Gia tri nhan dao moi me qua de tai tri thuc tieu tu san trong Doi thua ppt

Công ty Cổ phầ n Đầ u tư Công nghệ Giáo dụ c IDJ
Biên tậ p viên: Trầ n Hả i Tú www.hoc360.vn
O
GI Á TRỊ NHÂN ĐẠ O MỚ I MẺ TRONG TÁC PHẨ M “ĐỜ I THỪ A”
CỦ A NAM CAO
Đờ i thừ a là truyệ n về mộ t nhà văn nghèo bấ t đắ c dĩ. Đề tài ấ y không thậ t mớ i:
đư ơ ng thờ i, đã có Mự c mài nư ớ c mắ t (Lan Khai), Nợ văn (Lãng Tử ), nhiề u trang tuỳ bút củ a
Nguyễ n Tuân, nhiề u vầ n thơ củ a Tả n Đà, Nguyễ n Vỹ , Trầ n Huyề n Trân…, hai câu th ơ rấ t
quen thuộ c củ a Xuân Diệ u: “Nỗ i đờ i cơ cự c đang giơ vuố t – Cơ m áo không đùa vớ i khách
thơ ”… Tấ t cả đề u đã nói thấ m thía về cả nh nghèo túng đáng thư ơ ng củ a ngư ờ i cầ m bút.
Đờ i thừ a cũng như mộ t số sáng tác củ a Nam Cao gầ n gũi vớ i nó về đề t ài, giọ ng
điệ u, tư tư ở ng: Trăng sáng, Nư ớ c mắ t, Số ng mòn… – đã ghi lạ i chân thậ t hình ả nh buồ n
thả m củ a ngư ờ i tri thứ c tiể u tư sả n nghèo. Tuy không đế n nỗ i quá đen tố i, “tố i như mự c”
lắ m khi “đen quánh lạ i” – chữ dùng củ a Nguyễ n Tuân -, như cuộ c số ng củ a quầ n chúng lao
độ ng thư ờ ng xuyên đói rét thê thả m, như ng cuộ c số ng củ a nhữ ng ngư ờ i “lao độ ng áo
trắ ng”, nhữ ng “vô sả n đeo cổ cồ n” đó cũng to àn mộ t màu xám nhứ c nhố i: “không tố i đen
mà xam xám nhờ nhờ ” (Xuân Diệ u). Vì nghèo túng triề n miên, vì “chế t mòn” về tinh thầ n.
Trong bứ c tranh chung về cuộ c số ng ng ư ờ i tiể u tư sả n nghèo, Nam Cao đã góp vào nhữ ng
nét bút rấ t mự c chân thậ t và sắ c sả o, làm cho hình ả nh vừ a bi vừ a hài củ a lớ p ngư ờ i này trở
nên đầ y ám ả nh.
Trong mả ng sáng tác về đề tài tiể u tư sả n củ a Nam Cao, Đờ i thừ a có mộ t vị trí đặ c
biệ t. Cũng như tiể u thuyế t Số ng mòn, Đờ i thừ a là sự tổ ng hợ p củ a ngòi bút Nam Cao trong
đề tài tiể u tư sả n, là tác phẩ m đã thể hiệ n khá hoàn chỉ nh tư tư ở ng nghệ thuậ t cơ bả n củ a
nhà văn. Có điề u, trong khuôn khổ truyệ n ngắ n, sự tổ ng hợ p ấ y không xả y ra tr ên bề rộ ng
mà chủ yế u tậ p trung đi vào bề sâu.
