Nghệ thuật vị gì? doc

Nghệ thuật vị gì?
Vào tháng mười 2006, tác phẩm của Arno Breker được trưng bày ở
Schleswig – Holstei – Haus (Schverin). Tên tuổi và tác phẩm của Breker từ
cả nửa thế kỉ nay vẫn là một đề tài cấm kị trong đời sống văn hóa nghệ thuật
của đất nước này. Vì thế mà việc trưng bày lại các tác phẩm của ông dù
không lôi cuốn sự chú ý của đám đông nhưng vẫn là một sự kiện nóng bỏng.
Tham gia vào sự kiện này có nhiều nghệ sĩ và chuyên gia danh tiếng. Chủ
tịch Hội họa sĩ kí họa Ðức thẳng thừng tuyên bố bãi bỏ cuộc triển lãm tác
phẩm của mình dự định sẽ được tổ chức ở chính nơi đang trưng bày tác
phẩm của Breker, bởi vì, theo ông, đứng tên cùng với Breker ở nơi nào cũng
là điều điếm nhục.
Nhưng các nhà tổ chức và nhiều nghệ sĩ khác thì muốn bước qua lời nguyền.
Günter Grass, giải Nobel Văn chương, người đã tham dự sâu sắc vào sự
phán xét lịch sử Ðức thời phát xít qua tác phẩm của mình như Cái trống
thiếc (Dương Tường dịch) ủng hộ tích cực việc cho xuất hiện trở lại của các
tác phẩm của Breker. Michel Friedman, người Do Thái, nhà báo nổi tiếng
trong vai dẫn chương trình Lịch sử của kênh truyền hình Nhà nước ZDF tại
Ðức, tuyên bố: Tiểu sử của Breker là một trong những chìa khoá có thể giúp
chúng ta đóng lại sự khủng khiếp.
Breker là ai?
Hãy nói cho tôi biết bạn anh là ai, tôi sẽ nói cho anh biết anh là ai! Câu cách
ngôn thường rất đúng này không dễ áp dụng trong trường hợp Breker.
Bạn của Breker, có những nghệ sĩ tạo nên gương mặt văn hóa của thế kỉ hai
mươi vừa qua, như những Salvador Dali, Jean Cocteau. Nhưng Hitler, tên đồ
tể của không chỉ một dân tộc cũng là bạn của ông. Ông đã đứng bên cạnh
Hittler trong bộ quân phục quốc xã, giữa Paris sụp đổ. Bằng vào những hợp
đồng tuyên truyền cho chế độ phát xít từ Hitler, Breker có thể coi là người
đồng hành cùng phát xít Ðức. Nhiều tác phẩm của ông bộc lộ sức mạnh
tuyên truyền mãnh liệt cho chế độ độc tài toàn trị.
Lịch sử nghệ thuật Ðức nói chung dưới thời phát xít còn quá nhiều vùng mờ
với các nhà nghiên cứu. Breker là một nghi vấn lịch sử, là một vùng mờ như

