Đề tài triết học " Ý thức văn hoá trong “Đại Việt thông sử” của Lê Quý Đôn " pot

Đề tài triết học

Ý thức văn hoá trong “Đại
Việt thông sử” của Lê Quý Đôn















I. Múã àêìu
Trong Lúâi tûåa sấch Àẩi Viïåt thưng sûã
do Lï Qu Àưn (1726 – 1784) biïn soẩn,
cố àoẩn viïët: “Mưỵi khi cêìm bt mën viïët,
lẩi nghơ àïën thêån trổng mâ thûúâng phẫi
rt rê, àêu dấm nghơ lâm cho mau àûúåc
àïí theo kõp hổ Ban, hổ Mậ. Tẩm xin àng

thấng nùm, nhùåt nhẩnh nhûäng viïåc mêët
mất bưí sung vâo chưỵ sûã trûúác chûa à
, ghi
lẩi viïåc c cho àúâi sau, may ra vùn hiïën cố
à chûáng cúá cố thïí kï cûáu viïåc c, cố thïí
àïí lẩi gûúng sau”. Cêín trổng chónh l
àiïín tđch vùn hiïën ca mưåt triïìu àẩi, lêëy
viïåc cung cêëp nhûäng bâi hổc cho hêåu thïë
àấnh giấ lâm mc àđch. Cng trong Lúâi
tûåa, Lï Qu Àưn chó rộ rùçng, sûã cố hai thïí
lâ
biïn niïn vâ k truån. Thïí biïn niïn
phưí biïín úã Viïåt Nam, nhûng khiïëm
khuët ca thïí nây lâ “àiïín chûúng ca
mưåt thúâi àẩi thò bỗ nhiïìu khưng thêëy
chếp”. Búãi vò, thïë mẩnh ca thïí biïn niïn
lâ ghi chếp sûå kiïån dûåa theo thúâi gian vâ
do àố, cố thïí biïíu àẩt àûúåc diïỵn biïën ca
lõch sûã, nhûng thï
í nây chó lêëy sûå kiïån lõch
sûã lúán lâm chđnh, mâ qụn ghi chếp vïì
thïí chïë vâ àiïín chûúng. Do àố, mùåc d úã
Viïåt Nam “cố rêët nhiïìu cấc mư liïåt (lâ lúâi
àõnh mûu lêåp cưng), hën cấo (lâ lúâi bưë
cấo àïí rùn dẩy), vùn vêåt àiïín chûúng
cng rêët àểp àệ, khưng kếm gò Trung
Qëc”, nhûng “trong thûåc lc thò khưng
thê
ëy chếp”. Nưåi dung trong Àẩi Viïåt
thưng sûã do Lï Qu Àưn biïn soẩn àậ giûä

àûúåc sûå hâi hoâ giûäa viïåc ghi chếp cấc sûå
kiïån vâ vùn hiïën. Mc àđch ca viïåc ghi
chếp phêìn vùn hiïën vâ nhûäng bâi hổc lõch
sûã quan trổng lâ nhùçm truìn tẫi lẩi tû
tûúãng àûúng thúâi cho hêåu thïë.
Nưåi dung ca bâi viïët na
ây ch ëu dûåa
theo nhûäng bẫn Chiïëu thû, Têëu súá àûúåc
ghi chếp trong Àẩi Viïåt thưng sûã àïí khẫo
cûáu khđa cẩnh thûác vùn hoấ ca nố. Cố
thïí cố sûå khấc biïåt trong cấch nhòn nhêån,
àấnh giấ vïì nưåi dung ca cấc bẫn Chiïëu
thû nây giûäa cấc bêåc qn thêìn vúái cấch
nhòn nhêån, àa
ánh giấ ca Lï Qu Àưn.
Thïm nûäa, do mc àđch chđnh trõ ca cấc
bẫn vùn thû, nïn chûa hùèn nhûäng tû
tûúãng àấnh giấ vïì nố àậ lâ àng. Nhûng,
vúái tû cấch ngûúâi biïn soẩn, Lï Qu Àưn
àậ cố sûå lûåa chổn theo cấch àấnh giấ ca
ưng mưåt cấch khấch quan vïì nhûäng bẫn
vùn hiïën nâo àûúåc cho lâ quan trổng, nïn
cố sûå tûúng àưì
ng vïì nưåi dung ca cấc bẫn
vùn hiïën àûúåc sûã chếp lẩi. Àiïìu àố khưng
phẫi lâ sûå phẫn ấnh tû tûúãng ca Lï Qu
Àưn nối riïng, mâ àẩt àïën àûúåc cấch nhòn
nhêån vâ àấnh giấ chung.
41
TRIÏËT HỔC, SƯË 8 (219), THẤNG 8 - 2009

(*) Giấo sû, Viïån trûúãng Viïån nghiïn cûáu Vùn -
Triïët, Viïån nghiïn cûáu trung ûúng Àâi Loan.
Bâi viïët khẫo cûáu khđa cẩnh thûác vùn hoấ trong nhûäng bẫn Chiïëu thû, Têëu súá, Hõch àûúåc ghi
chếp trong cën “Àẩi Viïåt thưng sûã” do Lï Qu Àưn biïn soẩn. Trïn cú súã xấc àõnh rùçng, nưåi dung
ca thûác vùn hoấ rêët rưång lúán, bâi viïët chó ài vâo mưåt vâi khđa cẩnh trong nhûäng nưåi dung àố. C
thïí, àố lâ vêën àïì thûác mï
ånh trúâi, vêën àïì thûác lõch sûã vâ vêën àïì thûác ch thïí (ch quìn). Tûâ
àố, tấc giẫ bâi viïët àûa ra nhûäng nhêån àõnh, àấnh giấ ca bẫn thên vïì thûác vùn hoấ ca ngûúâi Viïåt
trong thúâi k phong kiïën vâ trong mưëi tûúng quan vúái vùn hoấ - lõch sûã Trung Qëc.
THÛÁC VÙN HỐA TRONG “ÀẨI VIÏÅT THƯNG SÛÔ
CA LÏ QU ÀƯN
CHUNG THẤI QN(*)
Mc àđch ca bâi viïët nây lâ lâm rộ vïì
cấi gổi lâ “ thûác vùn hoấ” trong Àẩi Viïåt
thưng sûã ca Lï Qu Àưn. thûác vùn hoấ
lâ thûác ca con ngûúâi àưëi vúái vùn hoấ.
Vùn hoấ lâ sûå sấng tẩo ca con ngûúâi vâ
do àố, nố bao hâm toân bưå hoẩt àưång vêåt
chêë
t, hoẩt àưång xậ hưåi vâ hoẩt àưång tinh
thêìn chung ca con ngûúâi. thûác vùn hoấ
lâ thûác àûúåc hònh thânh tûâ sûå phẫn tû
àưëi vúái vùn hoấ. Mùåc d thûác vùn hoấ
phẫi àûúåc xấc lêåp trong àúâi sưëng vêåt chêët
vâ àúâi sưëng xậ hưåi, nhûng nố lẩi thåc vïì
lơnh vûåc tinh thêìn. Nố
i mưåt cấch sú lûúåc,
thûác vùn hoấ àûúåc thïí hiïån thưng qua
quan àiïím ca mưỵi ngûúâi vïì bẫn thên
mònh vâ trong sûå so sấnh vúái quan àiïím

ca nhûäng ngûúâi khấc. Tuy nhiïn, vúái
àõnh nghơa nhû vêåy, nưåi dung ca thûác
vùn hoấ vêỵn rêët rưång lúán vâ do vêåy, bâi
viïët nây chó ài vâo mưåt vâi khđa cẩnh
trong nhûäng nưåi dung àố
.
II. thûác mïånh trúâi
Sûã sấch Trung Qëc khi bân lån vïì
sûå hûng vûúång ca cấc bêåc àïë vûúng àïìu
quy vâo thiïn mïånh. Trong Àẩi Viïåt thưng
sûã, cấc quan niïåm êëy cng àûúåc thïí hiïån
tûúng tûå. Àiïìu àố cng àûúåc thïí hiïån mưåt
cấch cố hïå thưëng. Vđ d, trong Thấi tưí bẫn
k, quín 1 viïët: “Hoâng àïë sinh giúâ t
ngây mưìng 6 thấng 8 nùm ÊËt sûãu (1385),
nhùçm niïn hiïåu Xûúng ph thûá 9 nhâ
Trêìn, sanh tẩi lâng Ch sún, huån Lưi
dûúng. Ngun trûúác, xûá Du sún thưn
Nhû ấng hêåu thåc lâng nây (Ch sún), cố
mưåt cêy qụë, dûúái cêy qụë nây cố con hm
xấm thûúâng xët hiïån, nhûng nố hiïìn
lânh, vêỵn thûúâng thên cêån vúái ngûúâi mâ
chûa tûâng hẩi ai. Tûå khi Hoâ
ng àïë ra àúâi
thò khưng thêëy con hm êëy àêu nûäa.
Ngûúâi ta cho lâ mưåt sûå lẩ! Ngây Hoâng àïë
sinh ra, trong nhâ cố ấnh hâo quang àỗ
chiïëu sấng rûåc rúä vâ cố mi thúm ngâo
ngẩt khùỉp lâng. Khi lúán tíi, ngâi thưng
minh dng lûúåc, àưå lûúång hún ngûúâi, vễ

ngûúâi tûúi àểp hng vơ, mùỉt sấng mưìm
rưång; sưëng m
i cao, xûúng mi mùỉt gưì lïn;
bẫ vai bïn tẫ cố bẫy nưët rìi, bûúác ài nhû
rưìng nhû hưí; tiïëng nối vang nhû tiïëng
chng. Cấc bêåc thûác giẫ biïët ngay lâ mưåt
ngûúâi phi thûúâng. Khi Hoâng àïë gip viïåc
úã Khẫ lam, àûúåc hưìn sû ưng Bẩch Y hiïín
hiïån chó cho ngưi huåt phất “àïë vûúng” úã
àưång Chiïm Nghi. Thúâi êëy, ngûúâi phûúâng
châi úã sấch M
c sún lâ Lï Thêån, àïm nâo
cng thêëy khoẫng sưng Lam Xun cố
lìng ấnh sấng nhû bố àëc chấy, rưìi hún
mưåt thấng sau, bưỵng châi àûúåc mưåt thanh
sùỉt dâi hún mưåt thûúác, hònh tûåa thanh àao
c, àem vïì àïí trong nhâ, ngay hưm êëy
Hoâng àïë àïën nhâ y, thêëy trong nhâ tưëi cố
mưåt lìng ấnh sấng, liïìn túái chưỵ àố lêëy
thanh àao àem vï
ì, vïì àïën nhâ, khưng phẫi
mâi mâ sấng nhû àao múái, nhêån thêëy cố
hâng chûä triïån khùỉc trïn thên àao, biïët lâ
mưåt thanh bẫo kiïëm. Àïm hưm sau, cố
trêån mûa giố, sấng ra, thêëy trong vûúân
rau cố lưët chên thêìn in trïn lấ rau, Hoâng
àïë sai ngûúâi vệ hònh vïët chên êëy. Ngây
hưm sau, Hoâng hêåu ra vûúân hấi rau, àïën
chưỵ cêy rau cố hònh bân chên, bưỵng àûúåc
mưåt quẫ êën bấu, bïì dâi bïì rưång ngay ngùỉn,

