chỉ số EPS trong các công ty niêm yết

I. Giới thiệu chung:
Chuẩn mực kế toán Việt Nam số 30 (VAS 30) ban hành theo Quyết định
số100/2005/QĐ–BTC, ngày 28/12/2005 và hướng dẫn tại Thông tư số 21/2006/TT–BTC
của Bộ Tài chính, chuẩn mực này quy định và hướng dẫn các nguyên tắc, phương pháp
kế toán trong việc xác định và trình bày lãi trên cổ phiếu, nhằm so sánh hiệu quả hoạt
động giữa các doanh nghiệp cổ phần trong cùng một kỳ báo cáo và hiệu quả hoạt động
của một doanh nghiệp qua các năm. Theo yêu cầu của UBCK, các công ty niêm yết trên
Sở giao dịch chứng khoán Tp. HCM (VSE) áp dụng VAS 30 để tính thu nhập trên cổ
phiếu từ quý II năm 2006…
Lãi cơ bản trên cổ phiếu là nội dung quan trọng được sử dụng trong quá trình phân
tích tình hình tài chính công ty cổ phần và là chỉ tiêu bắt buộc ở các công ty cổ phần.
Chuẩn mực kế toán Việt Nam số 30 qui định: “Doanh nghiệp phải tính lãi cơ bản trên cổ
phiếu theo các khoản lợi nhuận hoặc lỗ phân bổ cho cổ đông sở hữu cổ phiếu phổ thông
của công ty mẹ”. Chính vì thế mà đã có nhiều văn bản qui định về chỉ số này. Theo Quyết
định số 15 do Bộ Tài chính ban hành ngày 20/03/2006, Lãi cơ bản trên cổ phiếu được
trình bày ở Báo cáo kết quả hoạt động kinh doanh với mã số là 70 và được trình bày ở
Bản thuyết minh báo cáo tài chính. Chỉ tiêu này ghi chú rõ là chỉ áp dụng đối với công ty
cổ phần. Đồng thời, Lãi cơ bản trên cổ phiếu được trình bày cụ thể ở Chuẩn mực kế toán
Việt Nam số 30 (VAS 30) và Chuẩn mực kế toán quốc tế số 33 (IAS 33). VAS 30 áp
dụng cho việc tính và công bố lãi cơ bản trên cổ phiếu và trình bày chỉ tiêu này trên báo
cáo tài chính tại các doanh nghiệp đang có cổ phiếu. Hàng năm, khi kết thúc năm tài
chính, doanh nghiệp sẽ phải tính và trình bày trên báo cáo tài chính chỉ tiêu “Lãi cơ bản
trên cổ phiếu” theo các khoản lợi nhuận hoặc lỗ phân bổ cho cổ đông sở hữu cổ phiếu
phổ thông của công ty đang lưu hành trong kỳ.
Chỉ tiêu thứ nhất: Lợi nhuận hoặc lỗ phân bổ cho cổ đông sở hữu cổ phiếu phổ
thông là các khoản lợi nhuận hoặc lỗ sau thuế thu nhập doanh nghiệp trong kỳ sau khi
được điều chỉnh bởi cổ tức của cổ phiếu ưu đãi, những khoản chênh lệch phát sinh do
thanh toán cổ phiếu ưu đãi và những tác động tương tự của cổ phiếu ưu đãi đã được phân
loại vào nguồn vốn chủ sở hữu. Việc tính lợi nhuận hoặc lỗ phân bổ cho cổ phiếu phổ
thông được thực hiện bằng cách lấy chỉ tiêu lợi nhuận hoặc lỗ sau thuế thu nhập doanh
nghiệp trong kỳ trừ (-) các khoản điều chỉnh giảm và cộng (+) thêm các khoản điều chỉnh

tăng lợi nhuận hoặc lỗ sau thuế thu nhập doanh nghiệp.
