291 Nghiên cứu hệ thống kiểm soát nội bộ và đánh giá rủi ro kiểm soát trong kiểm toán báo cáo tài chính

Đề án môn học
Lời nói đầu
Kiểm soát nội bộ là một chức năng của quản lý, trong phạm vi cơ sở,
kiểm soát nội bộ là việc tự kiểm tra và giám sát mọi hoạt động trong tất cả các
khâu của quá trình quản lý nhằm đảm bảo các hoạt động đúng luật pháp và đạt
đợc các kế hoạch mục tiêu đề ra với hiệu quả cao nhất và bảo đảm sự tin cậy
của báo cáo tài chính.
Nghiên cứu hệ thống kiểm soát nội bộ và đánh giá rủi ro kiểm soát có
mối quan hệ mật thiết với nhau. Nếu hệ thống kiểm soát nội bộ hoạt động tốt thì
rủi ro kiểm soát đợc đánh giá ở mức thấp, khi đó kiểm toán viên có thể thu hẹp
phạm vi, nội dung, khối lợng công việc kiểm toán đồng thời tiết kiệm chi phí
kiểm toán và ngợc lại. Mặt khác, nếu đánh giá không đúng về tình hình, độ tin
cậy của hệ thống kiểm soát nội bộ và rủi ro kiểm soát thì kiểm toán viên có thể
sẽ bỏ sót những nội dung trọng yếu và không tránh khỏi rủi ro kiểm toán. Do
vậy việc kiểm toán viên có sự hiểu biết và cách đánh giá hệ thống kiểm soát nội
bộ có ý nghĩa rất quan trọng trong quá trình kiểm toán.
Nhận thức đợc tầm quan trọng của vấn đề này trong lý luận và thực hành,
em quyết định chọn đề tài Nghiên cứu hệ thống kiểm soát nội bộ và đánh giá
rủi ro kiểm soát trong kiểm toán báo cáo tài chính. Trong thời gian qua đợc
sự giúp đỡ và hớng dẫn tận tình của thầy Đinh Thế Hùng, em đã hoàn thành đề
án môn học này. Ngoài lời mở đầu và kết luận, đề án đợc chia làm hai phần:
- Phần 1: Cơ sở lý luận chung
- Phần 2: Đánh giá hệ thống kiểm soát nội bộ và đánh giá rủi ro kiểm
soát.
Phần I
Cơ sở lý luận chung
Nguyễn Thị Ngọc Điệp. Lớp Kiểm toán 42C
1
Đề án môn học
1.1. Vai trò của việc nghiên cứu hệ thống kiểm soát nội
bộ của khách hàng trong quy trình kiểm toán

Kiểm soát nội bộ là một công cụ quản lý do chính ngời quản lý đơn vị
xây dựng để phục vụ cho mục đích quản lý của mình. Tuy nhiên, kiểm soát nội
bộ của đơn vị có một ảnh hởng khá lớn đến kiểm toán viên: Đó là một cơ sở để
lập kế hoạch kiểm toán và đánh giá rủi ro kiểm soát .
Để lập kế hoạch kiểm toán sát với thực tế, kiểm toán viên phải dựa trên
những hiểu biết sâu sắc về đơn vị, trong đó hiểu biết về kiểm soát nội bộ là một
nội dung quan trọng. Thứ nhất, dựa trên những hiểu biết về thủ tục kiểm soát,
hệ thống kế toán và môi trờng kiểm soát chung, kiểm toán viên sẽ thiết kế đợc
những thủ tục kiểm soát thích hợp đánh giá đợc khối lợng và độ phức tạp của
công việc kiểm toán để từ đó tính đợc kế hoạch thời gian. Thứ hai, qua nghiên
cứu hệ thống kiểm soát nội bộ của đơn vị, kiểm toán viên xác định đợc điểm
mạnh điểm yếu của nó để xác định trọng tâm cho cuộc kiểm toán, đây là một
nền tảng của kế hoạch kiểm toán.