mùåt quẫ êën khùỉc mêëy chûä lưëi triïån. Trïn
quẫ êën khùỉc àđch hổ tïn Hoâng àïë, nhêån
k múái rộ. Hoâng àïë biïët rộ bẫo vêåt ca
trúâi àêët ban cho, bên ci àêìu lẩy tẩ. Ngây
hưm sau, bưỵng àûúåc cấi chi thanh kiïëm
úã cêy àa, rû
ãa sẩch àêët cất ài, thêëy cố khùỉc
hònh con rưìng vâ con hưí, vâ hiïån ra hai
chûä “Thanh Thy”, àem lùỉp vâo thanh
kiïëm àậ bùỉt àûúåc hưìi trûúác, vûâa vùån
khưng sai t nâo, câng tin lâ vêåt thêìn
cho”(1).
Hay, viïåc Thấi Tưí nhêån mïånh trúâi
àûúåc ghi chếp trong Cưng thêìn truån,
Trêìn Ngun Hận, quín 32: “Khi nhâ
nhån Hưì mêë
t ngưi, giùåc Ngư xêm chiïëm
CHUNG THẤI QN
42
(1) Xem thïm: Chuån àûúåc kiïëm thêìn trong Lï
Thêån, quín 33.
nûúác Nam, trùm hổ lêìm than, ưng ni chđ
cûáu àúâi gip dên. Mưåt àïm ưng àïën lïỵ thêìn
úã àïìn Bẩch Hẩc, thêëy thêìn úã àïìn ni Tẫn
Viïn bẫo vúái thêìn úã àïìn Bẩch Hẩc rùçng
trúâi àậ sai Lï Lúåi ngûúâi úã Lam Sún lâm
vua nûúác An Nam. Liïìn àố, ưng vâo Thanh
Hoấ tòm Thấi Tưí, mưåt lông theo vua”.
Trong giai àoẩn khúãi nghơa, mưåt sưë
ghi

chếp àậ thïm thùỉt tđnh thêìn thấnh vïì Lï
Thấi Tưí (tẩi võ 1428-1433). Viïåc lêëy mïånh
trúâi lâm tđnh chđnh àấng cho sûå kiïën lêåp
triïìu Lï khưng phẫi lâ ngoẩi lïå úã thúâi k
àố. Mưåt loẩt nhûäng ghi chếp theo cấch nây
côn viïët cẫ vïì Thấi Tưng (tẩi võ 1434-
1442), Thấnh Tưng (tẩi võ 1460-1497),
Hiïën Tưng (tẩi võ 1498-1442). Con trûúãng
ca Thấi Tư
í lâ Tû Tïì bõ phïë bỗ, con thûá
Ngun Long kïë võ lâ Thấi Tưng. Mể ca
Thấi Tưng mêët trong giai àoẩn khúãi nghơa.
Hêåu phi truån, Thấi Tưí Phẩm thấi hêåu,
quín 29 viïët: “Nùm ÊËt Tõ (1425), vua
Thấi Tưí vêy Nghïå An, àïën thânh Trâo
Khêíu úã Hûng Ngun, núi nây cố àïìn thúâ
thêìn Phưí Hưå. Ban àïm, nhâ vua nùçm
mưång thêëy cố võ thêìn àïën bẫ
o rùçng:
“Tûúáng qn cho tưi mưåt ngûúâi thiïëp, tưi
sệ xin ph hưå tûúáng qn diïåt àûúåc giùåc
Ngư, lâm nïn nghiïåp àïë”. Hưm sau, vua
gổi cấc bâ vúå àïën hỗi: “Cố ai chõu ài lâm vúå
võ thêìn khưng? Sau nây khi ta lêëy àûúåc
nûúác sệ lêåp con ca ngûúâi êëy lâm thiïn tûã”.
Cấc bâ khưng ai nối gò, chó cố hoâng hêåu
khẫng khấi qu thûa: “Nïëu minh cưng giûä
lúâi hûáa, thò thiïëp nguån xẫ thên. Ngây
sau lâm nïn nghiïåp lúán chúá ph con
thiïëp”. Nhâ vua khen ngúåi vâ thûúng cẫm,

nối vúái cấc bïì tưi, nhêån theo lúâi hển àố.
Lc nây hoâng hêåu múái cố con àûúåc ba
tíi, bên giao cho ngûúâi hêìu bïë ùém ni
nêëng. Nhâ vua sai lâm lïỵ tïë thêìn, dng
hoâng hêåu lâ
m vêåt tïë. Hoâng hêåu bên
mêët… Nhâ vua côn cûã qån vûúng Tû Tïì
(lâ con ca Lï Lúåi, khưng phẫi do bâ Ngổc
Trêìn sinh) lâm giấm qëc, qån vûúng
mùỉc bïånh àiïn, khưng húåp vua. Vua nghơ
àïën trấch nhiïåm nùång nïì ca ngûúâi thûâa
kïë. Mưåt hưm, giûäa trûa vua nùçm ng, chúåt
mưång thêëy hoâng hêåu than trấch rùçng:
“Nhâ
vua ph cưng ca thiïëp: tûâ hưìi múái
khúãi nghơa, àậ àem thiïëp cho võ thêìn. Nay
àûúåc thiïn hẩ rưìi, mâ ún thấnh chùèng àûúåc
hûúãng”. Vua tónh dêåy, lông bưìi hưìi xc
cẫm, bên lêåp Thấi Tưng lâm con àđch”.
Cùn cûá theo bẫn Chiïëu thû viïët vâo
nùm Thån Thiïn thûá tû 1431 (Thấi Tưí
bẫn k), Thấi Tưí mën con trûúãng, con
thûá lêìn lûúåt theo thûá bêåc mâ lâ
m giấm
qëc, khưng thay àưíi thấi tûã. Theo Àïë hïå
truån, Qån ai vûúng, quín 30, Tû Tïì
bẩo ngûúåc, giïët ngûúâi, àậ dêỵn àïën viïåc phïë
lêåp àûúåc ghi: “Lc bêëy giúâ nhâ vua nhiïìu
bïånh, chđnh sûå lúán ca qëc gia àïìu giao
cho vûúng quët àõnh. Nhûng vûúng mùỉc

chûáng àiïn cìng, giïët bûâa cấc t thiïëp,
dêìn dêìn khưng húåp vua. Nùm thûá sấu
(1433), vua gổi Thiïåu u Lï Khưi vâo àiïån
hỗi vïì viïåc lêåp ngûúâi nưëi ngưi. Khưi bân
lêåp Thấi Tưng (Ngun Long), bêëy giúâ nhâ
vua múái quët. Thấng 8, vua giấng vûúng
xëng tûúác Qån vûúng, ban chiïëu lêëy con
thûá lâ Ngun Long kïë thûâa àẩi thưëng”.
Bẫn k vâ Hêåu phi truån chếp, ca
Thấi Tưí lc àêìu mën huynh àïå kïë thû
âa
lêỵn nhau, khưng mën lêåp con thûá. Tưi
àoấn rùçng, cố thïí àïën nùm thûá sấu, Thấi
Tưí mën phïë Tû Tïì (Qån ai vûúng), lêåp
con thûá lâm thấi tûã, mâ mể ca thấi tûã
chïët trong thúâi khúãi nghơa, lâ sûå biïn tẩo
vïì mưåt truìn thuët.
Vïì Thấnh Tưng, Hêåu phi truån, Ngư
hoâng hêåu, quín 29 cố ghi chếp rù
çng:
“Thấng 6 nùm Àẩi Bẫo thûá nhêët (1440),
sấch phong lâm Tiïåp dû, úã cung Khấnh
Phûúng. Bâ thûúâng cêìu tûå, mưåt hưm nùçm
mưång thêëy thûúång àïë ban cho mưåt võ tiïn
àưìng, liïìn sau àố cố mang. Ngây lêm bưìn
lẩi nùçm mú àïën chưỵ thûúång àïë, thêëy
thûúång àïë sai mưåt tiïn àưìng xëng lâm
con trai bâ, tiïn àưìng dng dùçng khưng
chõu ài ngay, thûúång àïë giêån, cêì
m cấi hưët

43
THÛÁC VÙN HỐA TRONG “ÀẨI VIÏÅT THƯNG SÛÔ CA LÏ QU ÀƯN
ngổc àấnh vâo trấn chẫy cẫ mấu. Bâ giêåt
mònh tónh dêåy, bên sinh ra vua Thấnh
Tưng. Trïn trấn vua côn hùçn rộ vïët sểo,
giưëng nhû àậ thêëy trong mưång”.
Vïì vua Hiïën Tưng, Hêåu phi truån,
Thấnh Tưng Nguỵn hoâng hêåu, quín 29
cố chếp: “Thêìn àïë chûa cố thấi tûã. Hoâng
thấi hêåu Quang Thc lïånh cho ưng Àûác
Trung cêìu àẫo ú
ã am Tûâ Cưng ni Phêåt
Tđch, bâ Quang Thc bên chiïm bao thêëy
àïën trûúác thûúång àïë, xin thûúång àïë ban
cho cố con nưëi ngưi. Thûúång àïë phấn rùçng:
“Cho Thiïn Lưåc xëng lâm con hổ
Nguỵn”, rưìi bïë túái àûa cho. Nhên àố tónh
dêåy. Khưng lêu sau bâ cố mang. Thấi hêåu
lẩi sai ưng Àûác Trung cêìu àẫo úã am Tûâ
Cưng. Khi vûâa múái lâm lïỵ thò cố hôn àấ rúi
x
ëng trûúác mùåt. Ưng Àûác Trung cho lâ
lẩ, nhùåt lêëy, rưìi sai thúå tẩc mưåt pho tûúång,
bỗ hôn àấ vâo trong. Lẩi lâm riïng mưåt cấi
am àïí thúâ, vâ giêëu kđn viïåc êëy. Àïën k
mận nguåt khai hoa, bâ lẩi nùçm mưång
thêëy rưìng vâng tûâ trïn trúâi hiïån xëng,
bay vâo núi bâ úã. Trong chưëc lất, bên sinh
hoa
âng tûã, àố lâ vua Hiïën Tưng.