Các khoản điều chỉnh giảm lợi nhuận hoặc lỗ sau thuế gồm trả cổ tức cổ phiếu ưu đãi, cổ
tức thiểu số, khoản chênh lệch lớn hơn giữa giá trị hợp lý của khoản thanh toán và giá trị
ghi số khi mua lại cổ phiếu ưu đãi,…Các khoản điều chỉnh tăng lợi nhuận hoặc lỗ sau
thuế như khoản chênh lệch nhỏ hơn giữa giá trị hợp lý của khoản thanh toán và giá trị ghi
số khi mua lại cổ phiếu ưu đãi.
Trường hợp công ty trình bày lãi cơ bản trên cổ phiếu trên báo cáo tài chính hợp
nhất thì lợi nhuận hoặc lỗ sau thuế thu nhập doanh nghiệp trong kỳ là lợi nhuận hoặc lỗ
sau thuế thu nhập doanh nghiệp được tính trên cơ sở thông tin hợp nhất. Trường hợp
công ty trình bày trên báo cáo tài chính riêng thì lợi nhuận hoặc lỗ sau thuế thu nhập
doanh nghiệp trong kỳ là lợi nhuận hoặc lỗ sau thuế của riêng công ty.
Chi tiêu thứ hai: Số lượng cổ phiếu phổ thông được sử dụng để tính lãi cơ bản
trên cổ phiếu là số bình quân gia quyền của cổ phiếu phổ thông đang lưu hành trong kỳ
hiện tại, được xác định theo Công thức 2.
Việc sử dụng số bình quân gia quyền của cổ phiếu phổ thông đang lưu hành trong kỳ là
do giá trị vốn cổ đông thay đổi trong kỳ khi số lượng cổ phiếu phổ thông lưu hành tăng
hoặc giảm. Số bình quân gia quyền của cổ phiếu phổ thông lưu hành trong kỳ là số lượng
cổ phiếu phổ thông lưu hành đầu kỳ được điều chỉnh theo số cổ phiếu phổ thông được
mua lại hoặc được phát hành thêm nhân với hệ số thời gian. Hệ số thời gian là tỷ số giữa
số lượng ngày mà cổ phiếu được lưu hành trong kỳ chia cho tổng số ngày trong kỳ.
Đối với các công ty cổ phần niêm yết trên thị trường chứng khoán, lãi trên cổ phiếu đồng
nhất với thu nhập trên cổ phiếu (Earning per share - EPS). Lãi cơ bản trên cổ phiếu cũng
chính là thu nhập cơ bản trên cổ phiếu (EPS cơ bản), lãi điều chỉnh trên cổ phiếu cũng
chính là thu nhập điều chỉnh trên cổ phiếu (EPS điều chỉnh). EPS cơ bản là thu nhập trên
cổ phiếu trong 1 kỳ kinh doanh (12 tháng), và thường được tính khi kết thúc năm tài
chính. EPS điều chỉnh là thu nhập trên cổ phiếu trong năm tài chính đó nhưng đã được
điều chỉnh khi có tác động của việc chia tách, gộp, cổ phiếu,…
Trình bày trên báo cáo tài chính
Các CTCP là công ty mẹ phải trình bày báo cáo tài chính hợp nhất thì chỉ phải trình bày
chỉ tiêu lãi cơ bản trên cổ phiếu trên báo cáo tài chính hợp nhất mà không phải trình bày

trên báo cáo tài chính riêng. Trong trường hợp này lợi nhuận hoặc lỗ phân bổ cho cổ
đông sở hữu cổ phiếu phổ thông của công ty mẹ là lợi nhuận hoặc lỗ trên cơ sở thông tin
hợp nhất theo quy định của chuẩn mực kế toán.
Đối với CTCP là công ty độc lập không phải lập báo cáo tài chính hợp nhất thì chỉ trình
bày chỉ tiêu lãi cơ bản trên cổ phiếu trên báo cáo tài chính riêng. Trường hợp này, lợi
nhuận hoặc lỗ phân bổ cho cổ đông sở hữu cổ phiếu phổ thông của công ty là lợi nhuận
hoặc lỗ của riêng CTCP này.