thế.
Có rất nhiều điều người ta nói về ông cho đến giờ vẫn không thể nào kiểm
chứng. Ðã có nhà khoa học mong tìm ra sự thật cuộc đời Breker ngoài
những điều tưởng chừng đã biết về ông. Nhưng, sự thật, nếu đã phải tìm thì
bao giờ cũng khó. Không ai có thể khẳng định trị giá thật của những hợp
đồng Breker nhận từ chính quyền phát xít ngày đó. (Ðồn rằng lên tới hàng
triệu Mark). Cũng không có câu trả lời chính xác về việc Breker tận dụng vị
thế được sủng ái của mình trong thời phát xít để cứu người. Nhưng trong
danh sách nạn nhân bị chính quyền phát xít truy đuổi và đã được Breker cứu
sống có những tên tuổi cực kì nổi tiếng, đơn cử như Picasso. Ðại sứ đầu tiên
của Ðức tại Pháp sau chiến tranh thế giới thứ hai, người sáng lập nhà xuất
bản Suhrkamp danh tiếng của Ðức, từng khẳng định trước tòa án công cứu
tử của Breker với ông và gia đình ông trong thời quốc xã. Nếu không có
hành động cứu người kể trên có lẽ cổ ông dám lủng lẳng trên một cái dây
thừng khi chiến tranh kết thúc lắm. Thực tế thì ông chỉ phải lĩnh án phạt 100
Mark, hoàn toàn mang tính tượng trưng.
Duy điều này là thật: Breker, nhà điêu khắc được coi là lớn nhất thế kỉ đã
qua như nhận định của Dali, đã bị xếp hạng là kẻ tòng phạm của phát xít. Có
biết bao nhiêu điều có thể kể về cuộc đời lạ lùng của ông. Từ cuộc đời sóng
gió, tràn ngập ánh sáng và bóng tối lịch sử đó có thể có bao nhiêu cách lí
giải, phê phán hoặc biện minh. Song trong thực tế, Breker, cuộc đời và sự
nghiệp, đã là một vấn đề nhạy cảm, đến mức trở thành điều húy kị. Khi
chiến tranh thế giới thứ hai kết thúc, có tới 90 % tác phẩm của Breker bị phá
hủy. Phần còn lại nằm im lìm trong sưu tập của gia đình, không cách nào tới
được với công chúng, bởi vì các bảo tàng từ chối trưng bày. Người ta không
lớn tiếng về các tượng Hitler do ông thực hiện đã đành, người ta quay mặt
trước toàn bộ tác phẩm của Breker trong khi vẫn có cái nhìn khoan thứ, kính
trọng với nhiều nghệ sĩ khác đã sống và sáng tạo thời phát xít. Với các
chuyên gia và nhà nghiên cứu nghệ thuật, trước vấn đề Breker, im lặng thì
đơn giản và dễ dàng hơn.

Có thể đem triển lãm những tác phẩm chưa bị
hủy diệt (còn lại chỉ chừng 10%) của Breker
không? Đây là câu hỏi được đặt đi đặt lại thời
gian qua. Trong nhiều năm qua, mấy lần triển
lãm tác phẩm của Breker bị phế bỏ vì trùng
với những ngày có các sự kiện lịch sử này
khác. Bên nói có bên nói không, bên ủng hộ
cũng như bên chống đối việc trưng bày lại tác
phẩm của Breker đều có tiếng nói của những
nghệ sĩ đáng kính về danh tiếng và đạo đức.
Breker đã khuất từ lâu, nhưng cuộc đời nghệ
thuật từ đỉnh cao xuống vực sâu nhờ/vì chiến
tranh phát xít của ông như vậy vẫn mãi mãi bị phủ bóng thời kì u ám nhất
trong lịch sử hiện đại Ðức, cái thời khiến bao người Ðức có lương tri phải
cúi mặt mà đi vì mặc cảm dân tộc.
Cuộc đời vừa chói lòa vừa ảm đạm của Breker cung cấp cho người hôm nay
một cái nhìn không chỉ về lịch sử đã qua, mà còn là về người nghệ sĩ, dù
chọn lựa thế đứng nào giữa thời buổi đó, vẫn không thể vì ý thức vị nghệ
thuật mà quên đi số phận con người. Nghệ thuật không thể nhân danh chính
nó mà khoan thứ cho cường bạo áp chế lên con người, càng không thể biến
mình thành tiếng hát ca cường bạo. Tài càng cao, trách nhiệm trước cuộc đời
này càng nặng nề.
Là một thiên tài, lẽ nào Breker lại thiếu khả năng rùng mình trước lịch sử.
Lịch sử dân tộc ông đã đóng khung cuộc đời ông. Không trong quy mô
thông thường dành cho con người bình thường, mà trong quy mô khôn
lường dành cho nghệ sĩ. Breker không thể trông mong vào sự thể tất, lòng
bao dung của triệu triệu hồn ma, khi ông đã cống hiến tài năng tuyệt đỉnh
của mình cho Hitler và cho lí tưởng chống nhân loại của bọn quốc xã.
Lê Minh Hà(Tia sang)