn ca
chúng là gì và   nh ngha   u tiên v khoa hc có th là nh
th nào?
2.1 Ki n th c là gì?
Kin thc là kh nng trc giác và lí trí   :
1. Hình thành cái Tôi v mt tâm lí (ý thc cá nhân, vi kh nng t suy
ngh v chính bn thân mình),
2. Có th t   t mình vào v trí ca nhng cá nhân khác,
3. Có    c nhng gii thích v bn cht bên trong và bên ngoài ca con
ng  i,
4. Có th ghi nh và truyn   t các gii thích,
5. Phát trin tip tc mt cách tru t  ng các kin thc ã có.

Tr  c ht, chúng ta bit:
a. V s tn ti ca các vt th và các tình hung;
b. V các tính cht ca các vt th/các tình hung, dù chúng là thc hay
o;
c. Chúng có quan h, liên quan vi nhau nh th nào và tác   ng ln nhau
nh th nào?
d. Vì sao các vt th/các tình hung li nh vy và phát trin nh vy,
chúng thc hin quá trình ó bng cách nào?
e. Các vt th/các tình hung phi nh th nào khi nó cn phi tr thành
nh chúng ta mun?
f. Vì th, các vt th/các tình hung nào và trong nhng i u kin nào
không (th) tn ti?
g. Chúng ta bit ôi chút v nhng gì mà chúng ta cha bit.
Chúng ta bit có th nói là rt nhiu, bi vì chúng ta ã luôn to ra nhng
tri thc ngay khi chúng ta bt   u suy ngh. Trong quá trình này, tr  c ht
không quan trng xem tri thc ó là úng hay sai, cho   n chng nào còn
cha làm rõ tiêu chí cho cái úng và cái sai. Không có nhng mi t  ng
quan nh vy thì tt c các tri thc v c bn   u có th là úng mà cng
có th li sai. Trong mi tr  ng hp, kh nng hiu bit là mt công c
  c lc ca ý thc chúng ta, thông qua ó mà phát trin mt quan
nim rt phc hp xem mt th gii thc có th là th nào.
Sau khi mô t các chc nng chính ca tri thc, tôi   cp  n hai câu hi:
2.2 Các   c trng quan trng nht ca kin thc là gì?
Kin thc là mt hin t  ng   c bit, luôn   c lp vi th gii thc. Sau
này chúng ta s thy nó    c to thành trong quá trình tip xúc th  ng
xuyên vi nhng s vic thc. Du sao sao kin thc thun túy cng ch
tn ti trong ý thc ca chúng ta. Chúng ta s thy rõ i u này khi làm rõ
nhng   c trng quan trng nht ca kin thc.
a. Kin thc luôn có tính t ng trng, vì vy nó rt linh hot (linh hot
theo   a i m, thi gian, tình hung và hin thc);

b. Kin thc phi vt cht và t  ng   i n  nh (v mt vt lí nó ch có th
b hy dit khi các tài liu lu gi chúng b phá hy hoc cui cùng là khi
git i ng i mang kin thc ó). S ph nhn các s vt hin t ng, mà
ai ó ã bit, th  ng hay gây ra tác   ng ng c li: làm tng c  ng thêm
kin thc. S lãng quên nhng i u ã bit cng th  ng hay xy ra nhng
thc ra ó là i u khó có th tác   ng.
c. Kin thc h  ng   n s hoàn ho. Ngay khi ng i ta suy ngh mt cách
tích cc hn, thm chí c khi ng  i ta tranh lun vi ng i khác v nhng
i u mà ng  i ta bit, ng i ta mun bit v i u ó mt cách k l  ng
hn,   y   hn và trong nhng mi quan h bao trùm hn;
d. Kin thc có   c trng là ca ci chung. Ng  i ta không th t  c o t
nó. Nu có chia s nó ra thì ng  i ta cng vn bo tn    c nó. Kin thc
có th    c nhân rng mt cách d dàng và nó cng có th    c tip thu
mt cách d dàng, bng cách ví d nh tôi em ng dng nhng i u tôi
bit vào trong nhng mi quan h hoàn toàn khác   i vi tôi.
e. Không th kim soát    c s nhân rng ca kin thc. Không th gii
hn s tip thu kin thc bi vì con ng  i ta ai cng rt tò mò. S gia tng
ca kin thc cng rt khó kim soát. Tuy nhiên ng  i ta có th cn tr
không cho con ng i tip cn các ngun tri thc, ví d nh các tr ng
ph thông hay  i hc, nhng i u ó không có ngha là nhng ng  i này
hoàn toàn không bit gì. H s tip thu tri thc t nhiu th gii kinh
nghim khác, bng cách h vn   ng. Hn na, hoàn toàn không th cn
tr mt cách lâu dài s nhân rng không ngng ca nhng i u mà ta ã
bit.
Các bn hãy ngh   n nhng công ngh thông tin truyn thng và hin
  i, t sách, i n thoi   n Internet.
Tôi cng phi tha nhn rng, tt nhiên chúng ta quên i rt nhiu và “b
máy” tâm lí ca chúng ta thm chí còn có c ch t v giúp chúng ta quên
i hoàn toàn hay mt phn các s kin   c bit khng khip. Nhng nu
tinh thn ca chúng ta vn còn sáng sut, thì chúng ta không còn có cách