Giá trị củ a Đờ i thừ a không phả i chỉ ở chỗ đã miêu tả chân thậ t cuộ c số ng nghèo khổ ,
bế tắ c củ a ngư ờ i trí thứ c tiể u tư sả n nghèo, đã viế t về ngư ờ i tiể u tư sả n không phả i vớ i ngòi
bút vuố t ve, thi vị hoá, mà còn vạ ch ra cả nhữ ng thói xấ u củ a họ v.v…
Cách nói đó dư ờ ng như xác đáng, song chỉ thấ y mộ t lớ p ý nghĩa, lớ p thứ nhấ t, lớ p
bên trên củ a tác phẩ m. Mà vớ i Nam Cao, cách nhìn như vậ y thậ t tai hạ i, vì nó “bấ t cậ p”, vô
tình thu hẹ p và hạ thấ p rấ t nhiề u tầ m tư tư ở ng củ a truyệ n. Khác vớ i các tác phẩ m củ a

Nguyễ n Công Hoan, Ngô Tấ t Tố , Vũ Trọ ng Phụ ng, truyệ n củ a Nam Cao thuộ c loạ i có nhiề u
lớ p nghĩa, tư tư ở ng truyệ n không phả i luôn trùng khí t vớ i nộ i dung cuộ c số ng đự ơ c phả n
ánh trong truyệ n. Trong khi dự ng lạ i chân thậ t t ình cả nh nhế ch nhác củ a ngư ờ i trí thứ c
nghèo, ngòi bút Nam Cao đã tậ p trung xoáy sâu vào tấ n bi kị ch tinh thầ n củ a họ , qua đó,
đặ t ra mộ t loạ t vấ n đề có ý nghĩa khái quát xã hộ i và triế t họ c sâu sắ c.
Công ty Cổphần Đầu tư Công nghệGiáo dục IDJ
Biên tậ p viên: Trầ n Hả i Tú www.hoc360.vn
P
Chuyện Hộ “mê văn”, có “hoài bão lớn” về văn chương và khao khát tên tuổi chói
sáng, là một hiện tượng phổ biến, có ý nghĩa điển hình.
[…]
Với Đờ i thừ a (sau đó là Số ng mòn), Nam Cao đã đề cập gần như trực diện tới vấn đề
cá nhân, nói lên yêu cầu được khẳng định và phát triển của cá nhân – vấn đề mà lâu nay,
người ta tưởng đâu chỉ đặt ra trong văn học l ãng mạn đương thời.
Quả là chủ đề cá nhân không có trong sáng tác của Ngô Tất Tố, Nguyễn Công Hoan,
nhưng lại là chu đề tâm huyết của Nam Cao. Và niềm khao khát được làm đầy trái tim, khao
khát được sống mạnh mẽ, sâu sắc, chói sáng, v ượt lên trên cái bằng phẳng tầm thường, sự
ghê sợ điệu sống mòn mỏi, đơn điệu, vô vị…, là những điều da diết ở tác giảPhấ n thông
vàng, Kinh cầ u nguyệ n củ a nhữ ng kẻ đi làm, tác giảThiế u quê hư ơ ng, Tuỳ bút (I, II), Chiế c
lư đồ ng mắ t cua…, nhưng cũng chính là những điều nung nấu ở tác giảĐờ i thừ a, Số ng
mòn. Chủ đề ấy chính là một biểu hiện mới mẻ của chủ nghĩa nhân đạo trong văn học Việt
Nam thếkỷ XX này. Có điều là, nếu như phần nhiều cái “tôi” trong văn học lãng mạn trong
khi giãy giụa “nổi loạn” “chống lại xã hội thù địch với nó, nó càng ngày càng khép kín, ch ỉ
còn tự thực hiện và tự “phát triển” trong sự đối lập với x ã hội; thì ở Nam Cao, yêu cầu
khẳng định và phát triển cá nhân luôn gắn liền với trách nhiệm x ã hội, hướng theo lí tưởng
nhân tạo tiến bộ. Hoài bão cá nhân mà Hộ say mê đạt tới để tự khẳng định trước cuộc đời
là một sự nghiệp văn chương, nhưng là thứ văn chương chân chính, mang tinh thần nhân
đạo cao đẹp, “nó ca ngợi tình thương, lòng bác ái, sự công bình”…
Có lẽ trong văn học đương thời, không ai ngoài Nam Cao đã đặt ra vấn đề cá nhân
một cách đúng đắn và tiến bộ như vậy.

Nhưng cái xã hội ấy nếu kích thích sự thức tỉnh ý thức cá nhân thì đồng thời, đã đẩy
cá nhân vào tình trạng bị đè bẹp. Đó là tất cả tấn bi kịch đang diễn ra ngấm ngầm trong đời
sống tinh thần thế hệ 1930 khi đó. “Hoài bão lớn” mà Hộ quyết đạt tới bằng một ý chí phi
thường đã không thể thực hiện được. Hộ gặp Từ giữa lúc người con gái bất hạnh đó đang
“đau đớn không bờ bến”: bị một g ã Sở Khanh bỏ rơi với đứa bé mới đẻ… Hộ đã “cuối xuống
nỗi đau khổ của Từ (…) mở rộng đôi cánh tay đón lấy Từ”. Tr ước số phận đau khổ của con
gnười, anh không còn có thể coi “nghệ thuật là tất cả” mà đã hành động như một con người
chân chính. Nhưng điều đó đã gây nên nguy cơ phá hỏng sự nghiệp của anh. Từ khi “ghép
cuộc đời của Từ vào cuộc đời của hắn, hắn có cả một gia đình phải chăm lo”. Hộ không thể
“khinh những lo lắng tủn mủn về vật chất” như trước đây, mà trái lại, phải ra sức kiếm tiền.