Rủi ro kiểm soát là khả năng xảy ra sai sót trọng yếu trong từng nghiệp
vụ, từng khoản mục trên báo cáo tài chính khi tính riêng rẽ hoặc tính gộp mà hệ
thống kế toán và hệ thống kiểm soát nội bộ của đơn vị không ngăn ngừa hết
hoặc không phát hiện ngăn chặn và sửa chữa kịp thời (VSA 400). Hệ thống
kiểm soát nội bộ càng hữu hiệu thì rủi ro kiểm soát càng nhỏ, ngợc lại rủi ro
kiểm soát càng cao thì hệ thống kiểm soát nội bộ của đơn vị hoạt động càng yếu
kém.
Kiểm toán viên tìm hiểu và đánh giá rủi ro kiểm soát để xác định phơng
hớng và phạm vi kiểm tra. Nếu rủi ro kiểm soát cao, kiểm toán viên phải tăng c-
ờng và mở rộng phạm vi kiểm tra để phát hiện đợc các sai sót trọng yếu trên báo
cáo tài chính. Ngợc lại, rủi ro kiểm soát thấp nghĩa là đơn vị có một hệ thống
kiểm soát nội bộ hữu hiệu, kiểm toán viên có thể giới hạn phạm vi kiểm tra mà
vẫn đảm bảo giới hạn sai sót ở mức độ cho phép.
Chuẩn mực kiểm toán quốc tế đã quy định rõ cần nghiên cú đánh giá hệ
thống kiểm soát nội bộ của doanh nghiệp một cách thấu đáo, có tổ chức. Kiểm
toán viên dựa vào kết qủa nghiên cứu này để xác định nội dung, phạm vi và thời
gian cho các phơng pháp kiểm toán sẽ thực hiện.

Chuẩn mực cũng thừa nhận rằng có những quy chế kiểm soát nội bộ của
doanh nghiệp mà kiểm toán viên không thể tin cậy đợc. Tuy nhiên ở hầu hết các
doanh nghiệp ngời ta không thể hòan tất công việc kiểm toán khi không dựa vào
hệ thống kiểm soát nội bộ của doanh nghiệp đó. Vì vậy cần phải nghiên cứu
đánh giá hệ thống kiểm soát nội bộ. Hiển nhiên là ở các doanh nghiệp khác
nhau thì loại hình và sự phức tạp của hệ thống kiểm soát nội bộ ở đó cũng khác
nhau.
Kiểm soát nội bộ là công cụ các nhà quản lý sử dụng trong hoạt động
kinh doanh. Nó đợc thiết lập ra trớc hết không phải chỉ phục vụ cho các kiểm
toán viên hoàn tất công tác kiểm toán. Kiểm toán viên cần cân nhắc những phần
mà kiểm soát nội bộ có thể giúp ích cho mục đích kiểm toán của mình.
Nguyễn Thị Ngọc Điệp. Lớp Kiểm toán 42C
2
Đề án môn học
1.2. Bản chất của hệ thống kiểm soát nội bộ
Trong mọi hoạt động của doanh nghiệp, chức năng kiểm tra kiểm soát
luôn giữ vai trò quan trọng trong quá trình quản lý và đợc thực hiện chủ yếu bởi
hệ thống kiểm soát nội bộ của doanh nghiệp.
Theo Chuẩn mực kiểm toán Việt Nam (VSA 400), hệ thống kiểm soát
nội bộ là các quy định và thủ tục kiểm soát do đơn vị dợc kiểm toán xây dựng
và áp dụng nhằm bảo đảm cho đơn vị tuân thủ pháp luật và các qui định, để
kiểm tra, kiểm soát, ngăn ngừa và phát hiện gian lận, sai sót; để lập báo cáo tài
chính trung thực và hợp lý; nằm bảo vệ, quản lý và sử dụng có hiệu quả tài sản
của đơn vị.
Theo Liên đoàn Kế toán Quốc tế (IFAC), hệ thống kiểm soát nội bộ là
một hệ thống chính sách và thủ tục nhằm bốn mục tiêu sau: bảo vệ tài sản của
đơn vị; bảo đảm độ tin cậy của các thông tin; bảo đảm việc thực hiện các chế độ
pháp lý; và bảo đảm hiệu qủa của các hoạt động.
