Đề tài triết học " Tuệ Trung Thượng sĩ – nhà Thiền học thông tuệ " ppsx

ụå Trung Thûúång sơ lâ mưåt trong
nhûäng nhâ thiïìn hổc xët sùỉc vâo
bêåc nhêët ca nûúác ta trong triïìu àẩi
nhâ Trêìn. Ưng àûúåc coi lâ “ngổn àên tưí
ca Phêåt hoâng, lêëy têm truìn têm…
lâm phêën phất ngổn giố lânh nhâ
Phêåt”(1). Ưng khưng chó lâ mưåt Thiïìn gia
àùỉc àẩo, mưåt êín sơ, thi sơ, mâ côn lâ mưåt võ
tûúáng cố nhiïìu cưng tra
ång trong hai cåc
khấng chiïën chưëng giùåc Ngun - Mưng
vâo nhûäng nùm 1285 vâ 1288.
Tụå Trung Thûúång sơ tïn thêåt lâ Trêìn
Tung. Ưng lâ con àêìu ca Minh Khêm Tûâ
Thiïån àẩi vûúng Trêìn Liïỵu, lâ anh råt
ca Hûng Àẩo vûúng Trêìn Qëc Tën vâ
cng lâ anh råt ca Hoâng hêåu Ngun
Thấnh Thiïn Cẫm (vúå vua Trêìn Thấnh
Tưng). Ưng sinh nùm 1230, mêët nùm
1291. Ưng àûúåc Trêìn Thấi Tưng nhêån lâm
con ni sau khi Trêì
n Liïỵu qua àúâi vâ
àûúåc phong tûúác Hûng Ninh vûúng. Tụå
Trung Thûúång sơ tu Phêåt, nhûng khưng
khếp mònh vâo “tam quy ng giúái”. Ưng lâ
nhâ Thiïìn hổc thưng tụå, sùỉc sẫo trong
suy nghơ vâ hânh àưång. Ưng àậ àûúåc Trêìn
Nhên Tưng hïët lông ca ngúåi trong bâi
Hânh trẩng ca Tụå Trung Thûúång sơ,
rùçng: “Thã nhỗ, Thûúång sơ bêím tđnh
thanh cao, nưíi tiïëng thìn hêåu. Àûúåc cûã

trêën giûä qn dên ú
ã lưå Hưìng. Hai lêìn giùåc
Bùỉc xêm lùng, cố cưng vúái nûúác, lêìn hưìi
àûúåc thùng chuín giûä chûác Tiïët àưå sûá
vng biïín trẩi Thấi bònh. Vïì cưët cấch,
Thûúång sơ lâ ngûúâi khđ lûúång thêm trêìm,
phong thêìn nhân nhậ. Ngay tûâ tha côn
àïí chỗm àậ hêm mưå cûãa Khưíng. Àïën tham
vêën Thiïìn sû Tiïu Dao úã Phc àûúâ
ng,
Ngûúâi àậ lậnh hưåi àûúåc ëu chó, bên dưëc
lông thúâ lâm thêìy. Ngây ngây chó lêëy viïåc
hûáng th vúái Thiïìn hổc lâm vui, khưng hïì
bêån têm àïën cưng danh sûå nghiïåp”(2).
Hay, trong bâi Tấn Tụå Trung
Thûúång sơ, Trêìn Nhên Tưng cng viïët:
“Câng nhòn câng cao,
Câng khoan câng bïìn.
Chúåt phđa sau àố,
Ngùỉm, phđa trûúác liïìn.
Cấi na
ây gổi tïn,
Lâ Thưng sơ Thiïìn”(3).
Tû tûúãng triïët hổc ca Tụå Trung
Thûúång sơ àûúåc trònh bây trong tấc phêím
Thûúång sơ ngûä lc do Phấp Loa biïn soẩn,
Trêìn Nhên Tưng khẫo àđnh vâ Trêìn Khùỉc
Chung àïì bẩt. Tû tûúãng ca Tụå Trung
Thûúång sơ ra àúâi vâo thúâi k hûng thõnh
nhêët ca Phêåt giấo Viïåt Nam trong lõch sûã,

thúâi L - Trêìn. Àố lâ thú
âi àẩi mâ Thiïìn hổc
khưng chó dûâng lẩi úã chûâng mûåc mang húi
thúã ca cåc sưëng nûäa mâ cao hún, nố àậ
bùỉt nhõp vâ trúã thânh triïët l sưëng ca thúâi
àẩi vúái nghơ vâ hânh àưång lúán lao lâ cûáu
dên, cûáu nûúác, àûa dên tưåc ta vûún lïn
khùèng àõnh nïìn àưåc lêåp, tûå ch ca mònh.
Trong quan àiïím vïì
thïë giúái hay vïì
vêën àïì bẫn thïí lån, Tụå Trung Thûúång sơ
TRIÏËT HỔC, SƯË 8 (219), THẤNG 8 - 2009
76
(*) Hổc viïn cao hổc, Khoa Triïët hổc, Trûúâng Àẩi
hổc Khoa hổc Xậ hưåi vâ Nhên vùn, Àẩi hổc Qëc gia
Tp. Hưì Chđ Minh.
(1) Viïån Vùn hổc. Thú vùn L - Trêìn, t.2, Quín
thûúång, Nxb Khoa hổc xậ hưåi, Hâ Nưåi, 1989, tr.594.
(2) Viïån Vùn hổc. Sàd., tr.544.
(3) Viïån Vùn hổc. Sàd., tr.485.
TỤÅ TRUNG THÛÚÅNG SƠ
NHÂ THIÏÌN HỔC THƯNG TỤÅ
BI HUY DU(*)
giíi thiƯu danh nh©n triÕt häc
lâ ngûúâi àêìu tiïn àûa ra khấi niïåm bẫn
thïí àïí giẫi thđch ngìn gưëc ca v tr vẩn
vêåt, vúái nưåi dung hïët sûác phong ph vâ
sêu sùỉc. Ưng viïët: “Bẫn thïí nhû nhiïn tûå
khưng tõnh - ”(4). Nhû thïë,
bẫn thïí úã Tụå Trung àûúåc hiïíu lâ cấi ban