nào khác là th  ng xuyên tích ly thêm nhng kin thc mi. Cùng vi
tui tác, tuy ph  ng thc chúng ta thu l  m kin thc s thay   i, nhng
ngay c nhng ng  i già nht thì ít nht cng vn còn có th khám phá ra
nhng kinh nghim mi, nhng kinh nghim hoàn toàn mi l trong cuc
  i h: thm chí là c vic mình ang tr nên quá già, vi tt c các  c
i m, nhng mt nhc và nhng thi khc   p.
Cho ti ây, chúng ta mi ch bàn tr  c tiên v kin thc trong ý thc cá
nhân ca chúng ta. Gi chúng ta hãy chuyn sang tìm hiu chc nng
giao tip ca kin thc.
2.3 Các thông tin nh dng quan trng nht   trao   i kin
th c
Khi kin thc  nh h ng theo các mc tiêu,    c tiêu chun hóa,    c
tp hp và sp xp trong các h thng phc hp, thì trong Xã hi hc giao
tip ng  i ta nói v các thông tin. Có mt s các  nh ngha khác v
thông tin, nhng  ây chúng ta không   cp ti.
Thông tin là s la chn và sp xp kin thc  nh h ng theo mc ích.
Vi khái nim này, thông tin hu nh luôn luôn là s trao   i kin thc
gia các cá nhân/các nhóm ngui c th. Xét mt cách rt   n gin, mi
thông tin      c thc hin theo s   sau:
Mt ng  i gi truyn cho mt ng  i nhn mt tin tc (thông tin)
Tt nhiên, quá trình giao tip thc cha   ng mt s bin s,   c trng
cho kt qu ca s trao   i thông tin. Có th tóm tt nhng bin s quan
trng nht trong câu hi sau:
Ai (ng  i cung cp thông tin) nói gì (thông tin) vi ý  nh gì, trong nhng
i u kin nào, nói vi ai, ng i ó có thái   tip nhn nh th nào
(ng  i nhn thông tin), và vi nhng tác   ng trc tip và gián tip nào?
Trong phn ln các tr  ng hp, các tác   ng ca thông tin li có tác   ng
ng  c tr li ng  i cung cp thông tin, ng i này li nói mt i u gì ó
mi, li chu mt tác   ng liên quan   n qui tc vòng tròn khá là phc
tp, trong ó có th liên quan   n tt c các tính cht, các ý  nh và các

tác   ng ca hành   ng ca con ng  i. Trên thc t thì s thu nhn kin
thc và thái   ca chúng ta   i vi thông tin th  ng    c cu trúc tr  c
mt cách a dng, th nhng chúng ta vn thc hin tt s trao   i thông
tin phc tp   n mc hu ht chúng ta ch ý thc    c nó khi mà kt qu
trao   i thông tin có tính cht tiêu cc, ví d nh có nhng i u ng  i ta
thc s ngh thì li b hiu trái ng c hoàn toàn.
  i vi các mi liên h ca chúng ta thì ch có i u quan trng là các loi
thông tin nht  nh   i vi c ba thành t (Ng  i gi – Thông tin - Ng  i
nhn)  u có nhng mi liên h riêng.  ây luôn luôn là tr ng hp khi
các thông tin chuyên bit cn    c trao   i. Sau ó Ng  i gi và Ng  i
nhn phi    c thông báo tr  c thông qua các tin tc gián tip   có th
hoàn toàn hiu    c nhau và có th phn ng phù hp, kp thi. Chúng ta
ly mt con vt quay ngon làm ví d. Trong s hiu bit th  ng nht thì
vic trò chuyn v nó chc chn là không có vn   gì. Th nhng, mt
ng  i ngh s  nh v hoc chp nh con vt  nh trao   i thông tin vi
mt nhà hóa thc phm, ng i nhìn con vt  góc   sinh lí thc phm, s
gp phi nhng khó khn v s thông hiu (  ng cm)   i vi cùng mt
  i t  ng (con vt). Nhng khó khn này có th tránh    c khi ti thiu là
mt trong hai phía có nhng hiu bit s b v cách thc nhìn nhn và ý
  nh ca phía kia.Nh vy,   xác  nh khái nim còn rt khái quát ca
chúng ta v „Khoa hc“, chúng ta ã làm rõ thành t th ba ca khoa hc
mà lúc tr  c ã gii thiu (hai thành t   u là “Kh nng khái quát hóa”
và “Tính chính xác”): kh nng có th khách quan hóa ra bên ngoài ca
kin thc không phi gì khác là kh nng sn sinh ra kin thc sao cho
quá trình sn sinh này và các kt qu ca nó càng có nhiu ng  i, mà
cng bng cách ó ã có nhng hiu bit s b v khoa hc, có th hiu
   c , chiêm nghim    c và kim tra    c . Chính i  u này din ra 
trong các mi liên h thông tin – giao tip   c thù. Bi vy, chúng ta ã
luôn bit rng ti sao không phi bt c ai cng có th làm khoa hc, nu
nh nhng nhà khoa hc khác, cng nh nhng công chúng hiu bit s

b v khoa hc, quan tâm   n ông ta mt cách nghiêm túc.
3. Chúng ta tip thu nhng kin thc có tính chính xác và
khái quát nh th nào và chúng    c c u trúc nh th nào?
Chúng ta hãy tìm hiu c hai thành t   u tiên trong  nh ngha lúc   u
ca chúng ta v khoa hc.
Tr  c ht, hiu bit th ng nht nói vi chúng ta rng tt c ch là t  ng
  i. Thc ra tôi mun nói thêm mt chút v s hiu bit th  ng nht: s
hiu bit cho thy (không xut phát t mi liên h thông tin) ranh gii
gia “chính xác” và “có th khái quát hóa    c ”, gia “không chính xác”
và “không th khái quát hóa    c ” là không rõ rt. Ranh gii này th  ng
ch liên quan ti – cng không ít hn - mt mc   cao hn ca tính
chính xác và tính có th khái quát hóa    c . Sau ây các bn s thy rng
s hiu bit là có th bc , tuy    c tôi phân chia nhng không phi là tùy
ý.
Nu nh chúng ta hoàn toàn không có các tiêu chí rõ ràng cho tính “chính
xác” và “kh nng khái quát hóa    c ” thì vic c gng  nh ngha ca
chúng ta, nh ban   u, còn rt khái quát, là không thc hin    c – vì
  nh ngha liên quan   n c hai thành t này.
Các  nh ngha ch có ý ngha khi chúng phân bit    c i u cn  nh
ngha, bng nhng  c i  m tht rõ ràng, vi nhng i u    c  nh ngha
khác.
Liu t bn cht ca kin thc có nhng   c i m chí ít cng nói cho
chúng ta bit có nhng phát biu nht  nh rõ ràng là không th khái quát
hóa    c và không chính xác? Nhng   c i m này là có và chúng phát
trin t cu trúc ca “b máy t duy” bm sinh ca chúng ta và b máy
này có giá tr   i vi tt c mi ng  i.
3.1 Ki n thc và lôgic, các chin l   c nhn thc theo ph  ng
pháp suy din
Kh nng t duy lôgic là ph  ng thc t duy bm sinh hoc xut hin
trong quá trình phát trin tui u th ca tng ng  i.  ây là cách t duy