Cả hai định nghĩa trên đều cho thấy kiểm soát nội bộ là một chức năng
thờng xuyên của các đơn vị, tổ chức và trên cơ sở xác định rủi ro có thể xảy ra

trong từng khâu công việc để tìm ra biện pháp ngăn chặn nhằm thực hiện có
hiệu quả tất cả các mục tiêu đặt ra của đơn vị:
1) Bảo vệ tài sản của đơn vị:
Tài sản của đơn vị gồm tài sản hữu hình và tài sản vô hình, chúng có thể
bị đánh cắp, lạm dụng hoặc bị h hại nếu không đợc bảo vệ bởi các hệ thống
kiểm soát thích hợp. Điều này cũng có thể xảy ra đối với các tài sản phi vật chất
khác nh: sổ sách kế toán, các tài liệu quan trọng
2) Bảo đảm độ tin cậy của các thông tin:
Thông tin kinh tế, tài chính do bộ máy kế toán cung cấp là căn cứ quan
trọng cho việc hình thành các quyết định của các nhà quản lý. Các thông tin này
phải đảm bảo tính kịp thời, tính chính xác, tin cậy, phản ánh đầy đủ và khách
quan các nội dung chủ yếu của mọi hoạt động kinh tế, tài chính.
3) Bảo đảm việc thực hiện các chế độ pháp lý:
Hệ thống kiểm soát nội bộ đợc thiết kế trong doanh nghiệp phải đảm bảo
các quyết định và chế độ pháp lý liên quan đến hoạt động sản xuất kinh doanh
của doanh nghiệp phải đợc tuân thủ đúng mức. Cụ thể là:
- Duy trì và kiểm tra việc tuân thủ các chính sách có liên quan đến các
hoạt động của doanh nghiệp;
- Ngăn chặn và phát hiện kịp thời cũng nh xử lý các sai sót và gian lận
trong mọi hoạt động của doanh nghiệp;
- Bảo đảm việc ghi chép kế toán đầy đủ, chính xác và việc lập báo cáo tài
chính trung thực, khách quan.
4) Bảo đảm hiệu quả hoạt động và năng lực quản lý:
Các quá trình kiểm soát trong một đơn vị đợc thiết kế nhằm ngăn ngừa sự
lặp lại không cần thiết của các tác nghiệp, gây ra sự lãng phí trong hoạt động và
Nguyễn Thị Ngọc Điệp. Lớp Kiểm toán 42C
3
Đề án môn học
sử dụng kém hiệu quả các nguồn lực trong doanh nghiệp. Định kỳ, các nhà
quản lý thờng đánh giá kết quả hoạt động của doanh nghiệp đợc thực hiện với

cơ chế giám sát của hệ thống kiểm soát nội bộ nhằm nâng cao khả năng quản
lý, điều hành của bộ máy quản lý doanh nghiệp.
Tuy nằm trong một thể thống nhất song bốn mục tiêu trên đôi khi cũng
có mâu thuẫn với nhau nh giữa tính hiệu quả của hoạt động với mục đích bảo vệ
tài sản, sổ sách hoặc cung cấp thông tin đầy đủ và tin cậy. Nhiệm vụ của các
nhà quản lý là xây dựng một hệ thống kiểm soát nội bộ hữu hiệu và kết hợp hài
hoà bốn mục tiêu trên.
Khi tìm hiểu về hệ thống kiểm soát nội bộ của khách hàng, kiểm toán
viên cần nhận thức đợc rằng mọi hệ thống kiểm soát nội bộ dù đợc thiết kế hoàn
hảo đến đâu cũng không thể ngăn ngừa hay phát hiện mọi sai phạm có thể xảy
ra, đó là những hạn chế cố hữu của hệ thống kiểm soát nội bộ. Theo Chuẩn mực
Kiểm toán Việt Nam số 400 Đánh giá rủi ro và kiểm soát nội bộ, những hạn
chế đó đợc xác định nh sau:
- Ban giám đốc thờng yêu cầu chi phí cho hệ thống kiểm soát nội bộ
không vựơt quá những lợi ích mà hệ thống đó mang lại.