àêìu, gưëc rïỵ, cưåi ngìn ca vẩn vêåt, lâ cấi
hâm chû
áa trong bẫn thên sûå vêåt, nố vưën
nhû thïë lâ nhû thïë vâ lâ cấi trưëng khưng,
lùång lệ; lâ thûåc thïí tưìn nhiïn nhû nhiïn,
tûå nố tưìn tẩi, mn àúâi chùèng mêët. Nố lâ
cấi phi hû phi thûåc, phi thêët phi àùỉc, phi
trổc phi thanh, vư tiïìn vư hêåu, vư thõ vư
phi. Bẫn thïí nây côn àûúåc Tụå Trung gổi
bùçng nhûäng tïn khấc, nhû têm, Phêåt tđnh,
phấ
p thên, bẫn lai, chên diïån mc. Cấi
bẫn lai nây, vïì thûåc chêët, khưng hâm chûáa
mưåt vêåt gò cẫ, cng khưng hâm chûáa cht
mêìm mưëng lêỵn dêëu vïët nâo. Nố chó lâ
phûúng tiïån, ngưn ngûä àïí diïỵn tẫ bẫn thïí
thưi, chûá khưng phẫi lâ chđnh bẫn thïí,
nhû ngốn tay chó lïn mùåt trùng cho ngûúâi
ta thêëy mùåt trùng vêåy. Do àố, àûâng lêìm
tûúãng ngốn tay chó mùåt trùng vúái chđnh
mùåt trùng.
“Bẫn lai vư nhêët vêåt,
Phi chng diïåc phi manh”
(Xûa nay khưng cố mưåt vêåt nâo hïët thẫy,
Chùèng cố gưëc cng chùèng cố mêìm àïí
cho chng xët hiïån)(5).
Bẫn thïí nây, theo Tụå Trung Thûúång
sơ lâ khưng hònh, khưng tûúáng, khưng
ngưn tûâ, hònh ẫnh, tû tûúãng nâo diïỵn tẫ
àûúåc. Àiïìu nây àậ àûúåc ưng trònh bây

trong bâi Têm vûúng
- mưåt bâi thú mang
dêëu êën quan àiïím duy thûác hổc ca
Vasubandhu, rùçng:
“Khưng hònh, khưng tûúáng “cha têm ta”,
Mùỉt dêỵu ly chêu àưë nhêån ra.
Mën biïët àêu lâ “khn mùåt thûåc”,
Giûäa trûa ng tđt àïën canh ba” (6).
Tiïëp nưëi quan àiïím ca Trêìn Thấi
Tưng vïì hû, khưng, Tụå Trung cng cho
rùçng, bẫn thïí chđnh lâ vư, lâ khưng. Vẩn
phấp, suy cho cng, do nhên dun giẫ
húåp, àïìu la
â khưng. Ưng viïët:
“Thên tông vư tûúáng bẫn lai khưng”(7).
Hay: “Chên nhû, vổng niïåm tưíng giai khưng”(8).
Tuy nhiïn, trong quan niïåm vïì bẫn
thïí, giûäa Trêìn Thấi Tưng vâ Tụå Trung
cng cố sûå khấc nhau. Nïëu bẫn thïí hay
têm thïí úã Trêìn Thấi Tưng àûúåc gổi lâ gia
hûúng thò úã Tụå Trung Thûúång sơ, nố àûúåc
gổi lâ cưë hûúng. Cẫ hai ưng àïìu cho rùçng,
giấ
c ngưå chđnh lâ chng sinh khi quay vïì
vúái têm thïí ca mònh, vïì vúái gia hûúng,
hay cưë hûúng. Tụå Trung Thûúång sơ viïët:
“Nhêët khc vư sinh xûúáng liïỵu thò,
Àẫm hoânh têët lêåt cưë hûúng quy”
(Vûâa lc “vư sinh” dûát khc ca,
Cêìm ngang ưëng sấo lẩi qụ nhâ)(9).

Ngoâi ra, khi àïì cêåp àïën bẫn thïí, Trêìn
Thấi Tưng thûúâng dng khấi niïåm bẫn lai
diï
ån mc, côn Tụå Trung lẩi dng khấi
niïåm nûúng sinh diïån. Ưng cho rùçng, chó
nhûäng ai hiïíu àûúåc “gûúng mùåt ngûúâi mể”
múái tin rùçng cẫ trúâi vâ ngûúâi àïìu lâ giẫ
danh mâ thưi. Trong bâi Thõ àưì (Gúåi bẫo
hổc trô), Tụå Trung viïët:
“A thy hưåi àùỉc nûúng sinh diïån,
Thy tđn nhên thiïn tưíng giẫ danh”(10).
Tốm lẩi, bẫn thïí ú
ã Tụå Trung Thûúång
sơ lâ cấi bẫn nhiïn, viïn mận, thanh tõnh,
khưng tõch, vưën cố úã trong têm mưỵi ngûúâi.
Búãi vêåy, ngûúâi ta chùèng phẫi ài tòm úã àêu
cẫ, chúá hỗi Thiïëu Thêët vúái Tâo Khï, chùèng
phẫi tòm úã Àưng, Têy, Nam, Bùỉc. Bẫn thïí
nây vûúåt lïn mổi sûå phên biïåt phẫi trấi,
tưët xêëu, côn mêët. Nố vư thõ vư phi, phi hû
phi thûåc, vư khûá vư lai, vư hêåu vư tiïìn, phi
trêìn phi cêëu. Bẫn thïí nây khưng thïí dung
“trđ” mâ biïët àûúåc, khưng thïí dung “thûác”
mâ hiïíu àûúåc. Àïí hiïíu nố, phẫi dung trûåc
giấc, vûúåt lïn trïn mổi quan niïåm àưëi àậi,
“nhõ kiïën”.
Nhûng, vêën àïì àùåt ra lâ, theo Tụå
77
TỤÅ TRUNG THÛÚÅNG SƠ - NHÂ THIÏÌN HỔC THƯNG TỤÅ
(4) Viïån Vùn hổc. Sàd., tr.272.

