MỘT THẾ GIỚI, HAI NỀN VĂN MINH pps

MỘT THẾ GIỚI, HAI NỀN VĂN MINH

Ryszard Kapuscinski
Trần Quốc Việt dịch

Vanhoahoc.edu.vn: Trong các xã hội lịch sử, tất cả mọi sự đều được
quyết định trong quá khứ. Đó là những xã hội lệ thuộc. Cuộc đấu tranh
giành độc lập có ba giai đoạn. Cuộc cách mạng Iran năm 1979 khai màn
cho Giai đoạn thứ tư - Giai đoạn giải phóng thuộc địa về văn hoá. Nhưng
cuộc phản cách mạng này không thể thành công. Bởi lẽ nó không sáng tạo
mà chỉ chống đỡ. Muốn tiến lên, các xã hội lịch sử phải học để sáng
tạo, học để tạo ra cuộc cách mạng tinh thần, cách mạng thái độ, cách
mạng tổ chức.
Đó là những điểm mới, mang đầy tính tranh luận, mà nhà báo Ba
Lan Ryszard Kapuscinski nêu ra trong bài viết ngắn này. Và tác giả kết
luận:
Nếu họ [= các xã hội lịch sử] không huỷ diệt lịch sử, thì lịch sử nhất
định huỷ diệt họ.

Trong các xã hội lịch sử, tất cả mọi sự đều được quyết định trong quá khứ.
Tất cả nghị lực, tình cảm, say mê của họ đều hướng về quá khứ, đều dành cho việc
thảo luận lịch sử, cho ý nghĩa lịch sử. Họ sống trong vương quốc của huyền thoại
và nòi giống lập quốc. Họ không thể nói về tương lai vì ở họ tương lai không gợi
lên niềm say mê như lịch sử. Họ là dân tộc hoàn toàn lịch sử, sinh ra và sống trong
lịch sử của những đấu tranh, phân chia và xung đột lớn. Họ giống như người cựu
binh già. Tất cả những điều ông ta muốn nói toàn là về những trải nghiệm thử
thách lớn lao chất chứa bao tình cảm sâu đậm khiến ông không bao giờ có thể
quên được.

Xã hội lịch sử
Tất cả những xã hội lịch sử đều sống với gánh nặng làm lu mờ tâm hồn, trí

tưởng tượng của họ. Họ phải sống đắm mình trong lịch sử; nhờ lịch sử họ thể hiện
mình. Nếu họ mất lịch sử, họ mất bản sắc của họ. Lúc đó họ sẽ không chỉ vô danh.
Họ sẽ không còn tồn tại. Quên lịch sử là quên chính mình- một sự bất khả về sinh
học và tâm lý. Lịch sử là vấn đề sinh tồn.
Tuy nhiên, để tạo ra giá trị mới, xã hội cần phải có tâm hồn trong sáng để cho
phép xã hội sẽ tập trung vào làm điều gì đấy nhắm vào tương lai. Đây là bi kịch
các xã hội lịch sử đang mắc phải.
Mỹ, ngược lại, là một quốc gia may mắn. Mỹ không có vấn đề với lịch sử.
Tinh thần Mỹ là mở rộng vào tương lai. Là xã hội trẻ, Mỹ có thể đầy sáng tạo khi
không có gánh nặng lịch sử đè nó xuống, giữ chặt chân nó, trói chặt tay nó lại.

Xã hội trẻ
Nguy cơ đối với Mỹ, và nguy cơ đối với cả thế giới, là rằng sự phát triển của
Mỹ rất năng động và sáng tạo đến mức Mỹ sẽ là một thế giới hoàn toàn khác trên
cùng hành tinh này. Mỗi ngày, Mỹ đang tạo ra càng lúc càng nhiều những yếu tố
của nền văn minh hoàn toàn mới, càng ngày càng tách xa nền văn minh của thế
giới còn lại. Khoảng cách này không chỉ là vấn đề của cải và kỹ thuật, mà còn là
vấn đề tinh thần.
Địa vị cùng sự ngự trị của nước Mỹ năng động và sự tê liệt của các xã hội
lịch sử - đây là vấn đề lớn cho tương lai của nhân loại. Khác với viễn cảnh tất cả
chúng ta đều tưởng cách đây 20 năm, thế giới hiện không hội tụ, mà tản mát ra
như những thiên hà.
Khi tôi lần đầu tiên đến châu Phi cách đây 30 năm, tôi có thể bắt gặp nền
nông nghiệp, cơ sở hạ tầng và y học cũng hơi hiện đại. Ít nhiều cũng tương tự như
châu Âu sau khi bị chiến tranh tàn phá.
Ngày nay, ngay cả những gì còn sót lại từ chủ nghĩa thực dân ở châu Phi
cũng hư hỏng dần đi. Chẳng có cái gì mới được xây dựng nên. Trong khi ấy, Mỹ
đang tiến vào không gian mạng.
Sau Thế chiến thứ Hai, tại các nước Thế giới thứ Ba đã có sự giác ngộ ý thức
lớn lao. Đặc biệt đối với châu Phi và châu Á, chiến tranh đã chứng minh rằng các