Thấnh Tưng cng nhû Thấi Tưng,
trong lc tẩi võ àïìu gùåp thùng trêìm. Thấi
Tưng cố 4 ngûúâi con, Nhên Tưng lâ con
thûá. Nhûng sau, trûúãng huynh lâ Lï Nghi
Dên àậ giïët vua cûúáp ngưi. Khưng àêìy mưåt
nùm, cấc võ àẩi thêìn nưíi dêåy lêåt àưí àïí lêåp
Thấnh Tưng. Thấnh Tưng lâ em t ca
Thấi Tưng, nhûng khi àố mưåt ngûúâi anh
têu rùçng mònh cố quìn kïë võ húåp phấp.
Cố thï
í nối, rúi vâo tònh hëng nguy nan
trong viïåc giânh àûúåc ngưi bấu ca Thấnh
Tưng lâ àiïìm lânh ca mïånh trúâi, thïí hiïån
tđnh quët àõnh úã lông ngûúâi. Sau Thấnh
Tưng, Hiïën Tưng àậ tiïëp tc kïë võ mưåt
cấch bònh thûúâng. Nhûng, Thấnh Tưng
nhiïìu con, nïn sûå bẫo àẫm búãi mïånh trúâi
hêìu nhû vêỵn lâ mưåt àiïìu quan trổng.
Àïën nay, sûå
lưỵi thúâi ca tû tûúãng thiïn
mïånh lâ rêët rộ râng. Nhûng, vâo thúâi àố,
nố àûúåc coi lâ sûå àẫm bẫo cho tđnh chđnh
àấng ca sûå thưëng trõ. Chđ đt, cố thïí nối
rùçng, tû tûúãng mïånh trúâi vêỵn lâ ngun
tùỉc chó àẩo khi Lï Qu Àưn biïn soẩn Àẩi
Viïåt thưng sûã. Búãi vò, trong Hêåu phi
truån vâ Àïë hïå truån cô
n cố cẫ nhûäng
bâ hêåu phi khưng cố dun phêån, hóåc cẫ
nhûäng võ hoâng tûã khưng cố àûúåc vêån may

ca mïånh trúâi. Khưng chó cố vêåy, ngûúâi
khưng giânh àûúåc ngưi võ lâ do cố thiïn
mïånh nhûng lẩi khưng cố cú dun. Àïë hïå
truån, An vûúng Tn cố chếp: “An
vûúng Tn lâ con trûúãng ca vua Hiïën
Tưng, mể hổ Mai, mang thai 11 thấng,
sinh ngây Canh Thòn 21 thấng 5, nùm
Hưìng Àûác thûá 13 (1482). Hưm êëy trú
âi mêy
tưëi sêìm, mûa to giố lúán, àïën sấng hưm sau
múái hïët. Vûúng thưng minh àơnh ngưå, hổc
rưång, khđ lûåc hún ngûúâi, nhûng tđnh khđ
nống nẫy, thđch mùåc ấo con gấi. Lc bế, vò
trấi mâ dng thëc àưåc àõnh giïët mể, bõ
vua Hiïën Tưng ghết, nïn àậ bỗ cẫ thûá bêåc,
lêåp tam hoâng tûã. Nùm Cẫnh Thưëng thûá 7
(1504), vua mêët, bâ phi hổ Cao mën lêå
p
vûúng lïn ngưi, nhûng àẩi thêìn khưng
theo, vêỵn lêåp Tc Tưng (tẩi võ 1504).
Vûúng khưng oấn hêån, chó thúâ mể hïët àẩo
hiïëu, súám hưm thùm hỗi, àưíi hïët nïët xûa.
Lẩi tûå cho mònh lâ bêåc trûúãng bõ hiïìm
nghi, nïn tòm cấch giêëu mònh sët thúâi Uy
Mc (tẩi võ 1505 – 1508) mâ khưng bõ nghi
kõ. Ngây 20 thấng 9 nùm Hưìng Thån thûá
4 (1512) thò mêët, thổ 31 tíi, tùång lâ An
Àẩi vûúng, àem vïì tấng úã qụ ngoẩi lâ xa
ä
Biïån Hẩ, bao phong lâ phc thêìn. Sau

thúâi Trung Hûng, nhiïìu lêìn gùåp tai vẩ,
phc thêìn àậ ngêìm gip quan qn àấnh
diïåt ngu Mẩc thu phc kinh thânh, àûúåc
gia phong lâ Chiïu cẫm Linh ûáng Ph
qëc Hiïín hûu Tïë cưng Trúå thån Quẫng
hoấ Hóçng phu Hóçng àûác Hêåu trẩch àẩi
vûúng. Côn cêëp phu quết dổn, ban àiïín tïë
lïỵ, àïí
biïíu dûúng sûå linh dõ”.
Ngûúåc lẩi vúái ngûúâi àẩt àûúåc àõa võ
qn ch, võ thấi tûã bõ phïë nây sinh ra
àng lc trúâi mûa to giố lúán, àêy lâ àiïìm
CHUNG THẤI QN
44
xêëu ca mïånh trúâi, dûå bấo viïåc cố giânh
àûúåc ngưi võ cng sệ bõ lêåt àưí. An vûúng
Tn sau trúã thânh thêìn, àûúåc êm trúå àïí
diïåt nhâ Mẩc. Lï Qu Àưn àậ ghi chếp lẩi
nhûäng viïåc àố, thïí hiïån sûå mong àúåi viïåc
mïånh trúâi ph trúå nhâ Lï.
Lï Qu Àưn cng ghi chếp cẫ vïì ngûúâi
àûúåc vê
ån may lâm vua nhûng khưng
chđnh thưëng. Nghõch thêìn truån, Trêìn
Cẫo, quín 30 cố viïët: Cẫo thêëy lúâi sêëm
truìn trong dên gian rùçng: “phûúng
Àưng cố khđ thiïn tûã, bên r rï t têåp bổn
vong mẩng, giẫ xûng lâ chấu nùm àúâi ca
Trêìn Thấi Tưng, vâ lâ ngoẩi thđch ca
Quang Thc hoâng thấi hêåu. Thấng 3

nùm Hưìng Thån thûá 8 (1516), y cng vúái
con tïn lâ Thùng vâ àưìng àẫng lâ bo
ån
Phan ÊËt ngûúâi Chiïm Thânh, Àònh Ngẩn,
Àònh Nghïå, Cưng ín, Àònh Bẫo, Àoân
Bưë, dêëy binh lâm phẫn úã cha Qunh
Lêm, chiïëm cûá huån Thu Àûúâng vâ
Àưng Triïìu. Cẫo mònh mùåc ấo àen, qn
lđnh àïìu cẩo trổc àêìu, tûå xûng lâ Àïë Thđch
giấng sinh, àïí mï hóåc lông ngûúâi”. Àêy lâ
vđ d vïì sûå lúåi dng “àiïìm trúâi” àïí tẩ
o
phẫn, nhûng thưng qua sûå miïu tẫ ca Lï
Qu Àưn, ngûúâi lêëy mïånh trúâi bùçng dng
mûu gian xẫo trấ àïí lûâa dên, kïët cc lâ
thêët bẩi.
Trong 5 quín Nghõch thêìn truån, cố
4 quín (quín 31, 32, 33, 34) lâ lõch sûã tûâ
khi cûúáp ngưi àïën lc diïåt vong ca nhâ
Mẩc. Trong àố, khưng hïì cố bêët cûá ghi
chếp nâo vïì àiïìm trúâi. Tưi cho rùçng, trong
hoa
ân cẫnh khi àố, nhâ Mẩc àậ biïët cấch
tẩo ra rêët nhiïìu àiïìm trúâi àïí khùèng àõnh
tđnh chđnh àấng ca mònh, nhûng búãi vò
Lï Qu Àưn coi nhể nhâ Mẩc mâ khưng
lûåa chổn mư tẫ mưåt àiïìm trúâi nâo. Nhûng
ngûúåc lẩi, vïì sûå hûng vong ca nhâ Mẩc,
àấng lûu cố hai àoẩn ghi chếp. Hêåu phi
truån, Minh Tưng Trõnh hoâng hêåu,

quí
n 29 ghi chếp viïåc Mẩc Àùng Dung
cûúáp ngưi vâo nùm thûá sấu Cung hoâng
thưëng ngun 1527: “Àùng Dung sai kễ
hêìu àem túái mưåt dẫi la vâng bùỉt vua vâ
Thấi hêåu phẫi tûå thùỉt cưí. Thấi hêåu ngûãa
mùåt lïn trúâi mâ than rùçng: “Mẩc Àùng
Dung lâ bïì tưi bêët trung, àậ àûúåc àưåi ún
tiïn àïë, lẩi qụn lúâi thïì vúái ni sưng, àậ
lâm viïåc thoấn nghõch, lẩi giïët mể con ta.
Cêìu cho con chấu ca ngûúi sau nây cng
bõ nhû thïë”. Nối rưìi, liïìn cng vúái vua tûå
thùỉt cưí chïët”.
Lï Qu Àưn côn ghi lẩi mưåt viïåc phi
chđnh thưëng khưng theo mïånh trúâi.
Nghõch thêìn truån, Trêìn Cẫo, quín 30
viïët: Côn vâo nùm Quang Hûng thûá 15
nùm 1592, nhâ Mẩc bõ diïåt vong, vua cëi
cng lâ Mẩc Mêåu Húåp bõ bùỉt 11 thấng sau
àố. Mêåu Húåp tû
å liïåu khưng thoất nưíi, bên
thưí lưå thûåc rùçng: “Mêëy ngây trûúác àêy, tưi
chẩy trưën êín np trong rûâng rêåm, àậ quấ
àối khất, dấm xin cho mưåt bònh rûúåu ëng
cho àậ”. Qn sơ bên cho bònh rûúåu. Sau
khi ëng thoẫ khất, Mêåu Húåp ngêåm ngi
than rùçng: “Nghiïåp chûúáng quấ sêu, nay
mën lâm mưåt thûá dên cng khưng thïí
àûúåc. Tưå
i lưỵi àïìu do tưí tiïn àậ giïët vua

cûúáp ngưi, àïën nưỵi con cấi ngây nay phẫi
mùỉc tưåi nùång nhû vêåy. Mong tûúáng sơ dêỵn
tưi àïën trûúác hoâng thûúång, àïí bây tỗ sûå
tònh mâ lông tưi mong mën”.
Trõnh thấi hêåu vâ Mẩc Mêåu Húåp àïìu
bõ bấo ûáng. Àiïìu nây thïí hiïån sûå cùm ghết
kễ soấi nghõch, trúã lẩi àa
åo trúâi vâ tûâ àố,
khùèng àõnh tđnh chđnh àấng ca triïìu Lï.
Tđnh quan trổng ca mïånh trúâi côn cố
thïí nhòn thêëy tûâ niïn hiïåu. Thấi Tưí niïn
hiïåu Thån Thiïn, Lï Nghi Dên cûúáp ngưi,
niïn hiïåu Thiïn Hûng (1459). Trêìn Cẫo
khúãi nghơa, lêåp Ngun Thiïn ÛÁng (1516).
Mẩc Àùng Dung lêåp Lï Tưn, cẫi niïn hiïåu
thânh Ngun Thiïn Hiïën. Mẩc Àùng
Doanh niïn hiïåu Àẩi Chđnh (1530-1540),
cng gổi lâ Thiïn Chđnh. Mẩc Phc
Ngun niïn hiïåu Vơnh Àõnh (1547); Cẫ
nh
Lõch (1548-1553); Quang Bẫo (1554-1561).
Qua àố, cố thïí thêëy, ngun tùỉc chung ca
viïåc lêåp niïn hiïåu lâ vûâa dûåa theo triïìu àẩi
45
THÛÁC VÙN HỐA TRONG “ÀẨI VIÏÅT THƯNG SÛÔ CA LÏ QU ÀƯN
múái (cẫ do khúãi nghơa vâ cûúáp ngưi), vûâa
dng niïn hiïåu dûåa theo thûác mïånh trúâi,
àïí cng thïí hiïån viïåc nhêën mẩnh àïën sûå
vûäng chùỉc ca ngưi bấu.
Khi giânh àûúåc àõa võ àïë vûúng, sûå nưỵ