(5) Viïån Vùn hổc. Sàd., tr.289.
(6) Viïån Vùn hổc. Sàd., tr.237.
(7) Viïån Vùn hổc. Sàd., tr.285.
(8) Viïån Vùn hổc. Sàd., tr.248.
(9) Viïån Vùn hổc. Sàd., tr.230.
(10) Viïån Vùn hổc. Sàd., tr.246.
Trung Thûúång sơ, cấi gò lâ bẫn thïí ca vẩn
vêåt, vẩn sûå? Àïí trẫ lúâi cho cêu hỗi nây, khi
tiïëp tc àïì cao cấi têm - khấi niïåm cưët ëu
trong Phêåt giấo nối chung vâ lâ cấi “tinh
ëu” trong Thiïìn tưng nối riïng, trïn cú súã
kïë thûâa cấc Thiïìn phấi cố tûâ àúâi L, nhêët
lâ Thiïìn phấi Vư Ngưn Thưng cng vúá
i sûå
ẫnh hûúãng ca cấc Thiïìn gia àùỉc àẩo, nhû
Trêìn Thấi Tưng, Tiïu Dao, Tụå Trung
Thûúång sơ àậ àûa ra khấi niïåm têm thïí,
coi àố lâ ngổn ngìn ca vẩn phấp. Nố lâ
bẫn thïí ca têët cẫ vâ cng lâ ngìn gưëc
ca têët cẫ. Trong Phêåt têm ca, ưng viïët:
“Xûa khưng cố têm,
Nay khưng cố Phêåt;
Phâm, thấnh, ngûú
âi, trúâi nhanh nhû
chúáp giêåt.
Têm thïí khưng phẫi cng khưng trấi,
Phêåt tđnh khưng hû cng khưng thûåc”(11).
Hay:
“Têm tûác Phêåt,
Phêåt tûác têm.

Diïåu chó sấng thiïng kim cưí thưng.
Xn àïën, tûå nhiïn hoa xn núã,
Thu sang, àêu chùèng nûúác thu trong”(12).
Trong triïët l Phêåt giấo, cố ba khấi
niïåm biïån giẫi vêën àïì cố tđnh chêët v tr
quan, àố lâ “thïí”, “tûúáng”, “dng”. Thïí chó
bẫn ngun ca v tr, nố cng nghơa vúái
“khưng”, “chên nhû”, “Phêåt”, “Niïët bân”.
Tûúáng lâ thïë giúái hiïån tûúång, nố cng
nghơa vúái “sùỉc”, “vẩn phấp”, “chng sinh”,
“sinh tûã”, côn “dng” chó lâ sûå hoẩt àưång
trung hôa giûäa “thïí” vâ “tûúáng”. Thïí,
tûúáng, dng ln lưìng vâo nhau, khưng thïí
tấch rúâi, chng chó cố nghơa khi khưng
tấ
ch rúâi nhau. Nïëu ta tấch rúâi tûúáng ra
khỗi bẫn thïí cng sệ khưng cố bẫn thïí.
“Têm thïí” ca Tụå Trung Thûúång sơ
mën nhêën mẩnh nghơa trïn. Vò vêåy,
theo Tụå Trung, nïëu cûá bấm vđu vâo cấi
“tûúáng” thò chùèng thêëy “tûúáng”, cûá theo
“cấi khưng” mâ tòm thò chùèng àûúåc “cấi
khưng”. Tuy nhiïn, sûå àưìng nhêët lâm mưåt
ca “thïí” vâ “tûú
áng” thò khưng thïí àûa ra
mưåt diïỵn giẫng nâo cẫ, mâ phẫi “trûåc
nghiïåm”, phấ chêëp mưåt cấch triïåt àïí àïën
mûác phẫi bng bỗ cẫ bẫn thên sûå phấ
chêëp àố nûäa.
Khi bân vïì mùåt “tûúáng” ca “têm thïí”,

Tụå Trung àậ diïỵn tẫ tđnh chêët vư hònh vâ
mưëi liïn hïå giûäa Têm - Phêåt trong bâi
Phêåt têm ca:
“Phêåt, Phêåt, Phêåt khưng thïí
thêëy àûúåc,
Têm, Têm, Têm khưng thïí nối àûúåc.
Khi têm sinh thò Phêåt sinh,
Khi Phêåt diïåt thò têm diïåt.
…
Têm thïí khưng phẫi cng khưng trấi,
Phêåt tđnh khưng hû cng khưng thûåc”(13).
Nhû vêåy, cấi têm bẫn thïí, theo Tụå
Trung, lâ cấi khưng thïí diïỵn tẫ àûúåc bùçng
ngưn tûâ (bêët khẫ thuët). Àố lâ cấi têm
tơnh lùång, thûúâng nhiïn, vûúåt lïn trïn mổi
àưëi àậi, phên biïåt, nố lâ cấi “chùèng lâ phẫ
i
cng chùèng lâ trấi, chùèng phẫi lâ hû mâ
cng chùèng phẫi lâ thûåc”, hay côn àûúåc gổi
vúái mưåt cấi tïn khấc lâ “têm khưng hû” àïí
nhêën mẩnh tđnh khưng ca têm nhû quan
àiïím ca Trêìn Thấi Tưng. Mổi sûå vêåt,
hònh danh, sùỉc tûúáng àïìu do têm vổng
àưång mâ sinh ra vâ àïìu lâ hû ẫo, “vổng
niïåm”, khưng thêåt do nhên dun mâ biïë
n
ẫo, ngay cẫ tûá àẩi cng lâ khưng, nhû mùåt
sưng nûúác tơnh lùång, trong trễo, bõ giố
cën mâ sống nưíi lïn vêåy. Ưng viïët:
“Giố cën trïn sưng, sống nưíi liïìn,