ã bao gm trong nó tt c các nn tng cho s t duy và hành   ng mt
cách h thng. Không phi lúc nào chúng ta cng t duy và hành   ng
mt cách h thng, nhng khi  nh tip cn mt vn   nào ó bng lí trí,
chúng ta không còn cách nào khác ngoài t duy lôgic.
Theo tinh thn ca „lôgic trc tip“, v nguyên tc thì kh nng hiu ca
con ng  i liên quan vi s t duy theo các qui tc lôgic. „V nguyên tc“
có ngha tr  c ht là các qui tc t duy không ph thuc vào kinh nghim
Các nguyên lí nêu d  i ây, trong môi tr  ng vn hóa châu Âu, phn nào
ã u c Aristot (th k th 3 tr c CN) trình bày, tt nhiên ã    c bit
  n t tr  c ó rt lâu, ngay t thi kì   u ca nhân loi:
a. Qui lut không mâu thun: cái gì mà ang tn ti không th trong cùng
mt i u kin và vào cùng mt thi i m   ng thi va là th này, va là
th khác;
b. Qui lut   ng nht: cái gì tn ti thì   ng nht vi chính nó (ngoài ra
ây cng là h qu ca  nh lí phn   i);
c. Qui lut loi tr cái th ba: Gia cái tn ti và cái không tn ti ca
cùng mt vt th không có mt trng thái nào khác;
d. Qui lut lí do   y   : tt c nhng gì tn ti   u phi có nguyên nhân
  tn ti (không có tác   ng nào mà không có nguyên nhân)
Trên c s ca „lôgic trc tip“ này, ng  i ta ã xây dng toàn b các h
thng ca lôgic hình thc, trong s ó nhng h thng    c phát trin xa
nht là nhng h thng toán hc.
Nh vy, lôgic cho chúng ta mt ph  ng pháp t duy rt cht ch, cho
bit khi nào các kt lun có th là úng hay sai. Nó cht ch   n mc
chúng ta hoàn toàn không th t duy mt cách thc s phi lôgic.
Tuy chúng ta có th mc sai lm v mt lôgic, nhng sau ó chúng ta phi
nhanh chóng sa cha sai lm da vào các qui lut ca lôgic và tip tc t
duy mt cách lôgic.
Lôgic là ph ng thc t duy không th thay th    c ca chúng ta, tuy v
nguyên tc chúng ta có th phát biu nhng i u không lôgic, nhng

không th ly chúng làm c s cho t duy.
Các bn hãy t th xem sao: th t suy ngh, ví d nh mt s vic, trong
cùng nhng i u kin nh nhau, có th   ng thi va tn ti li va
không tn ti. Các bn có th tip tc tin mt cách t  ng t, nu các bn
th suy ngh trái ng  c li nhng nguyên tc lôgic    c nêu ra  ây. Các
bn s không tin xa thêm    c vi cách t duy nh vy.
Trong các nguyên lí trên có s hp dn   c bit v mt chính xác, phm
vi giá tr, và kh nng có th thm tra li    c . Nu ng  i ta thành công
trong vic miêu t hin thc trong h thng nghiêm ngt ca các qui tc
t duy thì hn ó s là s kt thúc ca nhiu s nghi ng, mà có th là ca
tt c mi s nghi ng. Và trong thc t, lch s khoa hc cn  i bit  n
nhiu s c gng ca con ng  i vi mc ích xây dng tt c mi kin
thc có th có da trên các nguyên tc này.
Nói chung, ng  i ta nêu lên chin l  c suy din nh sau:
Suy din là s suy ra nhng li phát biu t nhng li phát biu khác theo
nhng qui lut ca lôgic.
Mt ví d rt chung cho mt kt lun có giá tr suy din là:
Ban êm tt c các con mèo  u màu xám.
Con mèo ca tôi tên là Tôm.
Ban êm con mèo ca tôi màu xám.
Hai câu  u là i  u kin và câu th ba là kt lun.
 i  u gì mà  ây còn rt   n gin thì trong các h thng toán hc, vi
tính kt lun suy din rt sâu, tt nhiên còn phc tp hn nhiu. Các khoa
hc mà có s dng nhiu   n toán hc, nh các khoa hc t nhiên, ng  i
ta làm vic rt nhiu vi các chin l c suy din. Nhng ví d nh c âm
nhc cng da trên các suy din trong nhng h thng các âm thanh khác
nhau. Cui cùng thì nhng kt lun suy din   u luôn dn  n các phát
biu sai hoc úng.  ây cng chính là lí do vì sao nhng môn khoa hc
k thut và khoa hc t nhiên chu tác   ng mnh bi toán hc li    c
coi là các khoa hc “cng”.