Và “những bận rộn tẹp nhẹp, vô nghĩa lí nh ưng không thể không nghĩ tới, ngốn một phần
lớn thì giờ của hắn”. Nhưng không phải chỉ thì giờ.
Vì phải kiếm tiền – trong điều kiện, khả năng của Hộ, cách ki ếm tiền duy nhất là
sáng tác – Hộ không thể viết thận trọng, nghi êm túc theo yêu cầu của nghệ thuật chân
chính. Anh “phải cho in nhiều cuốn văn viết vội v àng (…) phải viết những bài báo để người
Công ty Cổphần Đầu tư Công nghệGiáo dục IDJ
Biên tậ p viên: Trầ n Hả i Tú www.hoc360.vn
Q
ta đọc rồi quên ngay sau lúc đọc”. Đây là điều vô cùng đau đớn với một người như Hộ.
Không phải anh không được viết, mà là phải viết thứ văn chương mà một người có lí tưởng
nghệ thuật cao đẹp, có lương tâm nghề nghiệp, có khát vọng vươn tới đỉnh cao nghệ thụât
như anh, không thể nào chấp nhận được. Thế là, Hộ đã phản bội lại chính mình. Nhà văn
chân chính nơi anh cảm thấy hết sức đau đớn, nhục nh ã chứng kiến gã “bất lương”, “đê
tiện” cũng chính là anh đang làm thứ hàng giả: “Chao ôi! Hắn đã viết những gì? Toàn những
cái vô vị, nhạt nhẽo, gợi những t ình cảm rất nhẹ, rất nông, diễn một vài ý rất thông thường
quấy loãng trong một thứ văn bằng phẳng và quá ư dễ dãi. Hắn chẳng đem một chút mới lạ
gì đến cho văn chương”.
Là người hiểu rất rõ viết văn là một hoạt động sáng tạo không ngừng, phải “kh ơi
những nguồn chưa ai khơi và sáng tạo những cái gì chưa có”, Hộ cay đắng nhận ra rằng
mình “là một kẻ vô ích, một người thừa”, bởi vì, “hắn chẳng đem một chút mới lạ g ì đên cho

văn chương”. Người nghệ sĩ sáng tạo trước đây trong Hộ đã chết. Hộ đau buồn vô hạn vì
cảm thấy đời mình đã bỏ đi, không gì cứu vãn được: “Thôi thế là hết! Ta đã hỏng! Ta đã
hỏng đứt rồi!”. Tấn bi kịch tinh thần đau đớn của Hộ l à ở đó.
Đây không phải chỉ là bi kịch của một nhà văn không thành đạt, cũng không phải là
bi kịch “vỡ mộng” của những chàng trai nghèo tỉnh lẻ cay cú muốn nhập vào xã hội thượng
lưu Pari nhưng bị ném trả tàn nhẫn trong tác phẩm của Banzắc. Đây l à bi kịch của con
người có ý thức sâu sắc về sự sống, muốn v ươn lên một cuộc sống chân chính, trong đó cá
nhân được phát triển bằng sự nghiệp t inh thần có ích cho xã hội, nhưng đã bị nhấn chìm
trong lối sống mà anh ta rất khinh ghét vì không xứng đáng với con người. “Còn gì đau đớ n
cho mộ t kẻ vẫ n khát khao làm mộ t cái gì để nâng cao giá trị đờ i số ng củ a mình, mà kế t cụ c
chẳ ng làm đư ợ c cái gì, chỉ nhữ ng lo cơ m áo mà đủ mệ t?”. Trong Số ng mòn, cuốn tiểu
thuyết dày dặn đã triển khai một cách hệ thống chủ đề n ày, tiếng kêu đó lại cất lên một
cách thống thiết: “Đau đớ n thay nhữ ng kiế p số ng khao khát muố n l ên cao như ng lạ i bị áo
cơ m ghì sát đấ t!” Cũng như nhà văn Hộ, anh giáo Thứ đau đớn vì cuộc đời khốn nạn cứ bắt
anh phải sống “cái lối sống quá ư loài vật, chẳng biết một việc gì ngoài cái việc đổ thức ăn
vào dạ dày”! Đó là nỗi đau tinh thần to lớn, không nguôi v à không gì có thể xoa dịu được
đối với người trí thức khát khao sáng tạo, khát khao khẳng định tr ước cuộc đời “khao khát
muố n lên cao”…
Xoáy sâu vào bi kịch tinh thần này, Nam Cao đã lên án sâu sắc cái hiện thực tàn
nhẫn đã vùi dập mọi ước mơ, hoài bão của con người, tước đi ý nghĩa sự sống chân chính
thật sự xứng đáng với con người.