Ci vûâa bùỉt lûãa, sấng bûâng lïn.
Múái hay tûá àẩi lâ hû ẫo,
Ni Kiïën cheo leo mùåc sûác chen”(14).
Ngay cẫ sûå phên biïåt àưëi àậi giûäa ta -
Phêåt, ngậ - nhên, phâm - thấnh, v.v., cng
chó la
â nhûäng huỵn ẫo tûâ sûå vổng niïåm
ca têm mâ ra. Têm àưång thò thïë giúái hiïån
tûúång xët hiïån, côn khi têm tơnh lùång, an
nhiïn, thanh tõnh, tûå tẩi thò lc nây, ta
cng khưng mâ Phêåt cng khưng, phâm
cng khưng mâ thấnh cng khưng. Nhû
BI HUY DU
78
(11) Viïån Vùn hổc. Sàd., tr.272.
(12) Viïån Vùn hổc. Sàd., tr.276.
(13) Viïån Vùn hổc. Sàd., tr.271- 272.
(14) Viïån Vùn hổc. Sàd., tr.229.
thïë, vïì vêën àïì bẫn thïí lån, cố thïí nối,
Tụå Trung cng àậ nhêën mẩnh bẫn tđnh
khưng ca vẩn vêåt, coi nố chđnh lâ cưåi
ngìn sêu thùèm, lâ cấi gưëc quy vïì ca vẩn
phấp. Trong bâi Vẩn sûå quy nhû (Mn
viïåc quy vïì chên nhû), ưng viïët:
“Tûâ “khưng” hiïån “cố”, “cố” “khưng” thưng,
Cố cố khưng khưng, rưët cåc chung.
Phiïìn nậo, bưì àïì ngun chùèng khấc,
Chên nhû, vổng niïåm thẫy àïìu khưng”(15).
Sau khi lâm sấng tỗ nghơa àưìng quy
vïì mưåt mưëi khưng ca vẩn phấp, Thûúång

Sơ àậ nhùỉn nh vúái ngûúâi àúâi àûâng mậi
bấm vđu vâo cêu hỗi vïì lệ sinh tûã, xem nố
nhû cûáu cấnh ca cåc àúâi, mâ hậy phấ
chêëp vûúåt lïn quan àiï
ím nhõ kiïën, vổng
niïåm àïí lâm hiïín lưå cấi tụå ca l chên
nhû trong mưỵi con ngûúâi:
“Hûu vêën tûã sinh ma dûä Phêåt;
Chng tinh cng Bùỉc, thy triïìu Àưng”.
(Àûâng hỗi tûã sinh, ma vúái Phêåt,
Mn sao hûúáng Bùỉc, nûúác vïì Àưng)(16).
Nïëu nhû trûúác àêy, Trêìn Thấi Tưng
khi àûúåc khai thõ qua lúâi chó bẫo ca Qëc
Trc Lêm àậ chúåt hiïíu rùçng Phê
åt ngay
chđnh trong têm mưỵi ngûúâi, lông lùång mâ
biïët thò lêåp tûác thânh Phêåt, khưng cêìn phẫi
nhổc cưng tòm kiïëm bïn ngoâi, thò àïën Tụå
Trung, ưng àậ thêëm nhìn tû tûúãng êëy:
“Dc cêìu têm,
Hûu ngoẩi mõch;
…
Têm tûác Phêåt,
Phêåt tûác têm”(17).
Têm cng chđnh lâ Phêåt, lâ phấp tđnh.
Nố lâ cấi viïn mận, trôn àêìy, lâ mêìm Phêåt
tđnh mâ mưỵi chng sinh àïìu cố; chó cố àiïìu
do nhõ kiïën, vổng niïåm nưíi lïn lâm lu múâ
ài hẩt minh chêu Phêåt tđnh êëy trong mưỵi
con ngûúâi.

Nïëu vïì mùåt bẫn thïí lån, Tụå Trung cố
nhiïìu àiïím giưëng vúái Trêìn Thấi Tưng vïì cú
bẫn thò vïì mùåt nhêån thûác lån, hai ưng lẩi
cố nhûäng àiïím khấc nhau. Theo Trêìn Thấi
Tưng, tûâ khưng khúãi vổng (tûác vư minh);
trïn bònh diïån nhên sinh, vổng chđnh lâ
niïå
m. Do àố, nhiïåm v quan trổng trong
Thiïìn hổc Trêìn Thấi Tưng lâ th tiïu vổng
niïåm àïí àẩt àïën vư niïåm vâ giẫi thoất. Côn
úã Tụå Trung thò tûâ khưng hay vư xët hiïån
huỵn hốa (ẫo hốa hay vư minh) phên
thânh nhõ kiïën. Trong lån giẫi tiïëp theo
ca mònh, Tụå Trung cho rùçng, chđnh vò
con ngûúâi trong trêìn thïë khưng hiïíu àûúåc
xấc thên con ngûú
âi lâ do núi húåp tan ca
ng ín, do nhên dun kïët húåp mâ thânh,
àïìu tûâ vư tûúáng, tûâ khưng mâ ra (Thên
tông vư tûúáng bẫn lai khưng) nïn con ngûúâi
sa vâo lûúái vư minh, mùỉc kểt trong vông àưëi
àậi, râng båc ca nhõ kiïën:
“Thên tûâ “vư tûúáng” vưën lâ khưng;
Hû huỵn lêìm chia thânh nhõ kiïën.
Ta ngûúâi nhû mốc cng nhû sûúng,
Phâm thấnh nhû sêëm cng nhû àiï
ån.
Cưng danh, ph qu, mêy bïình bưìng.
Nùm thấng, ngûúâi àúâi, tïn bay biïën,
Ghết, u, nhû mùỉt lốe tia sao,