- Phần lớn các công tác kiểm tra nội bộ thờng tác động đến các nghiệp vụ
lặp đi lặp lại mà không tác động đến các nghiệp vụ bất thờng.
- Sai sót bởi con ngời thiếu chú ý đãng trí, sai sót về xét đoán hoặc do
không hiểu rõ yêu cầu công việc.
- Khả năng vợt tầm kiểm soát của hệ thống kiểm soát nội bộ, sự thông
đồng của một ngời trong ban Giám đốc hay một nhân viên với những ngời khác
ở trong hay ngoài đơn vị.
- Khả năng những ngời chịu trách nhiệm thực hiện kiểm soát nội bộ lạm
dụng đặc quyền của mình.
- Do có sự biến động của tình hình, các thủ tục kiểm soát bị lạc hậu hoặc
bị vi phạm.
1.3. Các khái niệm cơ bản.
Có bốn khái niệm cơ bản làm cơ sở cho việc nghiên cứu hệ thống kiểm
soát nội bộ và quá trình đánh giá rủi ro kiểm soát.
1.3.1. Trách nhiệm của ban quản trị.

Ban quản trị, không phải kiểm toán viên, phải xây dựng và duy trì các
quá trình kiểm soát của tổ chức. Khái niệm này là phù hợp với quy định là ban
quản trị, không phải kiểm toán viên, có trách nhiệm đối với việc soạn thảo báo
cáo tài chính phù hợp với các nguyên tắc kế toán đợc thừa nhận.
1.3.2. Sự đảm bảo hợp lý
Một công ty phải triển khai một hệ thống kiểm soát nội bộ mà cung cấp
sự đảm bảo hợp lý, không phải đảm bảo tuyệt đối, là các báo cáo tài chính đợc
trình bày trung thực. Hệ thống kiểm soát nội bộ đợc Ban Giám đốc khai triển
sau khi đã nghiên cứu cả chi phí lẫn lợi ích của quá trình kiểm soát. Ban Giám
Nguyễn Thị Ngọc Điệp. Lớp Kiểm toán 42C
4
Đề án môn học
đốc thờng không sẵn sàng thực hiện một hệ thống lý tởng vì chi phí có thể rất
lớn. Thí dụ, đối với kiểm toán viên, trông chờ ban quản trị của một công ty nhỏ
thuê thêm nhân viên kế toán để mang lại một sự cải tiến nhỏ về độ tin cậy của
số liệu kế toán là điều không hợp lý. Thờng có nhiều kiểm toán viên để thực
hiện các cuộc kiểm toán bao quát hơn sẽ đỡ tốn kém hơn so với việc để phát
sinh chi phí kiểm soát nội bộ cao hơn.
1.3.3. Những giới hạn cố hữu
Một hệ thống kiểm soát nội bộ không thể đợc xem là hoàn toàn hiệu qủa
mà không cần xét đến sự thận trọng đã đợc tuân thủ khi thiết kế và khi vận dụng
nó. Cho dù các hệ thống do con ngời có thể thiết kế ra là một hệ thống lý tởng,
tính hiệu quả của nó vẫn phụ thuộc vào khả năng và tính độc lập của những ng-
ời sử dụng nó. Thí dụ, giả sử một thủ tục kiểm kê hàng tồn kho đợc triển khai
một cách thận trọng và qui định hai nhân viên đếm độc lập với nhau. Nếu không
ai trong hai ngời này hiểu đợc lệnh hoặc nếu cả hai đều bất cẩn khi đếm, thì con
số đếm đợc của hàng tồn kho có khả năng sai. Cho dù con số đếm đợc là đúng,
ban Giám đốc vẫn không thể không đếm xỉa đến thủ tục đó và chỉ đạo cho một
nhân viên tăng con số đếm đợc lên để nâng mức thu nhập báo cáo. Tơng tự các
nhân viên có thể quyết định tăng con số đếm đợc lên một cách cố ý để che dấu

việc ăn cắp hàng tồn kho do một ngời hoặc cả hai ngời bọn họ thực hiện. Điều
này đợc gọi là sự thông đồng.