*
* *
Nhưng tấn bi kịch tinh thần của nhà văn Hộ không chỉ có thế. Từ cái bi kịch đau đớn
dai dẳng vì phải sống cuộc “đời thừa”, Hộ cũng đã lâm vào một bi kịch thứ hai cũng rất đau
Công ty Cổphần Đầu tư Công nghệGiáo dục IDJ
Biên tậ p viên: Trầ n Hả i Tú www.hoc360.vn
R
đớn, thậm chí, đau đớn hơn nữa. Đó là bi kị ch củ a con ngư ờ i coi tình thư ơ ng là nguyên tắ c,
là đạ o lí cao nhấ t, như ng lạ i vi phạ m vào chính nguyên tắ c, đạ o lí thiêng liêng đó củ a mình.

Trước mắt Hộ, có một con đường giải thoát: thoát li vợ con. Có thế anh mới có thể
rảnh rang theo đuổi sự nghiệp văn ch ương là lẽ sống của đời anh. Tức là để đạt được “hoài
bão lớn”, thực hiện được lí tưởng mà anh hằng say mê, anh phải tự gỡ bỏ sợi dây ràng buộc
của tình thương. Đã có cả một triết lí cao siêu, đầy hấp dẫn bênh vực, khuyến khích anh
làm điều đó. Một triết gia nổi tiếng ph ương Tây đã ném ra câu nói hùng hồn: “Phải biết ác,
biết tàn nhẫn để sống cho mạnh mẽ”. Câu nói có giọng điệu của chủ nghĩa si êu nhân của
Nitsơ, tư tưởng gia tiền bối của chủ nghĩa phát xít đó, không phải không có sức hấp dẫn đối
với những kẻ đang khát khao “sống cho mạnh mẽ” , khao khát khẳng định cá nhân như Hộ.
Nhưng mặc dù nỗi đau đớn vì “đời thừa” to lớn đến đâu, nỗi mong mỏi được giải
thoát mãnh liệt đến đâu. Hộ vẫn không thể lựa chọn cách giải quyết ấy . Bởi vì, thoát li vợ
con để rảnh thân – dù là vì gì chăng nữa – vẫn cứ là tàn nhẫn, vứt bỏ lòng thương. “Hắn có
thể hi sinh tình yêu, thứ tình yêu vị kỉ đi; nhưng hắn không thể bỏ lòng thương; có lẽ hắn
nhu nhược, hèn nhát, tầm thường, nhưng hắn vẫn còn được là người”. Như vậy là, với Hộ,
tình thương là tiêu chuẩn xác định tư cách làm người; không có tình thương, con người chỉ
là “một thứ quái vật bị sai khiến bởi l òng tự ái”. Khi cuộc đời tàn nhẫn buộc anh phải lựa
chọn một trong hai thứ: nghệ thuậ t và tình thư ơ ng, anh đã hi sinh nghệ thuật để giữ lấy
tình thương, hi sinh lẽ sống thứ nhất cho lẽ sống thứ hai, d ù đây là sự hi sinh quá lớn đối
với anh. Như vậy là, một lần nữa, người nghệ sĩ say mê lí tưởng nghệ thuật, có thể hi sinh
tất cả cho nghệ thuật ấy, đã hi sinh nghệ thuật cho tình thương, cái mà anh còn thấy cao
hơn cảnghệ thuật. Việc dứt khoát đặt t ình thương, trách nhiệm đối với con người lên trên
nghệ thuật như vậy, cũng như lời phát biểu của Hộ về thế n ào là một tác phẩm văn chương
“thật giá trị” cho thấy cái gốc nhân đạo sâu vững của nh à văn lớn Nam Cao.