Khấc nâo bỗ bưåt tòm bấnh bao.
Cng nết mây ngang, àûúâng mi dổc.
Phêåt vúái chng sinh mùåt khấc nâo”(18).
Nhõ kiïën lâ cấch nhòn nhêån phên chia
mổi vêåt ra thânh hai cûåc giấ trõ àïí gấn cho
nố mưåt cûåc nây hóåc cûåc kia, tûác lâ
khưng
thêëy àûúåc bẫn tđnh khưng ca vẩn phấp.
Hïå quẫ ca cấi nhòn nhõ kiïën lâ àêíy con
ngûúâi vûúáng vâo hai cấi chêëp: chêëp tûúáng
vâ chêëp ngưn ngûä. Cẫ hai cấi chêëp nây
àïìu nhû àấm mêy m che ph ngùn cẫn
con ngûúâi nhêån thûác chên bẫn tđnh ca
mònh. Chêëp tûúáng lâ chó ch trổng vâo sùỉc
tûúáng ca sû
å vêåt mâ khưng thêëy àûúåc bẫn
chêët thêåt sûå ca àưëi tûúång. Côn chêëp ngưn
ngûä lâ cêu nïå vâo ngưn tûâ, khấi niïåm mâ
khưng nhòn thêëu sët àûúåc thûåc tẩi tiïìm
êín àùçng sau ngưn ngûä.
Theo Tụå Trung Thûúång sơ, chđnh cấi
nhòn nhõ kiïën nây àậ cẫn trúã con ngûúâi
trïn bûúác àûúâng tu Thiïìn. Vâ Thiïìn chó
àẩt àïën gia
ãi thoất khi àậ phấ tan mï lêìm,
79
TỤÅ TRUNG THÛÚÅNG SƠ - NHÂ THIÏÌN HỔC THƯNG TỤÅ
(15) Viïån Vùn hổc. Sàd., tr.248-249.
(16) Viïån Vùn hổc. Sàd., tr.248-249.
(17) Viïån Vùn hổc. Sàd., tr.272.

(18) Viïån Vùn hổc. Sàd., tr.286.
diïåt “nhõ kiïën”, phấ mổi chêëp, àẩt àïën
cẫnh giúái ung dung, tûå tẩi, vâo ra trong
cåc àúâi vúái tinh thêìn khai phống vûúåt lïn
mổi râng båc àưëi àậi, xem sinh tûã nhû
mưåt cåc dẩo chúi cng thiïn nhiïn, tẩo
vêåt, cỗ cêy… Trong bâi Phâm thấnh bêët
dõ, Thûúång sơ viïët:
“Ngậ nhên tûå lưå diïåc tûå sûúng,
Phâm thấnh nhû lưi diïåc nhû àiï
ån.
…
Phêåt dûä chng sinh àư nhêët diïån.
Thc thõ phâm hïì thc thõ thấnh?
Quẫng kiïëp sûu têìm mưåt cùn tđnh.
Phi têm vư thõ diïåc vư phi,
Vư kiïën phi tâ dậ phi chđnh.
Quẫng ngẩch àưì nhi Quẫ nguån vûúng,
Khấnh H t khûu cưng àûác thấnh”
(Ta vâ ngûúâi, nhû mốc cng nhû sûúng
Phâm vâ thấnh nhû sêëm, cng nhû chúáp.
…
Phêåt vâ chng sinh àïìu cố mưåt bưå
mùåt mâ thưi.
Ai lâ phâm, ai lâ thấnh?
Tòm tưi trong quẫng kiïëp cng khưng
thêëy cùn tđnh,
“Phi têm” thò khưng phẫi cng khưng trấi.
“Vư kiïën” chùèng tâ cng chùèng chđnh,
Ngûúâi àưì tïí trấn rưång mâ thânh vua

giấc ngưå;
T kheo Khấnh H lâ thấnh cưng àûác)(19).
ÚÃ Tụå Trung nưíi bêåt lïn mưåt tinh
thêìn phấ chêëp triïåt àïí. Ưng quan niïåm
rùç
ng, mổi sûå àưëi lêåp giûäa mï vâ ngưå, sùỉc
vâ khưng, giûäa phâm vâ thấnh, giûäa ta vâ
ngûúâi, Phêåt vâ chng sinh, phẫi vâ trấi,
chđnh vâ tâ, giûäa phiïìn nậo vâ bưì àïì, v.v.,
vïì thûåc chêët, chó lâ sûå àưëi lêåp mang tđnh
giẫ tẩo. Con ngûúâi cûá vin vâo sûå àưëi àậi êëy
mâ cêì
u tòm thò chùèng khấc gò hònh ẫnh
con hûúu khất nûúác chẩy giûäa sa mẩc,
thêëy ẫo ẫnh ca hưì nûúác, cûá mậi àíi tòm
cho àïën lc gc ngậ vò chïët khất.
Chđnh tinh thêìn cúãi múã, phống
khoấng, phấ chêëp triïåt àïí, khưng biïën
mònh thânh nư lïå ca giúái låt mâ Tụå
Trung àậ àẩt àïën trònh àưå thûúång thûâa
c
a Thiïìn, àûúåc Trêìn Nhên Tưng suy tưn
lâ Thûúång sơ (tûúng àûúng vúái Bưì tất).
Thûúång sơ àẩt àïën cẫnh giúái tu Thiïìn,
nhûng khưng xët gia vâ vêỵn ùn mùån, vêỵn
cố thï thiïëp nhû thûúâng. Trong Thûúång sơ
hânh trẩng côn ghi lẩi giai thoẩi àưåc àấo,
l th vïì viïåc Thûúång sơ dûå tiïåc cng
Ngun Thấnh Thiïn Cẫm Thấi hêåu, gùåp
thõt cûá ùn. Thấi hê