lûåc cấ nhên àûúng nhiïn lâ têët ëu, nhûng
mûác àưå quan trổng ca hai ëu tưë nây,
cng nhû sûå phưëi húåp giûä
a hai ëu tưë ra
sao? Dûúái àêy, chng tưi cố thïí cung cêëp
mưåt sưë gúåi . Nghõch thêìn truån, Trêìn
Cẫo, quín 30 ghi chếp bâi Hõch viïåc Lï
Nghơa Chiïu thẫo phẩt Trêìn Cẫo nhû sau:
“Bẫo thiïn hẩ cố thïí dng lûåc àïí mûu àưì;
Bẫo qëc gia cố thïí dng mûu mâ chiïëm
àoẩt. Can danh phẩm phêån, xûng bûâa lâ
chấu chùỉt nhâ Trêì
n; Tấc oai tấc quấi, hẩi
àïën cẫ tưi con thiïn tûã”.
Àưëi vúái lúâi vẩch tưåi Trêìn Cẫo, àêìu
tiïn, Trêìn Cẫo cho rùçng, giânh àûúåc thiïn
hẩ lâ búãi mïånh trúâi, chûá khưng phẫi do sûác
ngûúâi. Búãi vò, do ngûúâi lâ phấ hoẩi ln l
vâ tân sất nhên dên. Côn hai tưåi trẩng sau
àïìu dđnh àïën viïåc khưng biïët túái thiïn
mïå
nh vâ ngưng cìng. Mẩc Àùng Dung,
Nghõch thêìn truån, quín 30, trong bẫn
chiïëu thû ca vua Cung hoâng, viïët: “Duy
cố Thấi Tưí ta, thûâa thúâi cấch mïånh, bên cố
bưën phûúng, cấc thânh truìn ngưi, àậ
nhiïìu lõch sưë. Àố lâ lông ngûúâi húåp vúái
trúâi xui nïn vêåy. Tûâ cëi thúâi Hưìng
Thån, gùåp lc qëc gia nhiïìu nẩn, Trêìn
Cẫ

o bùỉt àêìu gêy loẩn; Trõnh Tuy lêåp kễ
nghõch lïn ngưi, lông ngûúâi lòa tan, trúâi
cng khưng gip. Lc êëy thiïn hẩ àậ
khưng phẫi ca nhâ ta vêåy. Ta bẩc àûác nưëi
ngưi, khưng thïí gấnh nưíi. Mïånh trúâi vâ
lông ngûúâi hûúáng vïì ngûúâi cố àûác. Vêåy
nay Thấi sû An Hûng vûúng Mẩc Àùng
Dung lâ ngûúâi tû chêët thưng minh, à tâi
vùn vộ, bïn ngoâi àấnh dểp, bưën phûúng
àï
ìu phc, bïn trong trõ nûúác, trùm hổ n
vui, cưng àûác rêët lúán lao, trúâi ngûúâi àïìu
quy phc”.
Chó ra mïånh trúâi vâ lông ngûúâi lâ hai
àiïìu kiïån ca bêåc àïë vûúng, tûâ mưåt lúâi
“hiïåp ûáng” cố thïí hiïíu thânh hai àiïìu kiïån
khưng giưëng nhau, nhûng cẫ hai àiïìu kiïån
nây khưng tấch rúâi, mâ tûúng hưỵ nhû mưåt
chónh thïí. Nùng lûåc ca cấ
nhên, ph trúå
ca nhên tâi, quy phc ca dên têm àïìu
lâ àiïìu kiïån àêìy à, têët ëu ca ngûúâi
nùỉm àûúåc mïånh trúâi; ngûúåc lẩi lâ khưng
à àiïìu kiïån. Mùåc d cố thïí ph húåp thiïn
mïånh, nhûng khưng thïí nối lâ thiïn
mïånh, giânh àûúåc àêìy à àiïìu kiïån ca
thiïn hẩ chó lâ thiïn mïånh, khưng co
á nhên
lûåc thò chûa thïí à. Nhû vêåy, thûác mïånh
trúâi, mưåt mùåt, cố thïí thc àêíy ngûúâi cố

àûúåc qëc gia têån lûåc quy phc lông ngûúâi
àïí giûä àûúåc chđnh sûå, mùåt khấc, trấnh
àûúåc viïåc dng mûu àưì trđ xẫo àïí cûúáp
thiïn hẩ.
III. thûác lõch sûã
Nhûäng Chiïëu thû, Têëu súá trong Àẩi
Viïåt thưng sûã khưng chó dng theo lưëi viïët
Hấn vùn àiïín nhậ, trong àố cấc àiïín cưë
àïìu àûúåc cấc trûúác tấc truìn thưëng
Trung Qëc sûã dng lâm àiïín tđch, mâ côn
cố thïí thêëy cẫ nhûäng kiïåt tấc hiïån thúâi
àûúåc hònh thânh búãi quấ trònh hun àc
bïìn bó trong kinh àiï
ín ca Trung Qëc cưí
àẩi. Nối chung, nưåi dung ca nhûäng àiïín
cưë àậ àûa vâo nhûäng tâi liïåu lõch sûã nhûng
khưng cố nghõ lån. Bïn cẩnh àố, côn cố
rêët nhiïìu àiïín cưë nùçm àan xen trong cấc
sấch lõch sûã kinh àiïín, nhû nhûäng liïåt kï
nhû dûúái àêy:
Thấi Tưí bẫn k ghi chếp, nùm Vơnh
Lẩc thûá mûúâi sấu (1418), Thấi Tưí múái
khúãi binh, bõ bao vêy úã Chđ Linh hún mûúâi
nga
ây, binh mậ gùåp nguy khưën. “Vua hỗi
cấc tûúáng ai bùỉt chûúác cêu chuån ca K
Tđn?”, úã àêy àậ dêỵn d cêu truån khi Lûu
Bang bõ Hẩng V bao vêy, K Tđn lâ ngûúâi
àậ àống giẫ lâm Hấn Vûúng.
Nùm Tun Àûác thûá hai, thấng 4 nùm

1427, Thấi Tưí hẩ lïånh: “Thïë cho nïn ta
thânh thûåc khun mong cấc võ hâo kiïåt
gùỉng sûác gip ta, àïí cûáu vận nhên dên,
CHUNG THẤI QN
46
khưng nïn êín mònh giêëu bống, àïí cho
thiïn hẩ phẫi chõu cẫnh khưí lêìm than nây
mậi. Hóåc cố võ nâo mën giûä tiïët thấo cao
siïu nhû tûá hẩo trưën lấnh cưng danh nhû
Tûã Phông, cng nïn vò dên, hậy ra cûáu
nẩn, chúâ sau khi thânh cưng mâ mën
toẩi chđ nguån, lc êëy sệ vïì êín núi rûâng
ni, ta khưng cûúäng ếp”.
Thúâi Hấn Cao Tưí, bư
ën kễ êín sơ nưíi
tiïëng lâ Àưng Viïn Cưng, Hẩ Hoâng Cưng,
Giấc L, L khưng ra bấi kiïën Cao Tưí,
nhûng lẩi ra phô tấ cho Hấn Hụå àïë;
Trûúng Lûúng sau khi gip Cao Tưí giânh
thiïn hẩ àậ quy vïì úã êín. Khi àố, lûåc lûúång
qn sûå ca Hấn Cao Tưí giânh àûúåc ûu
thïë tuåt àưëi. Dêỵn d hai cêu truån nây,
Thấi Tưí
àậ hiïåu triïåu àûúåc sûå ng hưå xung
quanh, hoân thânh àûúåc mc àđch cëi
cng ca cåc khúãi nghơa, sau àố nhêån
àûúåc sûå tûå do tiïën cûã ca cấc hâo kiïåt.
Sau chiïën thùỉng, Thấi Tưí xûng vûúng
mâ khưng xûng àïë. Qìn thêìn dêng túâ biïíu
tưn ngâi lïn ngưi Hoâng àïë, ngâi khiïm

nhûúâng khưng nhêån, ban lúâi d rùçng:
“Nhû
äng võ vua cố cưng àûác lúán, nhû cấc vua
V Thang, Vùn vâ Vộ thúâi Tam àẩi, mâ
cng chó tûúác Vûúng thưi. Hëng chi àûác
lûúång mỗng manh nhû Trêỵm, àêu dấm nối
àïën hiïåu Hoâng àïë. Nay chó xûng tûúác
Vûúng cng àậ quấ vêåy”. Nhû vêåy, ưng àậ
cùn cûá vâo viïåc xûng vûúng ca ba triïìu àẩi
Trung Qëc lâm àưëi tûúång mâ theo.
Ngây mưìng 1 thấng 10 nùm Thån
Thiïn thûá hai (1429), Tha
ái Tưí àậ hẩ Chiïëu
cêìu hiïìn tâi, chiïëu viïët: “Trêỵm nghơ: Trõ
nûúác cêìn úã àûúåc ngûúâi hiïìn, mâ sûå àûúåc
ngûúâi hiïìn têët do ngûúâi tiïën cûã. Thïë cho
nïn cấc võ Àïë Vûúng àïìu lêëy viïåc àố lâm
cêìn thiïët ûu tiïn. Thúâi thõnh àúâi xûa cấc
quan tẩi triïìu, thûúâng cố nhûúâng ngûúâi
hiïìn ta
âi lïn cêëp trïn mònh, cho nïn dûúái
dên gian khưng cố ngûúâi hiïìn nâo bỗ sốt,
cưng viïåc qëc gia khưng viïåc nâo bỗ bï,
trúã nïn mưåt nïìn thấi bònh thõnh trõ. Àïën
nhû cấc bêìy tưi nhâ Hấn nhâ Àûúâng, thêíy
àïìu biïët suy nhûúâng kễ hiïìn tâi, ngûúâi nổ
dêỵn tiïën ngûúâi kia, nhû Tiïu Hâ tiïën cûã
Tâo Tham, Ngy Vư Tri tiïën cûã Trêìn
Bònh, Àõch Nhên Kiïåt tiïën cûã
Trûúng Cûãu

Linh, Tiïu Tung tiïën cûã Hân Hûu. Tuy tâi
ca cấc ngûúâi nây, cố cao thêëp khưng àïìu,
nhûng thêíy àïìu lâ àûúåc hiïìn tâi vâ xûáng
chûác. … Thúâi xûa, Mao Toẩi tûå tiïën theo
Bònh Ngun Qn, Ninh Thđch tûå tiïën
gip Tïì Hoân Cưng, mâ àïìu khưng cêu nïå
vïì àiïím vn vùåt?”.
Bẫn Chiïëu thû phêìn lúán àïì dng d
nhûäng àiïín cưë
tiïën cûã hiïìn tâi thúâi Hấn
Àûúâng, mưåt sưë àiïín cưë cố cẫ nhûäng nhên
vêåt khưng nưíi tiïëng. Trêìn Bònh nhúâ Ngu
Vư Tri mâ gùåp àûúåc Hấn vûúng Lûu Bang
(xem: Sûã k, quín 56, Trêìn thûâa tûúáng
thïë gia). Àõch Nhên Kiïåt àûúåc Trûúng
Giẫn Chi tiïën cûã (xem: Cûåu Àûúâng thû,
quín 59, Àõch Nhên Kiïåt truån). Tiïu
Tung tiïën cûã Hân Hûu (xem: Cûåu Àûúâng
thû, qu
ín 98, Hấn Hûu truån).
Nùm Tên Húåi, niïn hiïåu Thån Thiïn
thûá 4 (1431), vua ban chiïëu viïët: “Nhû Tû
Tïì (con trûúãng) hiïån àậ lúán tíi, vâo hẩng
thânh nhên. Tuy liïåu viïåc chûa àûúåc kđn
àấo tinh vi cho lùỉm, nhûng mùỉt thêëy tai
nghe, cng àậ tûâng trẫi qua nhiïìu viïåc.
Hậy cho tẩm coi viïåc nûúác, àïí gip àúä
trêỵm. Ngun Long (con thûá) tđnh tuy
minh mêỵn nhûng tíi côn non, hậy nïn
ni dûúäng dûå trû