Điều chỉnh hồi tố
Công ty điều chỉnh hồi tố lãi cơ bản trên cổ phiếu cho tất cả các kỳ báo cáo, nếu số lượng
cổ phiếu phổ thông đang lưu hành tăng lên do vốn hoá, phát hành cổ phiếu thưởng, tách
cổ phiếu hoặc giảm đi do gộp cổ phiếu. Nếu những thay đổi đó xảy ra sau ngày kết thúc
kỳ kế toán năm nhưng trước ngày phát hành báo cáo tài chính, số liệu được tính trên mỗi
cổ phiếu của kỳ báo cáo hiện tại và mỗi kỳ báo cáo trước đó trên báo cáo tài chính được
tính dựa trên số lượng cổ phiếu mới.
Công ty phải trình bày kết quả tính trên mỗi cổ phiếu phản ánh sự thay đổi về số lượng cổ
phiếu. Ngoài ra, lãi cơ bản trên cổ phiếu còn được điều chỉnh do tác động của các sai sót
và điều chỉnh phát sinh từ việc thay đổi chính sách kế toán theo nguyên tắc hồi tố và tác
động của việc hợp nhất kinh doanh.
Cách tính EPS:
Theo chuẩn mực kế toán Việt Nam và quốc tế, Lãi cơ bản trên cổ phiếu được tính
như sau: Lãi cơ bản trên cổ phiếu được tính bằng cách chia lợi nhuận hoặc lỗ phân bổ cho
cổ đông sở hữu cổ phiếu phổ thông của công ty mẹ (tử số) cho số lượng bình quân gia
quyền của số cổ phiếu phổ thông đang lưu hành trong kỳ (mẫu có). Như vậy, nói một
cách ngắn gọn và dễ hiểu thì:
Số bình quân gia quyền của cổ phiếu phổ thông lưu hành trong kỳ. Theo hướng dẫn của
chuẩn mực kế toán Việt Nam thì số phân bổ cho cổ đông sở hữu cổ phiếu phổ thông của
công ty mẹ là các khoản lợi nhuận hoặc lỗ sau thuế phân bổ cho công ty mẹ sau khi được
điều chỉnh bởi cổ tức của cổ phiếu ưu đãi, những khoản chênh lệch phát sinh do thanh
toán cổ phiếu ưu đãi và những tác động tương tự của cổ phiếu ưu đãi đã được phân loại
vào vốn chủ sở hữu. Do vậy, công thức tính lãi cơ bản trên cổ phiếu được sử dụng phổ

biến hiện nay là:
Trong đó:
+ Lợi nhuận (lỗ) sau thuế được lấy từ chỉ tiêu có mã số 60 trên Báo cáo kết quả hoạt động
kinh doanh.
+ Cổ tức cổ phiếu ưu đãi gồm 2 loại: Cổ tức của cổ phiếu ưu đãi không luỹ kế được
thông báo trong kỳ báo cáo và Cổ tức của cổ phiếu ưu đãi luỹ kế phát sinh trong kỳ báo
cáo trừ cổ tức của cổ phiếu ưu đãi luỹ kế liên quan tới các kỳ trước đã được chi trả.
+ Số cổ phiếu phổ thông BQ đang lưu hành trong kỳ được xác định theo công thức sau:
Từ công thức tính lãi cơ bản trên cổ phiếu, trong thực tế sẽ có hai trường hợp xảy ra.