Nu thc hin các suy din toán hc, ng i ta có th tin chc là không
mc sai lm tính toán nào: kt qu chc chn phi nh vy và không th
khác    c .
Nhng phi thn trng vì ngay c trong các khoa hc “chính xác” cng
rt khó bác b nhng khng  nh có v nh hoàn toàn vô lí. Ví d, trong
nhng nm 20 ca th k tr  c, mt ng  i M yêu thích thiên vn hc ã
qu quyt rng trên mt tri có th có s sng. Tuy nhiên không phi trên
b mt ca mt tri mà là trong mt cõi lnh,    c bo v bi bu khí
quyn dày   c. Ông ta   a ra mt lí thuyt toàn vn v quan i m này, lí
thuyt  nh h ng trit   theo nhng nguyên tc ca khoa hc hin   i.
  thu hút s quan tâm ca các nhà khoa hc chuyên môn   i vi khng
  nh ca mình, ông treo gii th ng vi mt khon tin ln cho ai bác b
   c khng  nh ca ông. Vy mà mãi sau khi ông cht, vào nhng nm
60 ca th k, gii th ng ó mi    c trao, khi có nhà Vt lí ã bác b ý
t  ng ó mt cách thuyt phc bng nhng tính toán toán hc.
 i  u chúng ta cn khng  nh nh mt thông i p là: kin thc tip thu
   c nh suy din va có th khái quát hóa    c , va chính xác. H qu
rút ra là kin thc áng tin cy cng luôn phi da trên các kt lun suy
din. Ti sao li “cng” s    c chúng ta tìm hiu tip theo d i ây.
3.3 Ki n thc và kinh nghi m, các chi n l  c nhn thc theo
ph   n g pháp qui np
Gi chúng ta thy lôgic có th dn   n mi kt lun có th úng, nhng
phát biu ca các kt lun này không nht thit phi úng. Ví d câu nói:
Tt c cá suy ngh v khoa hc   u bun t, bài ging này là mt s suy
ngh v lí thuyt khoa hc, do ó các bn phi thy bun t.
là mt câu nói mà v mt lôgic bt buc s hình thành. Tôi ch hi vng là
kt lun tuy úng v mt suy din nhng câu phát biu ó li không úng.
 i  u gì khin tôi có hi vng nh vy? Rt   n gin, vì kinh nghim ca
tôi cho thy li khng  nh ban   u “Tt c các suy ngh v khoa hc   u
bun t” là sai. Lí thuyt khoa hc có th là vn   rt hp dn và vic

tìm hiu nó cng có th gây hng thú cho các sinh viên.
Tôi không i   n nhn thc này thông qua s suy din. Nh vy, chúng ta
ã   n vi thành t cu trúc th hai, ó là kin thc ca chúng ta    c sp
xp t tr  c: nhn thc theo kinh nghim cn    c  nh ngha nh sau:
Nhn thc theo kinh nghim là s nhn thc thông qua 5 giác quan: th
giác, thính giác, xúc giác, v giác, khu giác cho chúng ta kin thc.
Tt nhiên, bên cnh ó còn có nhng nhn thc không theo kinh nghim,
hoàn toàn không    c ánh giá thp nó, là nhng nhn thc không    c
hình thành thông qua cm nhn ca các giác quan hoc ch    c hình
thành rt xa cm nhn ca các giác quan: trong s ó, tr  c tiên là nhng
nhn thc xut hin ch bi t duy thun túy hay do s t  ng t  ng thun
túy. Nhng chúng ta không bàn   n nhng nhn thc này  ây.
Tt c chúng ta   u th  ng xuyên có nhng nhn thc theo kinh nghim
và có ngay t khi mi ra   i (t khi các giác quan trong thai nhi bt   u
phát trin). S   c bn cng rt   n gin: nm giác quan ca chúng ta
ghi nhn các tín hiu thu    c và trí nh ca chúng ta lu gi tn s xut
hin. T s th  ng xuyên lp li chúng ta suy ra xác sut xy ra s kin.
Bi chúng ta mun gp th  ng xuyên nh có th nhng s kin d chu
và gp ít nh có th các s kin khó chu nên chúng ta không   n gin th
  ng ngi ch nhng gì nm giác quan s báo hiu cho chúng ta, mà hn
th, chúng ta tác   ng vào môi tr ng xung quanh ca mình   thay   i
chúng theo cách chúng ta mong mun.
Bn thân các giác quan ca chúng ta ch có kh nng nhn bit mt cách
hn ch. Các vt quá ln hay quá nh khin chúng ta không th nhìn thy
chúng, các âm thanh phát ra trong phm vi tn s chúng ta không nghe
thy, các   vt, ví d nh có th quá nóng, khin chúng ta không th s
tay,   m rng kh nng nhn thc ca mình, con ng  i ã phát trin
nhng công c và dng c. Nhng công c và dng c ó khin cho ngày
nay chúng ta ch còn có th nhn bit trc tip    c mt phn nh nhng
hin t ng ã quen thuc v mt kinh nghim. Ngay chính cuc sng

hàng ngày ca chúng ta cng din ra mt phn  phía bên kia nhng gì
chúng ta có th nhn thc trc tip (i n, ài, vô tuyn, i  n thoi di
  ng, ). Mc du vy, chúng ta vn có th tác   ng   n nhng s vt
nm ngoài nhn thc trc tip ca chúng ta, nu không thì nhng thành
qu ã nêu không còn có tác dng hot   ng na.
Chin l c nhn bit suy ra t ó ng i ta gi là:
Qui np
Khi vic quan sát mt l  ng ln ti a có th    c các phn t trong
nhng i  u kin khác nhau mà dn   n phát hin ra tt c các phn t
trong l  ng    c quan sát này   u có cùng mt tính cht thì có th suy ra
là tt c các phn t loi này   u có cùng tính cht ó, k c nhng phn
t không    c quan sát.
S khác bit c bn   i vi suy din là các i u kin cho kt lun    c
rút ra t kinh nghim. S khác bit    c làm rõ qua ví d sau:
Tt c mi ng  i ri s phi cht,
tôi là mt con ng  i,
vì vy tôi s cht.
 ây là mt câu suy din lôgic. Ch có câu sau là có th có tính qui np:
Tt c các quan sát t tr  c  n nay   u cho thy rng tt c mi ng  i
  u cht,
tôi là mt con ng  i,
vì vy xác sut rt cao là tôi s cht
 ây có mt s khác bit, v mt hu qu có th không quan trng,   i
vi câu suy din, vì tôi cng cho rng tôi s cht. Nhng ó là mt s
khác bit ln trong ph  ng pháp: nhng kt lun mang tính qui np gn
các i u kin vào nhng xác sut mang tính kinh nghim. Nh vy, các
kt lun kt ni mô hình t duy lôgic vi nhng i u mà các giác quan
ca chúng ta truyn li cho chúng ta. Ngoài ra, i  u này còn lôi cun
ng  i ta c gng tng thêm xác sut v nhng chuyn d chu và làm
gim thiu i xác sut v nhng chuyn khó chu.