mẫu quốc, như Anh hay Pháp, có thể bị đánh bại. Các trung tâm quyền lực trên
thế giới cũng chuyển từ Đức, Nhật và từ các đế quốc Pháp và Anh sang Hoa Kỳ
và Liên Xô – những nước vốn không phải là các cường quốc thực dân truyền
thống. Những biến chuyển này đã thuyết phục những người trẻ theo đuổi chủ
nghĩa dân tộc tại các nước Thế giới thứ Ba rằng họ có thể giành được độc lập.
Cuộc đấu tranh giành độc lập có ba giai đoạn.
Đầu tiên là các phong trào giải phóng dân tộc, đặc biệt tại các nước châu Á
rộng lớn nhất. [Việt Nam năm 1945] Ấn Độ đạt được độc lập năm 1947 và Trung
Quốc năm 1949. Thời kỳ này chấm dứt bằng Hội nghị Bandung năm 1955, tại đây
triết học chính trị đầu tiên của Thế giới thứ Ba, tức phi liên kết, đã ra đời. Triết học
này được các nhân vật đầy màu sắc của thập niên 1950 cổ vũ – Nehru của Ấn Độ,
Nasser của Ai Cập, Sukarno của Indonesia.
Đặc trưng cho giai đoạn thứ hai, trong thập niên 1960, là niềm lạc quan
mãnh liệt. Chính trong thời kỳ này, phong trào giải phóng thuộc địa lan nhanh nhờ
lấy triết học phi liên kết làm kim chỉ nam. Năm 1964, 14 nước châu Phi giành
được độc lập.
Đến giai đoạn thứ ba, khởi đầu vào thập niên 1970, niềm lạc quan mãnh liệt
ấy vốn đi cùng với sự khai sinh của các quốc gia bắt đầu tiêu tan. Niềm tin rằng
độc lập dân tộc tất nhiên có nghĩa là độc lập kinh tế và độc lập văn hoá đã
chứng tỏ là một khái niệm ảo tưởng và hoàn toàn không thực tế.
Giai đoạn thứ tư được khai màn bởi cuộc cách mạng Iran năm 1979, ra đời
như là phản ứng đối với những nỗ lực phát triển đầy lạc quan. Bản chất kỹ thuật
của các giá trị hiện đại và các kế hoạch công nghiệp trong thời kỳ đầy lạc quan ấy
đã bỏ qua khía cạnh cực kỳ quan trọng của các xã hội lịch sử, tức các giá trị
truyền thống về đạo đức và tôn giáo. Các xã hội lịch sử truyền thống không chấp
nhận lối sống mới này vì họ cảm thấy lối sống ấy đe dọa đến phần cơ bản nhất
trong bản sắc của họ.

Cách mạng Hồi giáo ở Iran năm 1979
Chẳng hạn, du nhập nhanh chóng kỹ thuật vào Iran lại bị những người Iran

coi đó là một sự lăng nhục đối với một dân tộc có văn hoá truyền thống lâu đời. Vì
họ không thể học kỹ thuật nên họ cảm thấy xấu hổ. Sự lăng nhục này gây ra phản
ứng rất dữ dội. Người dân Iran gần như phá huỷ các nhà máy đường do các
chuyên gia người Âu xây dựng bởi vì họ cảm thấy rất phẫn nộ. Vì du nhập từ bên
ngoài, họ cảm thấy kỹ thuật được cài vào để thống trị họ. Thay đổi diễn ra quá
nhanh nên họ không thể nào chấp nhận được thay đổi.
Đông đảo quần chúng Iran đi theo giáo chủ Ayatollah Khomeini nhận thấy
rằng những kế hoạch kinh tế hoành tráng của Shah và các cố vấn tây hoá của ông
không đủ để đưa họ lên đến cõi trên, hay lên đến thiên đường. Vì thể họ lại càng
nhấn mạnh nhiều vào các giá trị cũ hơn. Người dân núp đằng sau các giá trị cũ
này để bảo vệ mình. Những truyền thống cũ và tôn giáo cũ là nơi trú ẩn an toàn
duy nhất bày sẵn cho họ.
Hôm nay chúng ta thấy phản ứng diễn ra trên khắp thế giới Hồi giáo thể hiện
qua các phong trào tôn giáo và cảm tính chỉ mới là sự khởi đầu. Cuộc cách mạng
Iran đã mở ra một thời kỳ mới trong các nước Thế giới thứ Ba – thời kỳ giải
phóng thuộc địa về văn hoá. Nhưng cuộc phản cách mạng này không thể thành
công. Bởi lẽ nó không sáng tạo mà chỉ chống đỡ. Nó vẫn còn định hình bởi
những gì nó kháng cự. Tất yếu nó sẽ dẫn đến sự tê liệt. Trong khi ấy, Mỹ đang di
chuyển ở tốc độ ánh sáng tương đối.
Không có gì sẽ thay đổi trừ phi các xã hội lịch sử học để sáng tạo, học để tạo
ra cuộc cách mạng tinh thần, cách mạng thái độ, cách mạng tổ chức. Nếu họ
không huỷ diệt lịch sử, thì lịch sử nhất định huỷ diệt họ.

Xã hội lịch sử phải học để đổi mới