åu lêëy lâm lẩ hỗi: “Anh
tu Thiïìn mâ ùn thõt thò thânh Phêåt sao
àûúåc? Thûúång sơ cûúâi àấp: “Phêåt lâ Phêåt,
anh lâ anh. Anh chùèng cêìn lâm Phêåt,
Phêåt cng chùèng cêìn lâm anh. Cư chùèng
nghe cấc bêåc cưí àûác nối: “Vùn Th lâ Vùn
Th, giẫi thoất lâ giẫi thoất” àố sao?”(20).
Tinh thêìn phấ chêëp vûúåt lïn mổi giấo
àiïìu, khn phếp, giúái låt thưng thûúâng
ca Thûúång sơ chûáng tỗ ưng àậ nùỉm àûúåc
nhu ëu tinh ty nhêët ca Thiïìn, àố lâ tẩo
àûúåc cấi têm thïë an nhiïn, tûå tẩi, khưng
bấm vâo bêët cûá àiïìu gò cẫ, d àố lâ tđn
àiïìu, giúái phấp, Phêåt, Tưí hay thêåm chđ cẫ
bẫn thên sûå phấ chêëp nûäa. Àêy cng
chđnh la
â cấi “têm vư súã tr” mâ Lc Tưí
Hụå Nùng vâ Trêìn Thấi Tưng tûâng chûáng
àùỉc trûúác àố. Hay trong bâi Th nï ngûu
(Giûä con trêu àêët), Tụå Trung àậ dng
hònh ẫnh àưëi lêåp giûäa mưåt bïn lâ con trêu
àêët àïí chó nhûäng ngûúâi tu Thiïìn mâ côn
vûúáng vâo cấc chêëp, bõ kiïën giẫi, giấo l,
trối båc, “xỗ mu
äi” dùỉt ài lâm cho àûúâng
àïën giấc ngưå ngây câng múâ mõt, vúái mưåt
bïn lâ hònh ẫnh bêåc Thiïìn giẫ àậ chûáng
àùỉc nhû quẫ cêìu cån trưi theo dông nûúác,
bng xẫ têët cẫ, hôa vâo cấi mïnh mưng,
vư hẩn ca sưng nûúác. Ưng viïët:

“Nhêët thên àưåc th nhêët nï ngûu,
Àùçng t khiïn lai võ khùèng hûu.
Tûúng àấo Tâo khï àư phống hẩ,
Mang mang thu
ãy cêëp àẫ viïn cêìu”.
(Mưåt mònh giûä mưåt con trêu àêët,
Xỗ mi lưi theo chùèng chõu rúâi.
Vûâa túái Tâo khï bng thẫ quấch,
Mïnh mưng nûúác cån, quẫ cêìu trưi)(21).
BI HUY DU
80
(19) Viïån Vùn hổc. Sàd., tr.285-286.
(20) Viïån Vùn hổc. Sàd., tr.545.
(21) Viïån Vùn hổc. Sàd., tr.227.
Mën àẩt àïën giẫi thoất, theo Tụå
Trung, ngûúâi tu Thiïìn khưng nhûäng phẫi
phấ bỗ nhõ kiïën mâ cưët ëu hún, phẫi xẫ
bỗ hïët mổi vổng niïåm, búãi nïëu côn cht
vổng niïåm trong têm thò con ngûúâi vêỵn
côn chêëp trûúåc, võ ngậ, vûúáng vâo tam àưåc,
dêỵn àïën hânh àưång tẩo nghiïåp vâ hêåu quẫ
lâ ma
äi mùỉc kểt trong vông ln hưìi sinh
tûã, khưng tòm àûúåc àûúâng vïì vúái qụ
hûúng bẫn thïí, vúái gûúng mùåt mể ngun
sú ca mònh. Chó khi nâo con ngûúâi àẩt
àïën cẫnh giúái vûúåt lïn mổi phên biïåt àưëi
àậi thõ phi, phâm thấnh thò khi àố, con
àûúâng vïì vúái qụ hûúng bẫn têm múái múã
rưång cûãa àïí àốn nhêån bêåc àùỉc àẩo vâo ra