ä trong Thanh Cung, chúâ
ngây àûác tđnh àêìy à. Khi nâo Tû Tïì lïn
ngưi nùỉm quìn, thò lc êëy Ngun Long
lẩi coi viïåc nûúác viïåc qn. Àố lâ theo viïåc
àậ lâm ca thúâi Triïåu Tưëng xûa. Con chấu
àúâi sau, cng nïn theo nghơa truìn ngưi
nhû vêìy mậi mậi. Sau àêy hóåc cố kễ nâo
khưng theo lúâi trêỵm, bân lån trấi lẩi,
viïån dêỵn lúâi chï Triïåu Phưí nhê
ìm lêỵn, àïí
thay àưíi phếp nhêët àõnh trong túâ chiïëu
nây, thò kễ êëy chó lâ phûúâng siïím nõnh,
chûåc àem mûu gian àïí tđnh kïë sệ àûúåc
nhû Vûúng Mậng vâ Tâo Thấo, chûá khưng
phẫi theo àẩo têån trung vúái nûúác.
47
THÛÁC VÙN HỐA TRONG “ÀẨI VIÏÅT THƯNG SÛÔ CA LÏ QU ÀƯN
Cùn cûá vâo bẫn Chiïëu thû trïn, cố thïí
thêëy, Thấi Tưí nhên xem xết viïåc phẫi cố
qn vûúng trõ vò lêu dâi àïí duy trò ưín
àõnh qëc gia, do àố phẫi cố sûå kïë tc
truìn ngưi, àậ noi theo tiïìn lïå trong viïåc
Tưëng Thấi Tưí truìn ngưi cho em lâ Thấi
Tưng. Thấi Tưí truìn ngưi cho Thấi Tưng
lâ do mën ca bâ Àưỵ Thấi hêåu - mêỵu
thên cu
ãa Thấi Tưí. Khi bõ bïånh, bâ thấi
hêåu àậ hển gùåp Thấi Tưí vâ nối rộ vïì
àõnh nây. Àiïìu nây àậ àûúåc Triïåu Phưí ghi
sấch àùåt trong kho “Kim Qu”. Thấi Tưng

kïë võ, hỗi kiïën Triïåu Phưí vïì viïåc truìn
ngưi cho Àònh M nhû àậ ghi trong sấch
“Kim Qu”. Triïåu Phưí viïët: “Thấi Tưí àậ
nhêìm lê
ỵn, chùèng hay bïå hẩ cng lẩi nhêìm
lêỵn thïë û?”. Do àố, Thấi Tưng khưng
truìn ngưi cho Àònh M, mâ truìn ngưi
cho con mònh. Vò thïë, trong bẫn Chiïëu thû
ca mònh, Lï Thấi Tưí àậ d rùçng: “viïån
dêỵn lúâi Triïåu Phưí nhêìm lêỵn”. Hay nhû
Vûúng Mậng, Tâo Thấo àïìu lâ nhûäng kễ
dưëi trïn lûâa dûúái, Lï Thấi Tưí cho rùçng, kễ
nâo mën theo nhûä
ng truån c nây àïìu
lâ khưng têån trung vúái nûúác.
Thấi Tưng Nguỵn hoâng hêåu, quín
29 viïët: “Quẫ nhên tûâ khi coi chđnh sûå àïën
nay, thêëy rộ lông trổng ấi ca cấc àẩi thêìn
tẫ hûäu gip qëc sûå, sûãa trong dểp ngoâi
àïí n thiïn hẩ. Quẫ nhên vêỵn súám khuya
nghơ suy bấo àấp cưng lao àố. Chó vò àûác
mỗng, tâi he
ân thển mònh khưng àûúåc giỗi
bùçng cấc thấi hêåu hổ Mậ, hổ Àùång vâ
Tun Nhên ngây xûa àïí lâm hïët àẩo ûu
àậi àẩi thêìn. Nay sùỉp sai cấc triïìu sơ hổp
bân cưng viïåc nïn lâm hiïån nay àïí lâm
àiïín tđch ca mưåt thúâi, mâ lâm thò khưng
tïå. Cấc khanh nïn thïí theo êëy mâ hïët
àẩo lâm tưi, àïí bẫo toân tiï

ët thấo trûúác
sau, àûâng àïí cho cấc ưng Cao, Qu, Tùỉc,
Tiïët, Y, Phố, Chu, Thiïåu àûúåc riïng tiïëng
khen àúâi trûúác, thïë chùèng tưët hún sao?”.
Trong bẫn Chiïëu thû trïn àậ dêỵn
truån hổ Mậ lâ bâ hoâng hêåu ca vua
Hấn Minh Àïë; hổ Trõnh lâ bâ hoâng hêåu
ca vua Hấn Hoâ Àïë; Tun Nhên lâ Cao
hoâng hêåu ca vua Tưëng Anh Tưng, sau
àûú
åc truy phong lâ Thu Tun Nhên
Thấnh liïåt hoâng hêåu.
Cưng thêìn truån, Nguỵn Xđ, quín
31 viïët: “Phïë Nghi Dên lâm Lïå Àûác hêìu,
àûa con trai thûá ca vua Thấi Tưng lâ Gia
vûúng lïn ngưi, tûác lâ Thấnh Tưng. Ngây
24 thấng 6 nùm Quang Thån thûá nhêët
(1460), tiïën phong ưng lâ Khai ph nghi
àưìng tam ty, Nhêåp nưåi kiïím hiïåu Thấi phố
Bònh chûúng qn qëc trổng sûå Ấ qån
hêìu, gip viï
åc chđnh sûå”. Bâi chïë viïët:
“Xûúáng àẩi nghơa àïí trûâ hung tân, ngûúi
àậ cố cưng nhû cưng giûä n àûúåc nhâ Hấn
(An Lûu),… Tưng miïëu xậ tùỉc àûúåc vûäng
vâng, trung ngun man di àïìu thìn
phc… Cha con cng mưåt nhâ, cng chung
lông diïåt phûúâng gian ấc; nghơa vua tưi
ngân thã, àúä mùåt trúâi mâ àùåt lïn cao.
Cưng lao khưng kếm triïìu thêìn nhâ Hấn,

viïåc hún ca
ã cấc quan nhâ Àûúâng. Tam
cûúng gêìn nhû àûát mâ àûúåc nưëi lẩi, hai
vêìng nhêåt nguån àậ múâ rưìi tỗ lẩi”. Trong
àố, cêu “An Lûu” lâ chếp lẩi lúâi Hấn Cao
Tưí trong Sûã k, Cao Tưí bẫn k, quín 8:
“Chu Bưåt lâ ngûúâi trung hêåu, đt vùn hoa
nhûng ngûúâi lâm hổ Lûu àûúåc an (An Lûu)
thò chđnh lâ Chu Bưåt àêëy, cố thïí cho ưng ta
lâ Thấi u
”. Sau àố, Chu Bưåt àậ tiïu diïåt
hổ Lûä giûä n àïë nghiïåp cho nhâ Hấn.
Thấng 11 nùm thûá 5 (1464), Nguỵn
Xđ mùỉc bïånh, nhâ vua ban d viïët: “… th
ca nhi v nûä thò ngûúi chûa bùçng hổ
Thẩch, hổ Cao nhâ Tưëng; mâ lao têm khưí
tûá thò khanh lẩi hún hổ Phông, hổ Àưỵ nhâ
Àûúâng”. ÚÃ àêy, hổ Thẩch vâ hổ Cao tûác lâ
àẩi tûúáng Thẩch Th
Tđn, Cao Hoâi Àûác
thúâi Tưëng Thấi Tưí. Tưëng sûã, Thẩch Th tđn
truån, quín 25 viïët: “cåc àúâi phẫi chõu
thûã thấch, khưng nhû tđch lu giâu cố bùçng
vâng bẩc, àiïìn trẩch sẫn nghiïåp cho con
chấu, vui th nhi ca v nûä àïën cẫ àúâi. Giûäa
qn thêìn khưng cố hiïìm khđch, khưng
phẫi lâ tưët àểp û!”. Côn hổ Phông, hổ
Àưỵ,
CHUNG THẤI QN
48

tûác danh thêìn àúâi Àûúâng Thấi Tưng, lâ
Phông Huìn Lơnh vâ Àưỵ Nhû Hưëi.
Nghõch thêìn truån, Trõnh Duy Sẫn,
quín 30 ghi chếp viïåc Duy Sẫn thẫo phẩt
Trêìn Cẫo (1516), u lẩo tûúáng sơ, cng àêìy
ùỉp nhûäng àiïín cưë trong lõch sûã Trung Qëc:
“Ba nùm chinh phẩt Têy Nhung,
chiïën sơ nhâ Ên àêu tûâ lao khưí;
Mêëy bêån àấnh miïìn Àưng thưí, qn
Chu thiïn tûã nâo ngẩi ài vï
ì.
Vò cng àûác cng lông, nïn àậ hoân
thânh viïåc lúán.
Kđnh nghơ: Thấnh triïìu ta vua Thấi
Tưí Cao hoâng: thûâa thúâi múã vêån: diïåt giùåc
cûáu dên
Hai mûúi nùm gưåi giố giêìm mûu, cûáu
thiïn hẩ khỗi tay giùåc dûä (cìng Minh).
…
Àïën nưỵi giùåc Cẫo manh têm; dêëy
thânh hoẩ loẩn.
Giẫ danh con chấu nhâ Trêìn, toan
mën lûâa dên ngu ngư
ëc.
Ngêìm chûáa mûu gian Vûúng Mậng,
nhûäng mong chiïëm àoẩt ngai vâng.
…
Kim thûúång hoâng àïë ngây nay:
Ra tay tấi tẩo; àiïím ûáng ngưi trúâi.
Nhû Thiïëu Khang rưång ban àûác

chđnh, bây àùåt mûu mư, qn mưåt àưåi mâ
dểp tan phẫn nghõch;
Nhû Quang V giỗi liïåu thúâi cú, tđnh
toấn khúãi nghơa, nguy mûúâi àúâi mâ thóỉt
chuín thânh an.
…
Àoấi nghơ chng ta:
Thển sinh ra lâm con nhâ tûúáng;
Lẩm àûúåc trao nùỉm giûä binh quìn.
Thiïåu Thđch bưën àúâi phô thiïn tûã
mong sao dưëc hïët dẩ trung trinh;
Thêìn M mưåt dẩ gip Thiïëu Khang,
nguån giûä trûúác sau lông khưng àưíi.
…
Cấc tûúáng sơ lúán nhỗ trong bẫn doanh,
Lâ nhûäng ngûúâi tâi nùng k lẩ;
Lâ nhûäng ngûúâi vò nghơa sùén lông.
Hóåc xët thên tûâ lông vộ tûúáng;
Hó
åc xët thên tûâ cûãa vùn thêìn
Hóåc lâ tam ph nghơa binh thối quen
nhanh mẩnh, àấnh giùåc Thûúng nhû chim
cùỉt bưí nhâo;
Hóåc lâ cấc ty vïå sơ, dng cẫm cố thûâa,
trêån Hân Tđn nhû hm beo hưí cùỉn.
…
Kiïëm Tang Mậ, tïn Giang Qu, mêu
ët Trò, hậy tưi luån cho sấng ngúâi chúáp
lûãa.
Àông Phûúng Thc, mưåc Phân Khoấi,

giấo Lûu K, hậy àa
ánh, àêm cho giố nưíi
mêy bay.
…
Khêëu, Àùång xûa hònh vệ úã àâi mêy,
danh lûu sûã Hấn;
Anh, Vïå trûúác, tûúång treo trïn gấc
khối, nưíi tiïëng àúâi Àûúâng.
Àûúng thúâi ghi chếp cưng àêìu;
Hêåu thïë xûng lâ vổng tưåc.
Thiïn hẩ êëy xûu nay vêỵn vêåy, nïëu
mònh sinh thúâi àố hấ thua ai;
Hổ trûúång phu ta cng trûúång phu, ấi
cố chđ cưng danh àïìu phẫi thïë”.
Àố
lâ àiïín cưë Ên Cao Tưng bùỉc phẩt
giùåc Têy Nhung; Chu Cưng àưng chinh
Quẫn Thc vâ Thấi Thc. Trêìn Cẫo cố thïí
vđ nhû Vûúng Mậng cûúáp ngưi nhâ Hấn,
vûúng thêët phẫn cưng lêåp lẩi trung hûng
cố thïí so vúái Thiïëu Khang vâ Quang V.
Bân àïën bưëi cẫnh cấc thïë gia vđ nhû Chiïu
Cưng, bïì tưi M. ÚÃ thúâi nhâ Hẩ, Hêåu Nghïå
cûúáp ngưi nhâ Hẩ, Hân Tra
ác diïåt Hêåu
Nghïå, bïì tưi nhâ Hẩ lâ M têåp húåp tân
binh, trúå gip Thiïëu Khang tiïën hânh
trung hûng (xem Tẫ truån, nùm thûá tû
Tûúng Cưng). Mc Dậ lâ núi Chu V
Vûúng tiïu diïåt Tr vûúng nhâ Ên; Hoâi