-Trường hợp 1: Nếu công ty cổ phần kinh doanh có lãi (LN sau thuế >0). Khi
công ty kinh doanh có lãi thì lãi cơ bản trên cổ phiếu sẽ mang dấu dương. Chỉ tiêu này
phản ánh một cổ phiếu phổ thông sẽ mang lại bao nhiêu đồng lợi nhuận. Chỉ tiêu này
càng cao càng tốt, nó đặc biệt quan trọng với nhà đầu tư, góp phần giúp họ quyết định có
nên đầu tư vào công ty hay không. Qua công thức này ta thấy rằng tổng số lãi dành cho
các cổ đông phổ thông chỉ thuần tuý là lãi thuần sau thuế trừ đi cổ tức cổ phiếu ưu đãi và
các khoản liên quan đến cổ tức ưu đãi mà không trừ đi các khoản lãi không dành cho cổ
đông phổ thông như các khoản lãi không dành cho cổ đông phổ thông như các khoản
trích cho các quĩ khen thưởng, quĩ phúc lợi, quĩ dự trữ bắt buộc. Theo chế độ kế toán hiện
hành thì khoản lợi nhuận sau thuế chưa phân phối (TK 421) sẽ được dùng để trích lập các
quĩ ở công ty, sau đó mới tiến hành trả cổ tức cho cổ đông. Điều mà tất cả nhà đầu tư
quan tâm là thật sự một cổ phiếu sẽ mang lại bao nhiêu đồng lợi nhuận, tức là khoản lợi
nhuận cuối cùng dành cho các cổ đông sau khi đã trích lập các quĩ. Điều này là hoàn toàn
phù hợp với thực tế và chuẩn mực kế toán. Tuy nhiên khi áp dụng VAS 30 vào thực tế thì
tất cả các công ty cổ phần tính lãi cơ bản trên cổ phiếu đều không loại trừ các khoản trích
lập quĩ. Rõ ràng, khoản lợi nhuận còn lại sau khi DN đã trích lập các quĩ. Thông thường
sau một năm hoạt động, nếu kinh doanh có lãi thì Công ty sử dụng lợi nhuận sau thuế
hàng năm để trích lập các quỹ.
Chẳng hạn, Công ty Cổ phần S có lợi nhuận sau thuế năm 2008 là 864.175.967.239 đồng,
theo Nghị quyết Đại hội đồng cổ đông, công ty tiến hành trích lập quĩ dự trữ bổ sung vốn
điều lệ là 5%, quĩ dự trữ bắt buộc là 5%, trích lập quĩ phúc lợi 20% lợi nhuận sau thuế.

Kết quả là số lãi thực dành cho cổ đông phổ thông chỉ còn lại là:
864.175.967.239 - 10% x 864.175.967.239 - 20% x 864.175.967.239 = 604.923.177.067
Hiện nay, quĩ khen thưởng, quĩ phúc lợi hay các quĩ khác không phải của các cổ đông
vẫn không được loại trừ khỏi khoản lãi dành cho cổ đông để tính lãi cơ bản trên cổ phiếu,
do vậy nhiều công ty sẵn sàng chi cho các quĩ này rất lớn, đồng thời lại làm sai lệch kết
quả thực sự của lãi cơ bản trên cổ phiếu. Xem ví dụ sau để thấy sự khác nhau khi tính lãi
cơ bản trên cổ phiếu. (Số liệu như trên, và công ty S có số cổ phần phổ thông bình quân
đang lưu hành năm 2008 là 134.500.000 cổ phần, công ty không có cổ tức ưu đãi) Qua
hai cách tính trên cho thấy các cổ đông phổ thông thực sự chỉ nhận được 4.498 đồng lãi
trên một cổ phần phổ thông chứ không phải là 6.425 đồng. Nếu khoản trích vào các quỹ
này được loại khỏi khoản lãi dành cho cổ đông thường khi tính lãi cơ bản trên cổ phiếu,
thì nhà quản lý sẽ phải thận trọng hơn trong việc trích quỹ không dành cho cổ đông, đồng
nghĩa với việc giảm lãi dành cho các cổ đông, giảm lãi cơ bản trên cổ phiếu, tức làm
giảm tính hấp dẫn của cổ phiếu công ty, thậm chí có thể làm giảm giá cổ phiếu, điều mà
không nhà quản lý nào muốn cả.