cåc àúâi mư
åt cấch tûå tẩi, ung dung, vûúåt
ngoâi mổi mån phiïìn, chêëp trûúåc.
Nïëu Trêìn Thấi Tưng cho rùçng mën
àẩt àïën giẫi thoất, ngûúâi tu Phêåt cêìn phẫi
thûåc hiïån nghiïm tc cấc phûúng phấp
Thiïìn àõnh, tõnh giúái cố tđnh tiïåm tu theo
Lc thò sấm hưëi khốa nghi àïí giûä thên têm
trong sẩch, xẫ bỗ mổi vổng niïåm, àẩt àïë
n
giẫi thoất, thò Tụå Trung, do ẫnh hûúãng tû
tûúãng Lậo Trang, àậ àûa ra mưåt phûúng
phấp tu Thiïìn khấ àưåc àấo bùçng viïåc sưëng
hôa àưìng vúái tûå nhiïn, ty nghi theo thối
tc mâ hânh Thiïìn vúái mưåt cấi têm tûå do
tûå tẩi, ung dung khưng vûúáng vâo chêëp
trûúåc, nhõ kiïën, bng xẫ têët cẫ, khưng côn
bõ vêåt dc sai khiïën, ra
âng båc. Tụå Trung
khưng quan têm àïën viïåc ùn chay hay ùn
mùån, niïåm Phêåt vúái tổa Thiïìn, trò giúái vâ
nhêỵn nhc. Ưng sưëng mưåt cåc àúâi phống
khoấng, tiïu dao ca bêåc Thiïìn giẫ àùỉc
àẩo, rong chúi ngoâi cội thïë, thoất khỗi bi
trêìn khëy àưång, vâo ra cåc àúâi mâ
khưng bõ sống giố cåc àúâi vi dêåp, cën
trưi. Ưng thđch mưå
t cåc sưëng dẩo chúi
chưën non xanh nûúác biïëc, giố mất trùng
thanh (tiïu dao du), lâm bẩn vúái thiïn

nhiïn, mng th, cêy cỗ (tïì vêåt):
“Àối thò ùn chûâ, cúm ty ,
Mïåt thò ng chûâ, lâng khưng lâng!
Hûáng lïn chûâ, thưíi sấo khưng lưỵ,
Lùỉng xëng chûâ, àưët giẫi thoất hûúng!
Mỗi nghó tẩm chûâ, àêët hoan hó,
Khất ëng no chûâ, nûúác thïnh thang”(22).
Tinh thêìn phấ
chêëp triïåt àïí ca Tụå
Trung côn thïí hiïån rộ trong quan àiïím vïì
hânh Thiïìn ca ưng, khi ưng lïn tiïëng
thûác tónh Thiïìn giẫ rùçng chùèng cêìn trđ
giúái vâ nhêỵn nhc vò:
“Trò giúái kiïm nhêỵn nhc,
Chiïu tưåi bêët chiïu phc.
Dc tri vư tưåi phc,
Phi trò giúái nhêỵn nhc”(23).
Àưëi vúái Tụå Trung, àẩo vâ àúâi khưng
tấch rúâi nhau, àẩ
o cng lâ àúâi vâ ngûúåc lẩi.
Ưng àậ xem cåc àúâi nây lâ núi tưët nhêët àïí
tu àẩo, hânh Thiïìn vâ àẩt àïën giẫi thoất.
Ưng àậ thïí hiïån rộ quan àiïím nây trong
bâi Dûúäng chên (Ni dûúäng chên tđnh):
“Suy tấp hònh hâi khúãi tc vên,
Phi quan, lậo hẩc tõ kï qìn.
Thiïn thanh vẩn thy mï hûúng qëc,
Hẫi giưëc thiïn àêìu thõ dûúäng chên”
(Tê
ëm thên suy ëu kïí chi mâ,

Hẩc nưåi nâo àêu lêín trấnh gâ.
Mn tđa nghòn xanh trân àêët nûúác,
Chên trúâi gốc bïí dûúäng chên tđnh
ca ta)(24).
Chđnh phong cấch Thiïìn àưåc àấo nây
ca Thûúång sơ àậ àûúåc Trêìn Nhên Tưng
hïët lông ca ngúåi. Trong Thûúång sơ hânh
trẩng côn ghi lẩi nhû sau: “Thûúång sơ trưån
lêỵn cng thïë tc, hôa cng ấnh sa
áng, chûá
khưng trấi hùèn vúái ngûúâi àúâi. Nhúâ àố mâ
nưëi theo àûúåc hẩt giưëng phấp, vâ dòu dùỉt
àûúåc kễ sú cú. Ngûúâi nâo tòm àïën hỗi han,
ngûúâi cng chó bẫo cho biïët àiïìu cûúng
ëu, khiïën hổ tr àûúåc cấi têm, mùåc tđnh
hânh tang, khưng rúi vâo danh hay thûåc”.
Trong quan niïåm nhên sinh, Tụå
Trung Thûúång sơ rêët quan têm àïën viïåc l
giẫi têån gưë
c vêën àïì sinh tûã. Vïì quan àiïím
nây, ưng àậ àem àưëi lêåp hai quan niïåm
khấc nhau vïì sinh tûã: mưåt àùçng lâ quan
niïåm coi sinh tûã lâ vêën àïì trổng àẩi ca
81
TỤÅ TRUNG THÛÚÅNG SƠ - NHÂ THIÏÌN HỔC THƯNG TỤÅ
(22) Viïån Vùn hổc. Sàd., tr.278-280.
(23) Viïån Vùn hổc. Sàd., tr.290.
(24) Viïån Vùn hổc. Sàd., tr.226.
àúâi ngûúâi vâ àùçng khấc lâ quan niïåm coi
sinh tûã chó lâ lệ thûúâng tònh mâ thưi. ÚÃ