Êm lâ tûúác võ ca Hân Tđn sau khi diïåt
Hẩng V. Kđnh Àûác lâ chó U Trò Cưng
nhâ Àûúâng sú. Phûúng Thc lâ àẩi thêìn
thúâi Chu Tun Vûúng, Khêëu Tn, Àùå
ng
V lâ ngûúâi theo cåc khúãi binh ca
Quang V àúâi Àưng Hấn. Anh, Vïå tûác lâ
49
THÛÁC VÙN HỐA TRONG “ÀẨI VIÏÅT THƯNG SÛÔ CA LÏ QU ÀƯN
L Tđch vâ L Tơnh, ngûúâi theo Àûúâng
Thấi Tưng khúãi binh, sau àûúåc phong lâ
Anh qëc cưng vâ Vïå qëc cưng.
Nghõch thêìn truån, Trêìn Cẫo, quín
30 viïët: vua Chiïu Tưng sai ngûúâi àem
Hõch ài d thiïn hẩ rùçng:
“Hân Xc cûúáp ngưi nhâ Hẩ chùèng bao
lêu phẫi chõu cûåc hònh;
Chu thû bưåi phẫn nhâ Àûúâng khưng
mêëy chưëc cẫ bêìy bõ diïåt.
…
Bẫo thiïn hẩ cố thïí dng lûå
c àïí mûu àưì;
Bẫo qëc gia cố thïí dng mûu mâ
chiïëm àoẩt.
Can danh phẩm phêån, xûng bûâa lâ
chấu chùỉt nhâ Trêìn,
Tấc quấi tấc oai, hẩi àïën cẫ tưi con
thiïn tûã.
Vẩn vêåt vò thïë mâ àẫo lưån,
Chđn miïëu vò chng mâ thêët kinh.

…
Ấc quấ Lưåc Sún khi phẩm khuët
Tưåi hún Tư Tën lc dêëy binh
…
Gùỉng nưëi bûúá
c Trònh Anh gip Triïåu
Quët noi gûúng Phûúng Thc ph Chu
…
Bâi Hõch viïët vïì cåc thẫo phẩt Trêìn
Cẫo khúãi binh (nùm 1516), trong àố cố dêỵn
d Hân Trấc cûúáp ngưi nhâ Hẩ, Chu Thûã
àưång loẩn nhâ Àûúâng, mâ vđ nhû vúái nhâ
Chu. Bâi Hõch côn dng àiïín cưë An Lưåc
Sún lâm phẫn nhâ Àûúâng, Tư Tën lâm
phẫn nhâ Têën (nùm 326), Ưn Kiïåu bònh
àõnh Vûúng Àưn (xem Têën thû, Tư Tën
truån, quín 100), Trònh Anh giûä nhâ
Triïåu, Phûúng Thc phô trúå nhâ Chu. Têët
cẫ àïìu lâ nhûäng cêu chuån khđch lïå lông
tûúáng s.
Nghõch thêìn truån, Mẩc Àùng Dung,
qín 31 viïët: Àùng Dung lâ ngûúâi trong
lông chûáa mûu, nhûng bïì ngoâi lâm ra vễ
thêåt thâ ngay thùèng, àïí mua danh dûå.
Thúâi êëy cố C Khùỉc Xûúng vâ Trêì
n Cưng
V mûúån àẩo Thiïn v, Thiïn bưìng àïí mï
hóåc ngu dên. Àùng Dung dêng súá xin trõ
tưåi, lẩi hẩch ln cẫ quan Thûâa hiïën Lï
Tđch vâ Àưỵ Thao vïì tưåi mï tđn tâ thuët.

Túâ súá lûúåc rùçng:
“Hẩ thêìn thiïët nghơ: nhên, nghơa,
trung, tđn lâ bưën àiïìu thấnh nhên thûúâng
lâm ln; quấi, lûåc, loẩn, thêìn lâ bưën àiïìu
thấnh nhên khưng nối túái. Xết viïåc àúâ
i
xûa, à cố chûáng minh. Vua Hoâng àïë
àõnh thúâi khùỉc àïí phên ngây àïm, vua
Cao Dûúng dûång thấi cûåc àïí thưng trúâi
àêët. Àậ dûång cấi nïu cho thúâi bêëy giúâ, vâ
àïí àúâi sau lâm gûúng soi vâo àêëy. Hoâng
thûúång lâ bêåc thấnh nhên, múã nïìn trung
hûng rûåc rúä! Vûâa lâ vua vûâa lâ thêìy, à
trấch nhiïåm chùn ni, dẩy bẫo; hoấ bùç
ng
àẩo, hoấ bùçng àûác, mong àûúåc túái hôa mc
thấi bònh. Cẫ trong thiïn hẩ àiïìu àûúåc êëm
no. Nay qn nhên Thiïn thđ nhên v lâ
C Khùỉc Xûúng vâ qn nhên Gia phc
Phẩm tng lâ Trêìn Cưng V, vưën lâ lđnh
thûúâng, cng nhû dên vêåy. Àấng lệ phẫi
noi Vûúng àẩo Vûúng Lưå vâ tn theo gia
hën, lẩi ài mûúån Thiïn v, Thiïn bưìng
àïí d dưỵ ngu dên. Mûúån cha thú
â Phêåt
lâm chúå khđ trấ; mûúån àïìn thúâ Thêìn lâm
ưí chûáa gian. Thåt nghiïìn than lâm
thëc, khiïën giâ trễ bưn ba, phếp phun
nûúác phi ba, lâm ngẫ nghiïng lâng xốm.
Bổn u quấi àậ lâm nhû vêåy, cấc quan

trïn àấng phẫi bâi trûâ. Cấc quan Thûâa
hiïën, àậ tûâng àổc sấch thấnh hiïìn, àïìu lâ
chû
ác trấch sû tûúáng, àấng lệ phẫi nhû
Àõch Nhên Kiïåt “phấ àïìn dêm úã tónh Hâ
Nam”, àïí trûâ mï hóåc; nhû Hưì Dơnh àấnh
nhâ sû úã tónh Quẫng Àưng, àïí bâi dõ
àoan”. Trong àố, Cao Dûúng lâ hiïåu ca
Chun Hc thúâi Ng àïë. Àõch Nhên Kiïåt
cho phấ hu 1700 àïìn miïëu thúâ thêìn quấi
dõ. Hưì Dơnh thúâi Nam Tưëng àậ cho phấ
hu hâng ngân khu àïìn miïëu dõ àơnh, giïë
t
thêìn xâ, àõnh tưåi tùng ni úã Hưì Chêu.
Trïn àêy lâ lûúåc tûâ mưåt sưë bẫn Chiïëu
thû, Têëu súá, Hõch trong viïåc sûã dng cấc
àiïín cưë lõch sûã. Ngoâi ra, Àẩi Viïåt thưng
CHUNG THẤI QN
50
sûã côn dêỵn d cấc àiïín cưë dng àïí so sấnh
cấc nhên vêåt vâ cấc sûå kiïån.
Cưng thêìn truån, Trêìn Ngun Hận,
quín 32 viïët: Nùm Mêåu Thên, Thån
Thiïn thûá nhêët (1428), vua àẩi hưåi cấc
quan vùn vộ, lån cưng ban thûúãng, phong
ưng lâ Tẫ tûúáng qëc vâ cho theo hổ vua.
Ưng nối riïng vúái ngûúâi thên: “Nhâ vua cố
tûúáng nhû Viïåt Vûúng, khưng thïí cu
âng
vinh àûúåc”. Ưng xin vïì hûu.

Thúâi Xn Thu, Viïåt vûúng Cêu Tiïỵn
sau khi giânh àûúåc ngưi bấu àậ sất hẩi
Vùn Chng, côn Phẩm Lậi nhòn xa àậ trưën
ài úã êín. Trêìn Ngun Hận àậ dng cêu
truån nây àïí thïí hiïån sûå bêët tin dng
ca Thấi Tưí.
Àïë hïå truån, Phc vûúng, quín 30
cố ghi rùçng: “Phc vûúng Tranh lâ con thûá
sấu cu
ãa vua Thấnh Tưng… Vûúng tđnh
ngûúâi giẫn dõ, thanh àẩm, ưn hoâ, àûáng
àùỉn, thûåc thâ, đt nối, giûä mònh theo lïỵ
nghơa phếp tùỉc, ham mï sấch vúã, thđch
nhêët lâ Kinh dõch, cng hiïíu àûúåc nghơa
ca sấch, giỗi viïët chûä thẫo; rêët hay thú,
phong cấch thú thanh cao hng trấng. Àậ
tûâng theo xe vua vïì thùm Lam Kinh, ûáng
chïë thú ph, àûúåc vua Thấng Tưng Thìn
hoâng àïë àùåc biïåt khen ngúåi, ban cho thû
á
vẫi ma hê ca Cao Ly. Vua Hiïën Tưng
gổi vâo àiïån àûa ra thú cho hoẩ, vâ giấng
chó khen ngúåi, lẩi ban cho vẫi vốc tú la
cng hâi trùỉng. Vua bẫo ưng cûá nïn lêëy
viïåc àổc sấch vâ lâm viïåc thiïån lâm vui.
Ưng àûúåc nhâ vua coi trổng nhû thïë.
Ngûúâi àûúng thúâi thûúâng sấnh ưng vúái
Àưng Bònh vâ Hâ Gian àúâi xûa”. Trong àố,
Àưng Bònh chó Àưng Bònh Hấn vûúng, con
thûá ta