Sự lựa chọn của Hộ ở đây khó khăn, phức tạp v à cao hơn sự lựa chọn của Điền
trong Trăng sáng. Ở Điền là sự lựa chọn giữa hai con đường nghệ thuật: lãng mạn thoát li
và hiện thực nhân đạo; lựa chọn giữa hai lối sống: h ưởng lạc, phù phiếm, chạy theo sự
quyến rũ của những “người đàn bà nhàn nhã ngả mình trên những cái ghế xích đu, nhún
nhẩy”, phản bội lại vợ con và tất cả những người nghèo khổ lam lũ lầm than, hay trở về chỗ
đứng giữa họ, chung thuỷ với họ. Từ bỏ nghệ thuật l ãng mạn thoát li để đến với nghệ thuật
hiện thực, với Điền, là cưỡng lại sự quyến rũ tội lỗi, là sự thức tỉnh của lương tâm, sự giác
ngộ của tâm hồn. Sự lựa chọn ấy đem đến cho Điền niềm y ên tâm và sức mạnh mới.

Ở Hộ có khác. Anh từ bỏ nghệ thuật không phải nh ư từ bỏ một đam mê tội lỗi, cũng
không phải như từ bỏ một sở thích, sở nguyện. Nghệ thuật với anh có ý nghĩa lớn lao,
thiêng liêng hơn nhiều. Đó là lẽ sống đời anh, là lí tưởng anh hằng theo đuổi, là cái chứng
tỏ sự có mặt của anh trên cõi đời này. Chính vì vậy mà, tuy Hộ không băn khoăn nhiều khi
phải lựa chọn tình thương, trách nhiệm thay cho nghệ thuật, khi từ chối lời k êu gọi thoát li
vợ con để được “sống cho mạnh mẽ” và thực hiện “hoài bão lớn” của đời mình, nhưng sau
Công ty Cổphần Đầu tư Công nghệGiáo dục IDJ
Biên tậ p viên: Trầ n Hả i Tú www.hoc360.vn
S
sự lựa chọn ấy anh không thể y ên tâm thanh thản mà vẫn đau khổ dai dẳng, lúc ngấm
ngầm âm ỉ, lúc nhói lên dữ dội. Và anh cứ bị giày vò bởi mặc cảm cay đắng là đang sống
một cách vô ích, vô nghĩa, là “một người thừa”. Con người “khao khát bay lên cao” và không
thiếu tài năng và ý chí để thực hiện khao khát của m ình ấy làm sao không đau khổ u uất
trong tình cảnh đó? Hộ đã cố hi vọng sau vài năm bỏ phí để kiếm tiền, cho người vợ có
được cái vốn con để làm ăn, anh lại có thể trở lại với con đường sự nghiệp của mình. Nhưng
cuộc sống cơm áo ngày càng chẳng dễ dàng khiến cho hi vọng của Hộ trở thành hão huyền
và tình cảnh của Hộ trở nên hoàn toàn bế tắc. Gánh nặng cơm áo chẳng hề nhẹ đi mà cứ
ngày càng nặng thêm mãi: “Đứa con này chưa kịp lớn lên, đứa con khác đã vội ra, mà đứa
con nào cũng nhiều đẹn, nhiều sài, quấy rức, khóc mếu suốt ngày đêm và quanh năm uống
thuốc. (…) Hộ điên người lên vì phải xoay tiền”. Và những “bận rôn tẹp nhẹp vô nghĩa lí” đó
chẳng những làm tiêu tan hi vọng về sự nghiệp của Hộ mà còn thường xuyên phá hoại sự
yên tĩnh, thư thái của tâm hồn là điều rất quan trọng đối với người trí thức sáng tạo: “ Hắn
còn điên lên vì con khóc, nhà không lúc nào yên t ĩnh để cho hắn viết hay đọc sách. Hắn
thấy mình khổ quá, bực bội quá. Hắn trở n ên cau có và gắt gỏng. Hắn gắt gỏng với con, với
vợ, với bất cứ ai, với chính mình. Và nhiều khi, không còn chịu nổi cái không khí bực tức ở
trong nhà, hắn đang ngồi bỗng đứng phắt l ên, mắt chan chứa nước, mặt hầm hầm, vùng
vằng đi ra phố, vừa đi vừa nuốt nghẹn”. Đi ra phố để thoát khỏi “không khí bực tức ở trong