   n g nhiên là khó có th chp nhn cái cht ca tôi.  ây chúng ta
ang bàn v s suy xét qui np dng  c bit mà áng tic là có lí do rt
rõ ràng   có th cho rng không ch tt c các quan sát t tr  c   n nay
  u chng minh s không bt t ca con ng  i, mà ó cng là mt phn
ca thuc tính ca toàn b thiên nhiên sng   ng: tt c các sinh vt   u
s phi cht. Nh vy,  ây chúng ta xut phát t mt tình trng luôn xy
ra và có tính bao quát. Tình trng này cho phép chúng ta, vi hn ch
rt nh cho ti nay và nói chung    c quan sát v mt thc nghim, nói
v mt qui lut t nhiên (Sinh hc). T  ng t nh vy   i vi  nh lut
hp dn, các  nh lut nhit   ng,
Các qui lut khoa hc    c phát hin bng ph ng pháp qui np phi
tha mãn ba i u kin:
1. Vic khái quát hóa phi da trên mt s l  ng ln các quan sát;
2. Các quan sát phi    c lp li d  i nhiu i u kin khác nhau;
3. Không có hin t  ng    c quan sát nào    c phép mâu thun vi tình
trng xy ra   u  n ã    c quan sát thy.
Bi ây luôn là các tr  ng hp quan sát – ch khi ng i ta tham gia vào
nó mt cách tích cc- , mà luôn phc hp mt cách tùy ý (các bn hãy
ngh   n các khoa hc tinh thn và khoa hc xã hi, là nhng khoa hc
không xut hin t nhng  nh lut t nhiên), cho nên luôn có nhng qui
tc nghiêm ngt   i vi   giá tr,   tin cy ca các phát biu mang tính
qui np:
- S l  ng các quan sát phi có th    c ánh giá trong mi t  ng quan
vi tng th,
- Các i u kin quan sát phi    c mô t mt cách bao quát,
- Phm vi phân b các quan sát phi    c o,
- Các kt lun rút ra t các quan sát phi tp trung mt cách cht ch vào
s l  ng các quan sát và các i u kin quan sát,
Gn ây, trong mt tp chí tun ca   c, tôi ã   c    c mt ví d v
mt phát biu không nghiêm túc theo tinh thn trên.    y có mt bài báo

vit v nhng tin b trong các n lc ci cách ca Vit Nam và   a ra ví
d là l  ng xe ô tô con Mercedes    c bán ra ã tng 48% trong thi gian
t 2001   n 2002 (   c, xe Mercedes cng là mt loi xe   t tin).   c
gi ng  i   c có th suy ra t bài báo trên là s phn vinh  Vit Nam ã
tng mnh. Nhng tình c tr  c ó tôi   c trên t Thi báo Kinh t Vit
Nam thy nói rng hãng Mercedes c nm 2004 ã bán    c trên toàn
Vit Nam ch hn 200 chic. Nh vy, l  ng xe bán ra    c ch tng 100
chic. Mt con s nc c  i, nu tác gi bài báo nêu ra thì s có tác dng
ng  c li vi tuyên b ca ông ta, tc nó s ch ra rng Vit Nam là mt
n  c rt nghèo, trong ó gn 100% dân chúng có nhng mi quan tâm
hoàn toàn khác vi vic i xe ô tô Mercedes.
Ln sau, khi các bn   c các con s thông kê, các bn hãy nh   n ví d
này. Nu thng kê ó không cha   ng các thông tin v 4 tiêu chí va
nêu   i vi nhng phát biu mang tính kinh nghim có   tin cy thì các
bn hãy nghi ng.   ng thi,   i vi các   c ng nghiên cu thc
nghim ca mình, các bn phi   t ra nguyên tc là ch   a ra các ý kin
có   tin cy mà không    c   a ra nhng i u i  u t ng t ng và
nhng tô v màu mè cho các ý kin. Tính chính xác và kh nng có th
khái quát hóa    c phi    c   a lên tr c ht.
Gi tôi   cp   n các i u kin quan trng tip theo   i vi vic to ra
nhng kin thc kinh nghim có   tin cy:
Gia các ch th ang quan sát / ang tin hành thí nghim (tc là con
ng  i) và các khách th t  ng ng ang    c nghiên cu (tc là các s
vic hay các cá nhân hoc các nhóm    c quan sát) phi có s   c lp
càng ln càng tt.
Khi mi quan h Ch th - Khách th còn cha    c làm sáng t, ngay
lp tc ny sinh vn   là ng  i quan sát ch còn có th tin hành các
quan sát mt cách ch quan. Có ngha là, khi   i t  ng quan sát b thay
  i thông qua s quan sát ca cá nhân ng  i nghiên cu thì các kt qu
cng vy, s mang tính ch quan. Nhng quan sát này có th rt thú v   i

vi ng i quan sát thì   i vi ng  i khác chúng nh nhng kin thc kinh
nghim mang tính chính xác nhng li t ng   i vô dng. Da vào ý
ngha ca các nguyên tc do nhà trit hc ng i Pháp René Descartes
(1596 – 1650)   a ra, lát na tôi s còn tr li   cp v lnh vc nghiên
cu khoa hc xã hi.
Các qui lut t duy lôgic và tính lp i lp li th  ng xuyên,   u   n thu
   c t kinh nghim cng to thành kiu mu c bn mà theo ó chúng ta
to ra s nhn thc da trên lí trí và các thông tin chính xác. Bao gi cng
là nh vy chng nào chúng ta tip cn các vn   bng lí trí. Nhng i u
chúng ta thích làm    n g nhiên là „tm ngh t duy theo lí trí“   chi
ùa vi các yu t phi lôgic và khó có th xy ra. Trò chi vi „i u
không th có mà li có cn c“ ngay bên cnh lôgic và xác sut
xy ra theo kinh nghim là mt ngun t liu phong phú cho s hài h  c,
gây s hãi, bc tc và s t v. Tht may mà có i u ó, th nhng nó
không thuc v phm vi kin thc chính xác.
Nh các bn nhn thy, dn dn ã bt   u khó hn. Th nhng,     t
   c kin thc chính xác thông qua thc t phc tp bt kì, òi hi phi
có nhng chin l  c nhn thc phù hp. Nu bây gi tôi hi các bn, ti
sao li khó, thì có l các bn s tr li ngay: “vì i u ó quá mang tính lí
thuyt“.
 i  m ti ây tôi s   cp   n vn   này.
3.3 Không có nh ng tri th c  áng tin cy nào mà li không
có nhng lí thuy t
Chúng ta th  ng hay gp nhng ng  i ch quan tâm nhiu hn   n các s
thc. H xut phát t quan i m là cn phi bit các s vt quan h vi
nhau nh th nào và h tránh nhng suy xét lí lun v chuyn là s vic
h nhìn thy có úng th không hay có l li hoàn toàn khác hn.  ó là
nhng ng  i theo ch ngha thc dng, h tin t  ng chc chn rng h
bit cái gì là tt nht và h luôn sn sàng hành   ng. Tht tt là có ng  i
nh vy và chúng ta không nên trách gì h. Suy cho cùng, ng  i ta không