Vì những hạn chế cố hữu của những quá trình kiểm soát và vì kiểm toán
viên không thể có nhiều hơn sự đảm bảo hợp lý về tính hiệu qủa của các quá
trình đó, nên hầu nh luôn luôn có một mức độ rủi ro kiểm soát. Do đó, cả với hệ
thống kiểm soát nội bộ đợc thiết kế hiệu quả nhất, kiểm toán viên vẫn phải thu
thập bằng chứng kiểm toán ngoài việc khảo sát các quá trình kiểm soát đối với
hầu hết các mục tiêu kiểm toán của từng tài khoản trọng yếu trên báo cáo tài
chính. Nói khác đi, phần rủi ro kiểm soát (CR) của mô hình rủi ro kiểm toán
luôn luôn lớn hơn 0.
1.3.4. Phơng pháp xử lý số liệu.
Các khái niệm kiểm soát đợc bàn đến áp dụng tơng tự nh nhau đối với
các hệ thống thủ công và hệ thống máy vi tính (EDP). Có một điểm khác nhau
chính giữa một hệ thống thủ công đơn giản ở một công ty nhỏ với hệ thống
phức tạp EDP ở các doanh nghiệp lớn. Các thử nghiệm kiểm soát không thay
đổi, nhng thủ tục kiểm toán có thể thay đổi khi công việc kế toán và kiểm soát
nội bộ đợc thực hiện trong môi trờng tin học hoặc thực hiện thủ công. Khi công
việc kế toán và kiểm soát nội bộ đợc thực hiện trên máy vi tính thì kiểm toán
viên có thể sử dụng kỹ thuật kiểm toán bằng máy vi tính để thu thập bằng chứng
đánh giá hiệu quả của hệ thống kiểm soát nội bộ.
1.4. các yếu tố cơ bản của hệ thống kiểm soát nội bộ
Chuẩn mực Kiểm toán Việt Nam số 400 nêu rõ hệ thống kiểm soát nội
bao gồm các yếu tố: môi trờng kiểm soát, hệ thống kế toán và các thủ tục kiểm
soát.
Nguyễn Thị Ngọc Điệp. Lớp Kiểm toán 42C
5
Đề án môn học
1.4.1. Môi trờng kiểm soát
Môi trờng kiểm soát bao gồm toàn bộ nhân tố bên trong đơn vị và bên
ngoài đơn vị có tính môi trờng tác động đến việc thiết kế hoạt động và xử lý dữ

liệu của các loại hình kiểm toán nội bộ.
Các nhân tố thuộc môi trờng kiểm soát chung chủ yếu liên quan tới quan
điểm thái độ và nhận thức cũng nh hành động của các nhà quản lý trong doanh
nghiệp. Tính hiệu quả của hoạt động kiểm tra, kiểm soát trong hoạt động của
một tổ chức phụ thuộc chủ yếu vào các nhà quản lý. Nếu các nhà quản lý cho
rằng công tác kiểm tra, kiểm soát là quan trọng và không thể thiếu đợc đối với
mọi hoạt động thì các thành viên trong đơn vị đó sẽ có nhận thức đúng đắn về
hoạt động kiểm tra, kiểm soát và tuân thủ mọi quy định cũng nh chế độ đề ra.
Ngợc lại, nếu hoạt động kiểm tra kiểm soát bị coi nhẹ từ phía các nhà quản lý
thì chắc chắn các qui chế về kiểm soát nội bộ sẽ không đợc vận hành một cách
có hiệu quả bởi các thành viên của đơn vị.