nhà” hay tìm người bạn nào đểnói chuyện văn chương cho vơi nỗi lòng, nhưng chẳng đi
đâu trốn được bản thân mình, Hộ chỉ càng nung nấu thêm tâm sự u sầu: “Hắn lặng lẽ nghĩ
đến cái tác phẩm dự định từ mấy năm nay để m à chán ngán. Hắn thừ mặt ra như một kẻ

phải đi đày, một buổi chiều âm thầm kia, ngồi trong một làn khói nặng u buồn mà nhớ quê
hương (…) Lòng hắn rũ buồn”…
Như một thông lệ, người nghệ sĩ bất đắc chí ấy t ìm đến sự giải sầu giải uất trong
men rượu. Nhưng cả rượu cũng chẳng làm vơi đi mà chỉ như càng làm cho anh thấm thía
thêm nỗi khổ sở đắng cay của mình. Và anh trút nó vào vợ con mà anh thấy là nguồn gốc
trực tiếp của tình cảnh bế tắc của đời anh. Con ng ười giàu tình thương, đã từng hi sinh
những gì quý giá, thiêng liêng của mình cho tình thương và trách nhiệm đối với vợ con đó,
đã hơn một lần đối xử phũ phàng thô bạo với vợ con mình, như một gã vô lại. Anh đã gây
khổ cho người vợ rất đáng thương, “rất ngoan, rất phục tùng, rất tận tâm” đối với anh và
cũng khổ sở không kém gì anh. Tức là anh đã vi phạm vào nguyên tắc, đạo lí làm người cao
nhất của chính mình.
Thành ra muốn “nâng cao giá trị sự sống” bằng cao vọng về sự nghiệp th ì cứ phải
sống như một kẻ “vô ích”, một “người thừa”; chỉ còn cò thể cố giữ lấy tình thương như là lẽ
sống cuối cùng thì lại cứ tàn nhẫn, luôn gây khổcho những người cần được yêu thương,
đáng được yêu thương.
Cái bi kịch thứ nhất – không thực hiện được hoài bão lớn – tuy rất đau đớn nhưng
còn lí do để an ủi: hi sinh sự nghiệp vì tình thương,c òn bi kịch thứ hai này – lẽ sống tình
Công ty Cổphần Đầu tư Công nghệGiáo dục IDJ
Biên tậ p viên: Trầ n Hả i Tú www.hoc360.vn
T
thương bị vi phạm – thì không có gì an ủi, biện hộ được. Và nếu Hộ phải từ bỏ con đường
sự nghiệp là do áp lực của hoàn cảnh, thì sự vi phạm vào nguyên tắc tình thương lại trực
tiếp do bản thân anh. Vì thế mà nó chua xót vô cùng,. T ỉnh rượu, nhớ lại hành vi của mình,
Hộ hối hận tới đau đớn. Khi rón rén bước lại gần người vợ đang nằm bế con ngủ mệt tr ên
võng, nhận ra từ cái “dáng nằm thật là khó nhọc và khổ não”, “cái tướng vất vả lộ ra cả đến
trong giấc ngủ”, từ khuôn mặt xanh xao, có cạnh, có đôi mắt thâm quầng, đến b àn tay
“xanh trong xanh lọc”, “lủng củng rặt những xương”…, tất cả đều “lộ một cái gì mềm yếu,
một cái gì ẻo lả”, “một vẻ bạc mệnh, một cái g ì đau khổ và chật vật”, Hộ đã “khóc núc nở”,
nước mắt “bật ra như nước một quả chanh mà người ta bóp mạnh”… Anh đau đớn v ì nghĩ
đến lối cư xử tồi tệ của mình đối với người vợ đáng phải được anh an ủi, che chở đó… Tiếng

khóc của Hộ, cũng giống như tiếng khóc của nhân vật Thứ trong Số ng mòn – nghe tin Đích
ốm nặng, Thứ thầm mong Đích chết, v à ngay lúc ấy, Thứ đã khóc -, là những tiếng khóc
“khóc cho cái chết của tâm hồn”. Hộ nghẹn ng ào nói với Từ, giọng nói đẫm nước mắt:
“Anh… anh… chỉ là… một thằng… khốn nạn”. Anh không thể n ào tha thứ cho mình.