ám ca vua Hấn Quang V, ca tng
Hấn Quang V Àïë th mïånh trung hûng;
Hâ Gian lâ Hiïën vûúng Lûu Àûác. Cẫ hai
ngûúâi nây àïìu thiïån nghïå súã trûúâng vùn
chûúng Nho giấo.
Nghõch thêìn truån, Mẩc Àùng Dung,
quín 31 ghi chếp viïåc Trõnh Duy Liïåu
cêìu viïån binh nhâ Minh: “Ma xn nùm
Qu T (1533), cấc cûåu thêìn nhâ Lï…
dûång vua Trang Tưng lïn ngưi vua tẩi
nûúác Ai Lao, àùåt niïn hiïåu lâ
Ngun
Hoâ. Qëc thưëng phên minh, danh nghơa
chđnh àấng. Sau khi phong cấc tûúáng, vua
sai Duy Liïåu vûúåt biïín sang nhâ Minh,
têu cấo tưåi trẩng ca Àùng Dung vâ xin
nhâ Minh àấnh dểp. Duy Liïåu lâ ngûúâi cố
tiïët thấo, giỗi vùn chûúng, soẩn túâ têu kïí
hïët tưåi tiïëm nghõch ca Àùng Dung. Ưng
lẩi tûå vđ nhû Thên Bao Tû, Dûå Nhûúång vâ
Trûúng Lûúng, lúâi lệ rêët lêm li bi àất! Vua
Minh nhêån túâ têëu, giấo xëng àònh nghõ
àõnh cê
ët qn sang hỗi tưåi Àùng Dung”.
Nghõch thêìn truån, Mẩc Mêåu Húåp,
quín 33 ghi chếp chuån Lï Quang Bđ ài
sûá nhâ Minh: Nùm Chđnh Trõ thûá mûúâi
(1567), vua sai Giấp Trung cng Àưng cấc
hiïåu thû Phẩm Duy Quët ài àïën biïn giúái
Lẩng Sún àốn tiïëp sûá thêìn Lï Quang Bđ vïì

kinh àư. Quang Bđ ài sûá sang nhâ Minh lo
viïåc cưëng hiïën thûúâng niïn. Nùm Mêåu
Thên, niïn hiïåu Gia Tơnh thûá 27 (1548),
ưng àïën Nam Ninh, bõ nhâ Minh ngúâ lâ
quan giẫ mẩo, bùỉt phẫi chúâ àïí tra xết
minh ba
åch, rưìi múái cho dêng lïỵ phêím. Thïë
rưìi hổ gûãi vùn thû ài tra xết, nhûng chùèng
cố hưìi êm, Quang Bđ cûá phẫi lûu tẩi sûá
quấn chúâ mïånh lïånh, Phc Ngun thò vò
lc êëy trong nûúác nhiïìu nẩn, bỗ khiïëm
khuët viïåc cưëng hiïën àậ mêëy nùm liïìn,
nïn cng khưng dấm têu xin. Àïën nùm
Qu Húåi, niïn hiïåu Gia Tơnh thûá 42
(1563), quan qn Lûúäng Quẫng nhâ
Minh múái sai ngûúâ
i àûa Quang Bđ túái Bùỉc
Kinh. Nhên dõp àố, Phc Ngun cng sai
quan hêìu gûãi cho Quang Bđ 25 lẩng bẩc àïí
thûúãng lẩo. Khi Quang Bđ túái kinh àư, lẩi
bõ lûu úã sûá quấn. Àïën lc nây, viïn Àẩi
hổc sơ nhâ Minh lâ L Xn Phûúng
thûúng hẩi Quang Bđ bõ giûä lêu úã quấn
àúåi, mâ vêỵn kđnh cêín giûä àûúåc mïånh ca
cha, nïn têu lïn vua Minh nhêån cưëng
phêím vâ cho vïì. Quang Bđ úã trong nûúác
Minh àậ
18 nùm. Lc ra ài tốc mêy xanh
51
THÛÁC VÙN HỐA TRONG “ÀẨI VIÏÅT THƯNG SÛÔ CA LÏ QU ÀƯN

mûúát, khi trúã vïì rêu tuët bẩc phú! Ngûúâi
Minh vđ ưng nhû Tư V ài sûá khi xûa àïën
lc bẩc àêìu múái àûúåc vïì. Khi Quang Bđ trúã
vïì túái Àưng Kinh, Phc Ngun bỗ lúâi an
i, thêëy viïåc ài sûá ca ưng giưëng hïåt Tư
V, bên phong cho tûúác Tư qån cưng.
Trïn àêy lâ hai kiïíu nhên vêåt khấ
àiïín hònh trong thúâi k Trung Qëc cưí
àẩi. Thên Bao Tû, Dûå Nhûúång, Trûúng
Lûúng àïìu lâ cêu truån vï
ì nhûäng nhên
vêåt bấo th nưíi tiïëng, do àố cố à khẫ
nùng lâm cẫm àưång àïën Minh triïìu, àïí hổ
xët binh cûáu viïån. Tư V ài sûá sang
Hung Nư 19 nùm múái trúã vïì nûúác, côn Lï
Quang Bđ úã Trung Qëc 18 nùm, chùèng
khấc gò Tư V. Àêy lâ nhêån thûác giưëng
nhau giûäa Trung Qëc vâ Viïåt Nam.
Tûâ sûå phên tđch nưåi dung cấc àiïín cưë
àûúå
c lêëy trong cấc thû sấch chđnh thưëng
ca cấc Chiïëu thû, Têëu súá, Hõch vùn nhû
trïn, cố thïí thêëy, Viïåt Nam khi àố àậ lêëy
kinh sûã Trung Qëc lâm bâi hổc giấo dc
vùn hoấ. Hún nûäa, khưng chó lêëy ngun
nghơa nưåi dung, mâ côn vêån dng mưåt
cấch nhìn nhuỵn, tẩo nïn mưåt kïët quẫ
êën tûúång, àố chđnh lâ viïåc cấc sûå kiïå
n
trong lõch sûã Trung Qëc àậ trúã thânh bâi

hổc tiïìn lïå cho viïåc dêỵn chûáng, tham khẫo.
Lõch sûã Viïåt Nam ln phẫng phêët trong
àố hònh ẫnh lõch sûã Trung Qëc. Nhûng,
àố chó lâ bống dấng mâ thưi, ngûúâi Viïåt
Nam khưng gẩt bỗ sûå khấc biïåt giûäa lõch
sûã Viïåt Nam vâ lõch sûã Trung Qëc. Chó cố
àiïìu lâ, thû tõch c trong lõch sûã àậ hònh
thânh tru
ìn thưëng vùn hoấ, khi àố àûúåc
coi lâ di sẫn vùn hoấ chung; vâ, trong khi
vêån dng, chng àậ giao thoa vúái nhau.
Hiïån tûúång nây cố lâ do úã thúâi k àố, nïìn
giấo dc ca Viïåt Nam hoân toân sûã dng
Hấn vùn. Cho àïën nay, vêën àïì nây vêỵn
côn cố nghơa gúåi múã. Mưỵi dên tưåc àïìu cố
lõch sûã
vùn hoấ ca riïng mònh, nhûng sûå
giao lûu chùåt chệ giûäa cấc dên tưåc àậ hònh
thânh mưåt ngưi nhâ vùn hoấ chung nhû
ngây nay. Àưëi vúái sûå hònh thânh, hưåi nhêåp
vùn hoấ - lõch sûã ca cấc dên tưåc, àûúåc coi
lâ di sẫn chung ca toân nhên loẩi, cố thïí
tu chổn viïåc vêån dng nhûäng tiïìn lïå
mang nghơa ca lõch sûã àậ hònh thânh.
Sûå vêå
n dng nây khưng chó lâm sêu sùỉc
thïm nhêån thûác trong quấ khûá vâ hiïån
tẩi, mâ, trong sûå giao lûu giûäa cấc dên tưåc,
côn dïỵ àẩt àïën sûå giao lûu, tùng hiïåu quẫ
àïí àẩt àïën sûå cưång hûúãng nhûäng giấ trõ.

IV. thûác ch thïí (ch quìn)
Sûå vêån dng nhûäng àiïín cưë trong lõch
sûã trïn àêy àậ cho thêëy rộ sûå giao lûu
nhûäng di sẫn vùn hoấ giûäa Trung Qëc vâ
Viïåt Nam; thêåm chđ, Viïåt Nam àậ coi lõch
sûã Trung Qëc nhû lõch sûã ca mònh.
Nhûng, àố chó lâ úã gốc àưå truìn thưëng
vùn hoấ mâ thưi. Côn nïëu úã gốc àưå quan
hïå qëc tïë giûäa cấc dên tưåc mâ àấnh gia
á
nhû vêåy thò àố lâ sûå vộ àoấn, búãi giûäa
chng vêỵn cố sûå khấc biïåt. Trong Àẩi Viïåt
thưng sûã, hâm nghơa ca tûâ “Trung Qëc”
àûúåc hiïíu nhû sau:
Trong truìn thưëng Trung Qëc, cấc
qëc gia xung quanh àûúåc gổi lâ “di àõch”,
àưìng thúâi vúái cấch nhòn àố lâ cấch nhòn
ca cấc nûúác xung quanh, thûúâng coi àố lâ
kïë sa
ách tẩm thúâi dng àïí trấnh cún giêån
dûä ca “nûúác trung têm” (Trung Qëc), lâ
giûä thïë khiïm nhûúâng àïí àưíi lêëy hoâ bònh.
Do àố, sau khi chiïën thùỉng, àïí àûa qn
Minh àêìu hâng rt vïì nûúác, Lï Thấi Tưí àậ
phẫi chêëp nhêån cêìu sùỉc phong cho Trêìn
Cẫo lâm vua (Thấi Tưí chó lêëy danh nghơa
àïí mong hoâ hoận, nhûng sau àố àậ dểp
loẩn Trêìn Cẫo). Àêy lâ bâi hổc lõch sûã “Àẩi
qëc sûå” àïí giûä gòn hoâ bònh. Mưåt bâi hổc
lõch sûã khấc, àưëi lêåp vúái bâi hổc trïn lâ

viïåc Mẩc Àùng Dung sau khi cûúáp ngưi, do
lo súå nhâ Lï cêìu viïån binh nhâ Minh nïn
àậ liïn tiïëp giẫi thđch rùçng nhâ Lï khưng
côn ngûúâi thûâa tûå, àïí tûå lêåp ra nhâ Mẩc.
Cëi cu
âng, àïën nùm Àẩi Chđnh thûá mûúâi
(1540), khi Mao Bấ Ưn dêỵn qn xëng
phđa nam, Mẩc Àùng Dung àđch thên ra
CHUNG THẤI QN
52
cûãa ẫi tûå àêìu hâng. Nghõch thêìn truån,
Mẩc Àùng Dung, quín 31 viïët: Nhâ Minh
hẩ chiïëu, hẩch tưåi cha con Àùng Dung, àưíi
An Nam qëc thânh An Nam àư thưëng sûá
ty, Àùng Dung nhêån chûác Àư thưëng sûá,
giûä chûác quan nhõ phêím vâ mưåt êën bùçng
bẩc, vêỵn giûä thïë têåp. Giûä ngun tïn ca
13 àẩo, lêåp mưåt viïn Phố sûá àïí sai khiïën
viïåc triïìu cưëng.
Sau khi Àùng Dung àêìu hâ
ng, vïì
danh nghơa, An Nam qëc àậ trúã thânh
mưåt phiïn thåc triïìu Minh, nhûng thûåc
tïë, quan qn nhâ Minh chûa tiïën vâo
Viïåt Nam àïí tiïën hânh thưëng trõ thûåc sûå.
Nghõch thêìn truån, Mẩc Phc Hẫi,
quín 32 ghi chếp viïåc Mẩc Phc Hẫi, vâo
nùm Ngun Hoâ thûá mûúâi, thấng 8 nùm
1542, vûâa thïí hiïån triïìu phc nhâ Minh,
ngúåi ca mưåt thúâi thanh bònh, vûâa coi tro