Để nâng cao tính đúng đắn và hiệu quả của thông tin tài chính ở công ty cổ phần, thiết
nghĩ, Bộ Tài chính, UBCK, Sở GDCK TP HCM và Sở GDCK Hà Nội cần sớm có hướng
dẫn rõ ràng cách tính lãi cơ bản trên cổ phiếu. Báo cáo tài chính hàng quý cũng cần phải
loại trừ các khoản lãi không thuộc cổ đông như Quỹ khen thưởng phúc lợi ra khỏi lãi để
tính lãi cơ bản trên cổ phiếu. Việc tính đúng lãi cơ bản trên cổ phiếu cần được làm trong
các báo cáo tài chính hàng quý chứ không đợi đến cuối năm. Ví dụ công ty S đưa ra
nguyên tắc trích 15% lợi nhuận sau thuế cho Quỹ khen thưởng phúc lợi. Nếu trong quý I,
công ty S có lãi sau thuế 200 tỷ đồng, thì nên trình bày thêm một dòng: “Lãi không dành
cho cổ đông” hoặc cụ thể hơn là “Lãi dành cho Quỹ khen thưởng phúc lợi”, ước tính
15%x200 = 30 tỷ đồng. Như vậy, lãi dành cho cổ đông là 170 tỷ đồng thay vì 200 tỷ đồng
như cách báo cáo hiện nay.
-Trường hợp 2: Nếu công ty kinh doanh thua lỗ (LN sau thuế < = 0). Khi đó lãi
cơ bản trên cổ phiếu sẽ mang dấu âm, phản ánh tình hình sản xuất kinh doanh không hiệu
quả. Cổ phiếu phổ thông đã tạo lại mức lợi nhuanạ âm. Cho dù lợi nhuận sau thuế bị âm
thì công ty vẫn phải tính lãi cơ bản trên cổ phiếu và trình bày trên cổ phiếu và trình bày

trên báo cáo tài chính. VAS 30 qui định: Doanh nghiệp trình bày lãi cơ bản trên cổ phiếu
kể cả trong trường hợp giá trị này là một số âm (Lỗ trên cổ phiếu).
Tuy nhiên thực tế báo cáo tài chính ở các công ty cổ phần cho thấy, nếu công ty nào kinh
doanh bị lỗ thì chỉ tiêu lãi cơ bản trên cổ phiếu đều bằng 0. Điều này được minh chứng rõ
nét qua hệ thông báo cáo tài chính cuối năm 2008 (một năm mà hầu hết công ty kinh
doanh thua lỗ) ở các công ty cổ phần. Như vậy việc trình bày lãi cơ bản trên cổ phiếu như
thế là không đúng với chuẩn mực kế toán, đồng thời không phản ánh đúng thực trạng tài
chính tại công ty đó.
Một khía cạnh rất quan trọng của lãi cơ bản trên cổ phiếu thường hay bị bỏ qua là lượng
vốn cần thiết để tạo ra thu nhập ròng (net income) trong công thức tính trên. Hai doanh
nghiệp có thể có cùng tỉ lệ lãi cơ bản trên cổ phiếu nhưng một trong hai có thể có ít cổ
phần hơn_tức là doanh nghiệp này sử dụng vốn hiệu quả hơn. Nếu như các yếu tố khác là
cân bằng thì rõ ràng doanh nghiệp nàu còn tốt hơn doanh nghiệp còn lại. Vì doanh nghiệp
có thể lợi dụng các kĩ thuật tính toán để đưa ra con số lãi cơ bản trên cổ phiếu hấp dẫn
nên các nhà đầu tư cũng cần hiểu rõ cách tính của từng doanh nghiệp để đảm bảo “chất
lượng” của tỉ lệ này. Tốt hơn hết là không nên dựa vào một thước đo tài chính duy nhất
mà nên kết hợp với các bản phân tích tài chính và các chỉ số khác.