bao gi có th suy ngh   ht tt c. Nhng trong mi t  ng quan vi
vn   chúng ta ang bàn thì nim tin vào nhng s thc thun khit,
nhng i u mà t nói lên tt c v mình, là i u hoàn toàn vô lí:
Bin ca “s tht” là bin lng
Nhng s tht riêng r   ng cnh nhau mà không    c liên kt vi nhau
thì s vô ngha.
Tt c chúng ta suy ngh và giao tip trong các mi liên h, trong khi ó
các s vt nh nhau s có ý ngha khác nhau khi nm trong các mi liên
h khác nhau.
Nh vy, nhng n t ng không có liên quan vi nhau s ch to ra nhng
kin thc (có th    c hiu và    c truyn   t tip) khi mà ng  i ta gii
thích    c các mi liên h.
Phân tích k hn, i  u này có ngha là:
- Nhng gii thích s b theo cách  nh ngha phi làm rõ    c ni hàm
ca các khái nim quan trng nht là gì?
- Vic   t gi thit v các mi quan h: các hin t ng này có mi quan
h nh th nào   i vi nhau?
- Ý ngha và mc ích ca vic nêu vn   trong phm vi ca gi thit
này là gì?
- Phi sp xp các kt qu nh th nào?
CÁC LÝ THUY T
Theo tinh thn c bn này, các lý thuyt là nhng kiu mu mà cn c
vào ó chúng ta sp xp và ging gii nhng s vic chúng ta nhn bit.
Nu nh vy, trong tt c các tình hung suy ngh và tình hung giao tip
có ý ngha, tt c chúng ta ai cng là nhng nhà lí lun.
Bi vì chúng ta có th thâu tóm các  nh ngha khác nhau, các gi thit v
các mi liên h, vic   t vn   và các kì vng v s phát trin vào mt
phc hp các mi quan h này hay khác (vi mi mt phc hp quan h
có nhng ý ngha khác t  ng ng), nên v nguyên tc cng s không có
mt lí thuyt nào là duy nht úng, mà có nhng lí thuyt khác nhau  

gii thích các mi quan h. Trong ó s có c nhng lí thuyt kì quc
nht. Tt c chúng ta   u bit tr em hoc c mt s ng  i ln có nhng
cách suy lun mà chúng ta thy bun c  i hoc ng ngn. Nhng nhng
cái mà ta cho là bun c i thì có th nhng ng i khác li thy là rt hp
lí và có th là rt có giá tr   i vi h. Các bn hãy ngh   n các tôn giáo
(ví d nh   o Thiên Chúa giáo tin vào mt Chúa Tri gm ba ngôi mt
th, trong ó mt (Chúa Giê su) ã tr thành ng  i nh s sinh ra ca
  c M   ng trinh (nh nhiu ng i Thiên Chúa giáo tin vy!), lp ra
  o Thiên Chúa và sau khi phc sinh t cái cht li tr v thành Chúa Ba
Ngôi.
Các mi quan h rõ ràng gia lý thuyt và các s kin t lch s khoa hc
là rt d thy. Nhng mi quan h này dy cho chúng ta thy rng:
3.4 Các lý thuyt    c th nghi m qua các s  ki n, không
phi các s  kin dn   n các lý thuy t
Ví d ni ting nht trong lch s khoa hc châu Âu có liên quan  n câu
hi: Mt Tri và các vì sao quay quanh Trái   t hay là Trái   t là mt v
tinh ca Mt Tri. Gn 2000 nm, khoa hc t thi C Hy Lp thy trong
ó không có gì phi bàn cãi: rõ ràng Trái   t là trung tâm ca v tr.
Nhng nghi ng mà ng  i ta nhn thy trong quan sát, mà thnh thong
li hay xut hin,    c loi b i bi các lý thuyt phc tp, k c các
tính toán còn phc tp hn. Vào gia th k 16, khi mà Cô-péc-níc   a ra
lý thuyt là Trái   t t quay xung quanh mình và cùng vi các hành tinh
khác quay xung quanh Mt Tri, ông và nhng ng  i ng h ông ã gp
phi rt nhiu rc ri. Du sao ông cng ã nghi ng v mt nguyên lý
ang là nn tng không ch cho khoa hc thi by gi mà còn cho toàn b
Th gii quan ca tôn giáo. V mt khoa hc - và ây chính là vn   -
ông gp phi khó khn là ông không th ch ra    c nhng quan sát ca
mình cng nh nhng mâu thun trong h thng lý thuyt thi ó,  
t ó chng minh s khng  nh ca mình. Ng  c li: các khng  nh ca
ông ã b nhiu nhà khoa hc phn bác là sai. Lun c chính ca h là ví