Trong sáng tác, Nam Cao đã nhiều lần đề ập và ca ngợi nuớc mắt. Nhân vật tiểu tư
sản của ông có không ít tật xấu v à lỗi lầm, nhung thường là những người hay bị hối hận
giày vò và thường khóc vì hối hận. Đó không phải là thứ “hối hận” ồn ào hời hợt của những
kẻ lấy việc xỉ vả mình để khoe khoang; cũng không phải thứ hối hận có chu k ì củ nhiều kẻ
tiểu tư sản dùng để xoa dịu cái lương tâm rách nát của mình trong khi vẫn buông mình theo
cái xấu. Mà đó là sự giằng xé chảy máu của những tâm hồn trung thực, khát khao hướng
thiện. Với Nam Cao, nước mắt là biểu tượng của tình thương và ông gọi nước mắt là “giọt
châu của loaì người”, là “miếng kính biến hình vũ trụ”. Giọt nước mắt của Hộ lúc này đã
thanh lọc tâm hồn, nâng đỡ nhân cách của anh, giữ anh lai tr ước vực thẩm sa ngã.
Điều đáng chú ý là trong khi miêu tả rất chân thực tình trạng con người bị đẩy vào
chỗ phải tàn nhẫn, Nam Cao vẫn dứt khoát l ên án cái ác, bảo vệ tình thương. Nếu đương
thời, không ít cây bút gọi là “tả chân”, là “xã hội”, đã đồng tình, biện hộ và đề cao những
nhân vật vứt bỏ lương tâm, vứt tình thương yêu đồng loại, tự cho phép làm điều ác nhân
danh sự trả thù xã hội bất công tàn bạo, thì Nam Cao trước sau không bao giờ chấp nhận
cái ác. Nhân vật của ông dù lâm vào tình thế bi kịch bế tắc, vẫn vật vã quằn quại cố vươn
lên lẽ sống nhân đạo.
Song, nước mắt chỉ là… nước mắt; nó đâu phải là sức mạnh vạn năng để có thể
xoay lại cuộc đời, cứu được loài người! Nhân vật của Nam Cao vẫn bế tắc v à bi kịch của họ
không cách gì gỡ ra được. Tác phẩm của Nam Cao không mở ra triển vọng cho sự giải
thoát. Và thực ra, làm cho con người “thoát khỏi những xiềng xích của cái đói v à cái rét”
(Số ng mòn), để không chỉ hoạt động kiếm sống trong “v ương quốc tất yếu” mà còn có thể
bước ra hoạt động trong “vương quốc tự do” – the cách nói của Mác – để con người có thể
phát triển tự do và toàn diện, là việc mà lịch sử không dễ dàng thực hiện. Nhưng, từ những
câu chuyện sinh hoạt thường nhật bề ngoài tầm thường Nam Cao đã gióng lên tiếng chuông
Công ty Cổphần Đầu tư Công nghệGiáo dục IDJ
Biên tậ p viên: Trầ n Hả i Tú www.hoc360.vn

U
báo động về sự huỷ diệt giá trị sự sống và nhân cách. Đó cũng là lời kêu cứu thống thiết:
hãy bảo vệ tình thương để cứu lấy con người, và con người hãy tự cứu lấy mình!
[…] Xây dựng nhân vật Hộ, Nam Cao không quan tâm đến việc khắc hoạ tính cách
bằng những nét cá tính độc đáo gây ấn tượng đậm – khác với đám nhân vật trong Giông tố ,
Số đỏ , Tắ t đèn và cảChí Phèo. Ông tập trung đi sâu vào đời sống nội tâm nhân vật và làm
nổi bật bi kịch tinh thần của ng ười trí thức đó. Và ở đây, nổi bật sở trường miêu tả, phân
tích tâm lí con người của nhà văn, nhất là khi miêu tả sự diễn biến tâm lí và cho thấy quy
luật tâm lí con người. Có thể nói, trong đội ngũ tác giả văn xuôi đông đảo nhiều t ài năng
đương thời, chưa có ai có được ngòi bút tinh tế, sâu sắc trong việc khám phá, thể hiện tâm
lí như Nam Cao. Sức hấp dẫn nghệ thuật của Đờ i thừ a – và của mảng sáng tác về người
tiểu tư sản của Nam Cao – một phần quan trọng cũng là ở đó.
Nguyễ n Hoành Khung