ång
viïåc noi theo bâi hổc ca tưí ph, lêëy lông
nhên àûác, tđn nghơa lâm rûúâng mưëi, thïí
hiïån tđnh chđnh àấng cho mònh.
Nhû trïn àậ phên tđch, mưëi quan hïå
giûäa Trung Qëc lâ trung têm vúái Viïåt
Nam lâ ngoẩi vi àậ cêëu thânh mưëi quan hïå
lïå thåc ca Viïåt Nam àưëi vúái Trung Qëc.
Viïåt Nam mûúån viïåc nhêån sùỉc phong àïí tûå
xấc lêåp tđnh chđnh àấng cu
ãa mònh. Song,
kiïíu quan hïå nây chó lâ trïn danh nghơa.
D trong àiïìu kiïån vêåt chêët khố khùn,
Trung Qëc vêỵn cố thïí tiïën àấnh Viïåt
Nam, nhûng k thûåc, khưng à thûåc lûåc
thưëng trõ Viïåt Nam. Mưëi quan hïå thûåc sûå
nây cẫ hai bïn àïìu hiïíu rộ. Do àố, viïåc àêìu
hâng ca Mẩc Àùng Dung vâ quan hïå
thêìn phc sau àố chó lâ viïåc hai bïn c
ng
phưëi húåp àïí diïỵn mưåt mân kõch, vúái mc
àđch lâ lâm rộ àõnh ca Minh Thïë Tưng
àưëi vúái viïåc thẫo phẩt àậ àûúåc hẩ chiïëu.
Mưëi quan hïå giûäa vng trung têm vâ
vng xung quanh chó mang tđnh hònh
thûác. Nïëu quay trúã lẩi vúái bẫn thên Viïåt
Nam thò sệ thêëy rùçng, hổ khưng tûå coi
mònh lâ nûúác bïn ngoâi ca Trung Qëc.
Trong
Àẩi Viïåt thưng sûã, Trung Qëc

thûúâng àûúåc gổi lâ nhâ Minh hay phûúng
Bùỉc (Bùỉc qëc); trong thúâi k chiïën tranh
lẩi àûúåc gổi vúái cấi tïn lâ nûúác Ngư, “cìng
Ngư”, “Ngư khêëu”, “cìng Minh”. Cấch gổi
nây phẫn ẫnh mưëi quan hïå úã thïë àưåc lêåp
giûäa Viïåt Nam vúái Trung Qëc. Thấi Tưí
Thån thiïn nùm àêìu tiïn 1428, trong
bẫn Chiïëu dû
ång nûúác cố viïët: “Viïåc lâm
nhên nghơa, cưët ëu nhên dên, àẩo qn
àiïëu phẩt, trûúác trûâ kễ bẩo. Nûúác Àẩi Viïåt
ta lâ mưåt nûúác vùn hiïën, àưëi vúái Trung
Hoa, non sưng búâ cội àậ khấc nhau, phong
tc Bùỉc Nam cng khưng giưëng. Tûå hổ
Triïåu hổ Àinh hổ L hổ Trêìn, dûång nïìn
àưåc lêåp nûúác ta, cng triïìu Hấ
n triïìu
Àûúâng triïìu Tưëng triïìu Ngun, àïìu xûng
Hoâng àïë mưåt nûúác. Tuy nûúác mẩnh nûúác
ëu khưng àưìng àïìu, nhûng hâo kiïåt nûúác
nhâ vêỵn chùèng thiïëu. Thïë cho nïn Lûu
Cung tham cưng nïn phẫi thêët bẩi, Triïåu
Tiïët chđ lúán cng phẫi vong thên; Toa Àư
thò bõ bùỉt tẩi quan Hâm Tûã; Ư Mậ thò bõ
giïët úã sưng Bẩch Àùçng. Xết vâo viïåc trûúác,
à
cố chûáng minh. Hưìi trûúác àêy, vò chđnh
sûå hổ Hưì hâ khùỉc, khiïën lông nhên dên
oấn th, ngûúâi Minh nhên giây xếo dên
ta, bổn ấc lẩi mûu toan bấn nûúác, khùỉc

nghiïåt tûå àưët dên àen, thẫm hổa nhû chưn
con àỗ”.
Àoẩn vùn trïn lâ vùn thû chđnh thûác
ca Viïåt Nam hiïëm thêëy trong cấc àiïín cưë
lõch sûã Trung Qëc. Trong àố, ngûúâi Viïåt
àậ thïí hiïån y
á thûác qëc gia bùçng sûå phên
biïåt cấc nûúác nam vúái bùỉc. Lûu Cung lâ
ch nûúác Nam Hấn (917-941), Triïåu Tiïët
(khưng rộ). Côn Toa Àư, Ư Mậ Nhi àïìu lâ
tûúáng bẩi trêån nhâ Ngun. Têët nhiïn,
khi àậ cố nïìn àưåc lêåp tûúng àưëi thò bêët cûá
kễ nâo àïën xêm lûúåc, cëi cng, cng àïìu
phẫi gấnh lêëy sưë phêån thêët bẩi.
Cm tûâ “Trung Që
c” trong Àẩi Viïåt
thưng sûã àûúåc dng theo nghơa lâ khấi
niïåm vùn hoấ truìn thưëng. Khi êëy,
“Trung Qëc” khưng àûúåc dng theo
nghơa àïí chó khu vûåc àõa l, mâ àûúåc dng
53
THÛÁC VÙN HỐA TRONG “ÀẨI VIÏÅT THƯNG SÛÔ CA LÏ QU ÀƯN
àïí chó lâ vng vùn hoấ. Do àố, Viïåt Nam
cng tûå xûng lâ Trung Qëc. Nghõch thêìn
truån, Mẩc Àùng Dung, quín 31 àậ ghi
chếp viïåc Trêìn Cẫo phẫn loẩn nùm Quang
Thiïåu thûá tû àúâi Lï Chiïu Tưng (1516):
Thiïåu qëc cưng Lï Quẫng Àưå hâng giùåc
Cẫo, Trêën tûúáng qn bùỉt àûúåc, àiïåu vïì
Kinh sû. Àùng Dung lẩi dêng biïíu hẩch

tưåi, xin giïët Quẫng Àưå vïì tưåi bêë
t trung, túâ
biïíu lûúåc rùçng: “Tam cûúng ng thûúâng lâ
rûúâng cưåt chưëng àúä trúâi àêët, lâ cưåt àấ n
vûäng nhên dên. Nïëu nûúác mâ khưng cố
cấc àiïìu àố, tûác lâ úã núi “Trung Hẩ” (vùn
minh) mâ hoấ ra “Di Àõch” (man di); ngûúâi
mâ khưng cố àiïìu àố, tûác cố “xiïm y” mâ
hoấ ra “cêìm th”. Tûâ xûa túái nay, chûa
tûâng cố ai bỗ cấc àiïìu ào
á mâ cố thïí àûáng
trong khoẫng trúãi àêët”.
Nhû vêåy, sûå phên biïåt giûäa “Trung
Hẩ” hay “Di Àõch” bõ quy àõnh búãi sûå “côn
mêët” ca tam cûúng, ng thûúâng. Àêy lâ
phẩm tr vùn hoấ, chûá khưng phẫi lâ khấi
niïåm vïì khu vûåc àõa l. Viïåc lêëy vùn hoấ
àïí giấo hoấ àậ cho thêëy mưåt cấch tûå nhiïn
trong viïåc Viïåt Nam gổi nûúá
c mònh lâ
“Trung Qëc”.
Sau khi nhâ Mẩc bõ diïåt vong, hêåu dụå
àúâi sau vêỵn tiïëp tc cùn cûá theo vng ranh
giúái àïí xûng hiïåu. Mẩc Kđnh Cung lâ mưåt
trong sưë àố. Nghõch thêìn truån, Mẩc
Kđnh Cung, quín 34 àậ ghi chếp viïåc
Mẩc Ngổc Liïỵn lâ mưåt àẩi thêìn àïí lẩi thû
cho Kđnh Cung: (Nùm Quang Hûng thûá
mûúâi bẫy, 1594), Kđnh Cung chẩy vâo
vng Long Chêu. Thấng 7 (1594) Ngổc

Liïỵn ư
ëm chïët úã Vẩn Ninh. Trûúác khi chïët
àûa thû khun Kđnh Cung rùçng: “Nay
nhâ Mẩc khđ vêån àậ hïët, hổ Lï trung
hûng, àố lâ sưë trúâi. Dên ta lâ ngûúâi vư tưåi
mâ khiïën àïí phẫi mùỉc nẩn binh àao, ai núä
lông nâo! Chng ta nïn lấnh ra úã nûúác
khấc, ni dûúäng uy lûåc, chõu khët àúåi
thúâi, chúâ khi nâo mïånh trúâi trúã lẩi múái lâm
àûú
åc, chûá khưng thïí lêëy lûåc chổi vúái lûåc.
Khi hai con hưí tranh nhau, têët phẫi cố
mưåt con bõ thûúng, khưng cố đch gò cho
cưng viïåc. Nïëu thêëy qn hổ àïën àêy thò
chng ta nïn trấnh ài, chúá cố àấnh nhau
vúái hổ, cưët phông th cêín thêån lâ chđnh;
lẩi chúá nïn múâi ngûúâi Minh vâo “nûúác ta”
(Trung Qëc ca ta) mâ àïí dên ta phẫi
lêìm than àau khưí, àố cng la
â tưåi lúán
khưng gò nùång bùçng”.
Sûã sấch trïn àêy àậ nối rộ viïåc nhiïìu
lêìn nhùỉc àïën tû tûúãng mïånh trúâi, cng lâ
nối àïën viïåc “chúá nïn múâi ngûúâi Minh vâo
“nûúác ta” (Trung Qëc ca ta)”, thïí hiïån
thûác dên tưåc ca Mẩc Kđnh Liïỵn, àùåc biïåt
àấng ch lâ viïåc tûå xûng nûúác ta lâ
“Trung Q
ëc”. Theo Nghõch thêìn truån,
Mẩc Kđnh Hoân – Mẩc Kđnh Khoan, Mẩc

Kđnh Khoan chẩy vïì núi hiïím ëu úã vng
biïn ẫi àïí khấng cûå, sau àố bõ tiïỵu trûâ,
phẫi thấo chẩy cẫ vâo àêët nhâ Minh. Vò
thïë, vâo nùm Dûúng Hoâ thûá nùm (1639),
Thanh qån vûúng Trõnh Trấng gûãi thû
cho qu doanh Quẫng Têy hển cng àấnh
con ca Kđnh Khoan lâ Kđnh V, trong àố
viïët: “Treo cưí Kđnh V, Kđnh Mên úã
trïn
giấ gưỵ, “Hẩ” àõnh lẩi cấc qån huån Cao
Bùçng vïì lẩi “bẫn àưì”. Hoân thânh àûúåc
cưng trẩng vúái nûúác chng tưi, thoẫ lông
k vổng vúái qu chêu cấc ngâi. Hấ chùèng
phẫi tưët sao!”.
Trong bûác thû gûãi ty sûá Quẫng Têy,
Trõnh Trấng àậ dng chûä “Hẩ” (trong tûâ
Hoa Hẩ, Trung Hẩ) thânh mưåt àưång tûâ
àïí
nối vïì mong mën thu phc trúã lẩi cấc
qån huån Cao Bùçng. Viïåc dng chûä “Hẩ”
cng giưëng nhû nghơa ca chûä “Trung
Qëc”, tûác lâ mang nghơa ca khấi niïåm
vùn hoấ nhû àậ nối úã trïn. Nhû vêåy, nhûäng
chûä àố àïìu mang khấi niïåm vùn hoấ, chûá
khưng mang khấi niïåm àõa l.

Ngûúâi dõch: TS. NGUỴN MINH HOÂN
(Viïån Triïët hổc, Hổc viïån Chđnh trõ -
Hânh chđnh Qëc gia Hưì Chđ Minh)
CHUNG THẤI QN

54