d á ri t tháp: nu Trái   t th  ng xuyên quay vi tc   cao xung
quanh quanh trc ca mình thì mt hòn á    c th ri xung t tháp s
không ri vuông góc vi mt   t mà ri xa cách tháp mt khong nht
  nh, bi vì trong khi hòn á ri thì Trái   t vn tip tc chuyn   ng.
Nhng i u ó rõ ràng là ã (và ang) không xy ra. Nh vy, Trái   t
không th chuyn   ng và toàn b h thng Cô-péc-níc có th b bác b
bng thc nghim vào bt kì lúc nào. Mãi   n hn 100 nm sau - th gii
quan Cô-péc-níc khi ó vn ch là quan i m khoa hc ca thiu s- Ga-
li-lê mi phát trin lý thuyt v quán tính ca vt cht mà ngày nay chúng
ta bit   n nh là   nh lut quán tính. Phi vi lí thuyt này ví d á ri t
tháp mi có th    c gii thích,   cho thy là Cô-péc-níc úng. Hn na,
k thut quang hc    c phát trin trong khong thi gian ó ã
cho phép Ga-li-lê làm vic vi kính vin vng. Khi quan sát bng kính
vin vng ông ã nhn thy Sao Mc và các v tinh ca nó là ví d   u
tiên, có th    c quan sát thc s, v h Mt Tri. Khong 50 nm tip
theo, cùng vi vic Niu-tn phát hin ra trng lc và lý thuyt hp dn, ã
xut hin mt h thng lí thuyt vt lý hoàn toàn mi,   t nn móng cho
khoa hc hin   i. Vi s phát trin ca lý thuyt t  ng   i (Albert
Einstein 1879 – 1955) và lý thuyt l ng t (Werner Heisenberg 1901 -
1976), trong khong thi gian ó h thng lý thuyt trên ca Niu-tn ã
b hn ch bt kh nng gii thích, mt phn nào còn b hoàn toàn thay
th bng kiu mu gii thích mi.
Ví d trên dy cho chúng ta 3 i u:
1. V nguyên tc, s phát trin khoa hc   t    c không phi thông qua
vic phát hin ra các s kin mi m, mà thông qua s phát trin ca các
kiu mu gii thích mi   i vi các s kin quen bit, ó chính là các lý
thuyt mi.
2. S tin b khoa hc, bao gm c vic thành lp lý thuyt mi, thí
nghim và suy din, không phi là mt quá trình tuyn tính, không gián
o n, trong ó ng i ta b sung nhng cái mi vào nhng cái ã bit, mà

nó   t    c thông qua nhng cuc cách mng, trong ó các qui lut và
th gii quan c có th b sp   .
3. Không có lý thuyt nào   a ra nhng kiu mu gii thích   y   v
hin thc, mà bao gi cng tn ti nhng phn còn cha    c gii thích
v mt thc nghim, bi th mi khuyn khích s ra   i ca các lý thuyt.
Tôi   cp   n   c i m cui cùng ca khoa hc mà cn phi   a vào
trong  nh ngha ca chúng ta:
3.5 Khoa h c hc hi t nhng th  nghi m và t s  nhm ln
Vì trên th gii,  các nhà tr  ng ph thông và   i hc, ng i ta hu ht
không quan tâm my   n vic hc hi mt cách h thng t nhng sai
lm, mà ch luôn quan tâm  n gii pháp “úng”, vy nên nguyên tc này
là thc s tm th  ng: mi s hc hi   u   t    c thông qua th nghim
và sai lm.
Th nhng nguyên tc này cha   ng mt thành t cui cùng, quan trng
trong chin l  c khoa hc cu chúng ta. Khi chúng ta tip nhn nó mt
cách s thc nghiêm túc và xây dng nó mt cách h thng thành mt
chin l c khoa hc ca chúng ta, thì i u ó có ngha là:
Khoa hc là s hc hi t nhng sai lm, vi h qu là khoa hc hc hi
ngày càng tt hn khi mà các kh nng mc phi sai lm càng    c công
khai mt cách rõ ràng.
Vy nu  âu ng i ta có quan nim rõ ràng khoa hc s tin xa nht
nh hc hi t sai lm, thì  ó vic hc tp khoa hc là nng   ng nht,
 ó nhng chin l  c thông th ng mà chúng ta áp dng   xây dng
các lý thuyt hay các tòa nhà t t  ng s b   o ng c. Chúng ta phi
khuyn khích nhng ng i khác tìm kim các sai sót trong các lý thuyt,
các quan sát và các kt lun ca chúng ta.   làm vic ó, phi   a ra
   c nhng gi thuyt v lun i m xut phát, nhng lí thuyt    c ng
dng, các   i t  ng    c kho sát, các ph ng pháp nghiên cu và các
i u kin rõ ràng cho các kt lun:
- chúng phi t  ng minh và càng d cm nhn mt cách thu áo càng

tt;
- chúng phi ch rõ các gii hn  mi i m và các nghi ng có th có;
- chúng phi    c tho lun t do v mt chuyên môn mt cách công
khai, mà khi ó c hai vic, tìm ra    c i u gì mi m hay có th khám
phá ra nhng sai lm,   u mang li s thú v nh nhau.
  không hiu nhm, xin nói rng  ây chúng ta ang nói   n chính bn
thân quá trình khoa hc ch không nói   n s vn dng nhng hiu bit
khoa hc. Khi áp dng nhng kin thc khoa hc phi chp nhn trng
thái khoa hc hin có và s dng chúng. Tt nhiên, ngay c nhng ng i
áp dng các kin thc khoa hc mi m  tng thi kì cng    c khuyên
nên tip nhn các gii pháp khoa hc vi mt thái   nghi ng, tr  c ht
 nhng ch mà các qui lut mang tính khoa hc còn cha có hay còn
ang    c tranh cãi.
 ó là mt òi hi ln v mt khoa hc mà nó th  ng hay khó thng nht
vi thc t. Thông th  ng, chúng ta cu trúc mt cái gì ó bng cách
ghép các phn t khác nhau li vi nhau sao cho chúng to thành mt
tng th bn vng. Nu cm thy thành công, chúng ta s tìm cách che
chn, bo v   chng li s phê phán. Rt cuc, môi tr ng xung quanh
ban th  ng cho chúng ta vì nhng cu trúc hoàn ho  mc cao nht nh
có th và trng pht chúng ta vì nhng kt qu mc sai lm. Và các nhà
khoa hc cng là nhng con ng  i rt mong mun    c ban th  ng. H
quí trng uy tín ca mình và tht vng khi s lao   ng cn cù mà h   u
t vào công vic    c áp li bng cách ng i ta chng minh nhng sai
lm h mc phi. Qu tht, c hai phía   u hc hi    c rt nhiu, ng  i
mc sai lm và ng  i ch ra sai lm, nhng ng  i ch ra sai lm rõ ràng s
có cm giác d chu hn ng  i ã b chng minh là mc sai lm. Bi vy,
ngay c trong khoa hc ng  i ta cng bit  n nhiu tr  ng hp gi mo
kt qu. Nhng nhng tr  ng hp ó s b trng tr mt cách nghiêm
khc: nhng nhà khoa hc nh th hu ht là không có t ng lai na và s
phi tìm cho mình mt công vic khác ngoài lnh vc khoa hc.