quan niïåm thûá nhêët, chđnh sinh do mï
lêìm, tûúãng ẫo hốa lâ thêåt mâ cho rùçng
sinh tûã lâ vêën àïì trổng àẩi vâ ln cẫm
thêëy núm núáp súå hậi, ấm ẫnh khưng ngi
vïì nố, vâ ln khao khất tòm àïën phûúng
thëc trûúâng sinh bêët tûã àï
í kếo dâi cåc
sưëng. Àố lâ quan niïåm ca phâm nhên.
Côn àưëi vúái thấnh nhên, hổ hiïíu rùçng thên
xấc con ngûúâi chùèng qua chó lâ do giẫ húåp
ca tûá àẩi vâ ng ín do nhên quẫ, dun
khúãi mâ thânh. Nhên dun húåp thò gổi lâ
sinh, nhên dun tan thò gổi lâ tûã. Trong
bâi Sinh tûã nhân nhi dơ (Sưëng chïët lâ lệ
thûúâ
ng mâ thưi), Tụå Trung viïët:
“Têm chi sinh hïì sinh tûã sinh,
Têm chi diïåt hïì sinh tûã diïåt.
Sinh tûã ngun lai tûå tđnh khưng,
Thûã huỵn hốa thên diïåc àûúng diïåt
…
Sinh tûå vổng sinh tûã vổng tûã,
Tûá àẩi bẫn khưng tông hâ khúãi?”
(Khi têm sinh chûâ sinh tûã sinh,
Khi têm diïåt chûâ sinh tûã diïåt.
Sinh tûã xûa nay bẫn tđnh khưng,
Hû huỵn thên nây rưìi cng hïët.
…
Sưëng lâ sưëng dưëi, chïë
t: chïët dưëi,

Tûá àẩi vưën khưng, tûâ àêu nưíi?)(25).
Vò cố àiïím khấc nhau nhû vêåy nïn khi
àưëi diïån vúái sinh tûã, kễ ngu thò sưëng chïët
mậi lo, côn ngûúâi trđ thò rộ thưng nhân thưi
vêåy. Cng chđnh vò quan niïåm xem sinh tûã
lâ thưng nhân, thẫnh thúi mâ Thûúång Sơ
àậ cố cấi nhòn tđch cûåc vúái cåc àúâi. Ưng
khưng coi cåc àúâi chó thìn lâ bïí khưí
trêìm ln mâ
vúái ưng, cåc àúâi côn lâ núi
tưët nhêët àïí hânh Thiïìn. Tưn chó Thiïìn ca
Tụå Trung khưng chó gối gổn trong tu
Thiïìn, tham vêën Phêåt hổc, mâ quan trổng
hún àố lâ sưëng Thiïìn. Ưng quan niïåm
Thiïìn giẫ khưng nïn cêu nïå cûáng nhùỉc
trong viïåc hânh Thiïìn mâ nïn ty dun
àïí lẩc àẩo, àûa Thiïìn vâo gêìn gi àúâi sưëng
ha
âng ngây àïí àốn nhêån cấi hẩnh phc
thoẫi mấi, bònh dõ ca chđnh cåc sưëng
thûúâng nhêåt. Ưng tûâng nối àïën quan àiïím
nây trong bâi Vêåt bêët nùng dung:
“Khỗa qëc hên nhiïn tiïån thoất y,
Lïỵ phi vư dậ, tc ty nghi”
(Vâo xûá minh trêìn bỗ ấo ài,
Phẫi àêu qụn lïỵ, chó ty nghi)(26).
Trong bâi Phêåt têm ca, Tụå Trung àậ
thïí hiïån ro
ä quan niïåm ca mònh vïì hânh
Thiïìn. Ưng viïët:

“Hânh diïåc Thiïìn,
Tổa diïåc Thiïìn;
Nhêët àốa hưìng lư hỗa l liïn”(27).
Vúái Tụå Trung thò Thiïìn giẫ khưng
àûúåc xa lấnh cåc àúâi mâ trấi lẩi, cêìn phẫi
dêën thên vâo nố, xem cåc àúâi lâ núi thûã
thấch, tưi luån con ngûúâi. Trong lô lûãa
hưìng ca cåc àú
âi, àốa sen vâng Phêåt
phấp vêỵn tỗa sấng gốp hûúng lâm àểp cho
àúâi. Trong vûúân Thiïìn Viïåt Nam, bïn
cẩnh têåp àẩi thânh triïët hổc Trêìn Thấi
Tưng, Tụå Trung vêỵn thïí hiïån tiïëng nối
riïng ca mònh vúái nhûäng quan niïåm múái,
àưåc àấo vâ sêu sùỉc, tûâ sûå kïët húåp nhìn
nhuỵn giûäa Thiïìn hổc Viï
åt Nam vúái
phong cấch tiïu dao, phống tng ca Lậo
- Trang. “Thûúång sơ lâ ngổn àên tưí ca
Phêåt hoâng, lêëy têm àïí truìn têm. Xûa
kia Àûác Phêåt bỗ ngưi vûúng giẫ, rúâi cưỵ xe
vâng, àïën ngưìi dûúái gưëc bưì àïì, khai diïỵn
phếp vư thûúång thûâa, cûáu àưå vư lûúång
chng sinh, lâm bêåc thêìy úã cội ngûúâi vâ
cội trú
âi. Thûúång sơ àậ múã mang lơnh ngưå
àûúåc phếp Thiïìn êëy. Vúái tû cấch lâ mưåt võ
Bưì tất tẩi gia, Thûúång sơ lâm phêën phất
lẩi ngổn giố lânh ca nhâ Phêåt, àïì xûúáng
nhûäng chêm ngưn àïí dêỵn dùỉt lúáp ngûúâi

hêåu hổc ài túái vêìng sấng trấc viïåt”(28).
Vúái toân bưå tû tûúãng àùåc sùỉc êëy vïì
Thiïìn, Tụå
Trung Thûúång sơ àậ thûåc sûå
trúã thânh “ngổn àên tưí ca Phêåt hoâng”
Trêìn Nhên Tưng, xûáng àấng àûúåc ngúåi ca
lâ nhâ Thiïìn hổc thưng tụå.

BI HUY DU
82
(25) Viïån Vùn hổc. Sàd., tr.282-283.
(26) Viïån Vùn hổc. Sàd., tr.257.
(27) Viïån Vùn hổc. Sàd., tr.273-277.
(28) Viïån Vùn hổc. Sàd., tr.594.