3.5 Vy thì khoa hc cn phi là gì?
Vi tt c nhng gì ã trình bày trên ây, chúng ta có tt c các thành t
mà t ó có th kt hp li thành mt khái nim   y   ý ngha v khoa
hc.
1. Các phát biu khoa hc tr c ht và nói chung phi tha mãn   y  
các yêu cu v lôgíc trình bày. Tin   này cng là nn tng c bn cho
nguyên lý c bn v kh nng truyn   t    c gia các ch th cùng tham
gia nhn thc, vì tuy các cá nhân có th suy ngh và hành   ng mt cách
phi lôgíc, nhng suy ngh và hành   ng chung ca mi ng  i òi hi có
mt c s lôgíc chung.
2. V nguyên tc, s tip thu các tri thc khoa hc và kh nng nhn thc
  t    c mt cách h thng thông qua các lý thuyt. Ch thông qua vic
sp xp vào nhng mi liên h mang tính cht h thng, ng  i ta mi có
th nhn bit    c các cu trúc, các trng thái xy ra lp i lp li, các
tính hp qui lut.
3. Các phát biu khoa hc phi t  ng minh  tng b c và có th b phê
phán. Ch có nh vy s úng   n ca các kin thc khoa hc t  ng ng
mi có th    c kim tra trong tng tr  ng hp riêng. Kt lun   o
ng  c li thì i u ó có ngha rng các h thng t t  ng khép kín (khó
hiu) là nhng h thng phi khoa hc. Các mi t ng quan    c   a ra
nhm lí gii cho nhng h thng khép kín hoc là nhng i u khó hiu
(ngay c   i vi các nhà chuyên môn)  n mc không th cm nhn    c
mt cách thu áo, và/hoc là nhng i u mà các cách   t vn hay kho
sát vn      c sp xp sao cho kt qu thu    c luôn luôn phi xác nhn
s khng  nh ban   u.
4. T nhng i  m nêu trên có th suy ra là các ph ng pháp nhn thc
khoa hc bt buc phi có tính cht phn thân.  i  u ó có ngha là các
chin l  c ca nhn thc khoa hc và ca tin b khoa hc luôn phi
   c liên kt phn hi vi các tin   ca chúng. Mt sai lm lôgíc hay
mt s thiu cn trng mang tính h thng có th làm cho ng  i ta nghi

ng v tính khoa hc ca mt chui toàn b các lý gii hay chng minh.
Ngay c trong mi t  ng quan gia vic   t vn   khoa hc, các ph  ng
pháp    c áp dng vi kt qu nghiên cu phi có mt mi quan h luôn
mang tính cht phn hi, miêu t càng chính xác càng tt s khác bit
gia d   nh và kt qu.
Tng hp li, khoa hc có th    c  nh ngha nh sau:
Khoa hc là mt ph  ng thc sn sinh ra tri thc và nhn thc mt cách
  c bit có tính cht h thng, vì:
- Không có s mâu thun trong lôgíc trình bày
- Thu sut v lí lun
- T  ng minh
- Tính phn thân
- Có th phê phán    c
Khi   t ra các th c o trên, ng  i ta cn phi chú ý   n vic tuân th
chúng mt cách nghiêm khc:
du sao thì khoa hc trong xã hi hin  i ca chúng ta cng có  a v uy
tín ti cao, nên không him khi nó cng    c xem nh du hiu ca mt
tín ng ng mi. Ngoài ra, ng i ta ch dành    c mt trình   khoa hc
sau mt thi gian hc tp, nghiên cu lâu dài, tn kém và bng lao   ng
trí óc vt v, và trong phân công lao   ng xã hi, nhng ng  i    c ào
to khoa hc rt hay phi   m nhn nhng nhim v vi trách nhim  c
bit cao, nhng nhim v    c tr công bi a s dân chúng không tham
gia hot   ng trong lnh vc khoa hc vi nhng   c ân khác nhau và
cng th ng có mc thu nhp cao hn trung bình.
Tôi mun lu ý các bn   n mt i m cui cùng mà nht thit có liên
quan   n s trao   i thông tin – giao tip   c thù trong phm vi khoa hc.
  khoa hc có th nghiên cu thành công theo nhng ph  ng pháp riêng
ca mình, nó cn có mt quyn t ch t  ng   i. Thc ra, khoa hc chu
nh h  ng bi nhiu yu t ngoài khoa hc: bi trong s phân công lao
  ng xã hi, khoa hc ph thuc vào nhiu yu t khác nên nó không th

xây dng mc ích nhn thc t thân cho riêng mình. Luôn có nhng tác
  ng tr c và ngoài khoa hc, chúng nh h ng mt cách quyt  nh ti
cách   t vn   khoa hc, tài tr cho nghiên cu khoa hc và s dng các
kt qu nghiên cu ó.   có th   t    c nhng kt qu nh vy, khoa
hc cn   n nhng khong t do riêng   có th hot   ng theo nhng
nguyên tc khoa hc nghiêm ngt ca nó. Nhng mi quan tâm và quyn
li bên ngoài không    c phép làm nh h ng  n quá trình hot   ng
khoa hc, vì các tiêu chun hot   ng ca nó tuân th các nguyên tc
khác.
4. Th c t khoa h c phát trin nh  th nào?
  i vi câu hi thc t khoa hc phát trin tip tc nh th nào, tôi ã
nêu ra mt s nhng nhn xét ngn. Nhng nhn xét ó ã   a   n kt
lun rng lch s khoa hc cho   n nay ch cho chúng ta thy các tin b
khoa hc không din ra theo    n g thng mà theo các b  c nhy. Tr  c
khi tôi   cp ngn gn v vn   này và gii thiu vn tt cho các bn