Môi trờng kiểm soát có ảnh hởng trực tiếp đến hiệu quả của các thủ tục
kiểm soát. Môi trờng kiểm soát mạnh sẽ hỗ trợ đáng kể cho các thủ tục kiểm
soát cụ thể. Tuy nhiên môi trờng kiểm soát mạnh không đồng nghĩa với hệ
thống kiểm soát nội bộ mạnh. Môi trờng kiểm soát mạnh tự nó cha đủ dảm bảo
tính hiệu quả của toàn bộ hệ thống kiểm soát nội bộ .
Các nhân tố trong môi trờng kiểm soát gồm:
a) Các đặc thù về quản lý:
Nhân tố này đề cập tới các quan điểm khác nhau trong điều hành hoạt
động doanh nghiệp của các nhà quản lý. Các quan điểm đó sẽ ảnh hởng trực
tiếp đến chính sách, chế độ, các quy định và cách thức tổ chức kiểm tra, kiểm
soát trong doanh nghiệp. Bởi vì các nhà quản lý và đặc biệt là các nhà quản lý
cấp cao nhất sẽ phê chuẩn các quyết định, chính sách và thủ tục kiểm soát sẽ áp
dụng trong doanh nghiệp.
b) Cơ cấu tổ chức:
Cơ cấu tổ chức đợc xây dựng hợp lý trong doanh nghiệp sẽ góp phần tạo
ra môi trờng kiểm soát tốt, đảm bảo một hệ thống xuyên suốt từ trên xuống dới
trong việc ban hành các quyết định, triển khai, kiểm tra, giám sát việc thực hiện
các quyết định đó trong toàn bộ doanh nghiệp. Ngoài ra, nó còn góp phần ngăn
ngừa có hiệu quả các hành vi gian lận và sai sót.

Một cơ cấu tổ chức hợp lý phải thiết lập sự điều hành và kiểm soát trên
toàn bộ hoạt động và các lĩnh vực của doanh nghiệp sao cho không bị chồng
chéo hoặc bỏ trống: thực hiện sự phân chia tách bạch giữa các chức năng, bảo
đảm sự độc lập tơng đối giữa các bộ phận, tạo khả năng kiểm tra, kiểm soát lẫn
nhau trong các bớc thực hiện công việc. Để thiết lập một cơ cấu tổ chức thích
hợp và có hiệu quả, các nhà quản lý phải tuân thủ các nguyên tắc sau:
- Thiết lập sự điều hành và kiểm soát trên toàn bộ hoạt động của doanh
nghiệp, không bỏ sót lĩnh vực nào, không có sự chồng chéo giữa các bộ phận.
Nguyễn Thị Ngọc Điệp. Lớp Kiểm toán 42C
6
Đề án môn học
-Thực hiện sự phân chia rành mạch ba chức năng: xử lý nghiệp vụ, ghi
chép sổ và bảo quản tài sản.
-Bảo đảm sự độc lập tơng đối giữa các bộ phận nhằm đạt đợc hiệu quả
cao nhất trong hoạt động của các bộ phận chức năng.
c) Chính sách nhân sự:
Đội ngũ nhân viên gắn liền với sự phát triển của doanh nghiệp và họ là
nhân tố quan trọng trong môi trờng kiểm soát và là chủ thể trực tiếp thực hiện
mọi thủ tục kiểm soát. Nếu nhân viên có năng lực và tin cậy, nhiều quá trình
kiểm soát có thể không cần thực hiện mà vẫn đảm bảo đợc các mục tiêu đề ra
của kiểm soát nội bộ. Bên cạnh đó, mặc dù doanh nghiệp có thiết kế và vận
hành các chính sách và thủ tục kiểm soát chặt chẽ nhng với đội ngũ nhân viên
kém năng lực và thiếu trung thực thì hệ thống kiểm soát nội bộ không thể phát
huy hiệu quả.
Vì những lý do nêu trên, các nhà quản lý doanh nghiệp cần có chính sách
cụ thể và rõ ràng về tuyển dụng, đào tạo, sắp xếp, đề bạt, khen thởng, kỷ luật
nhân viên.Việc làm này phải phù hợp với năng lực chuyên môn và phẩm chất
đạo đức, đồng thời phải mang tính kế tục và liên tiếp.
d) Công tác kế hoạch:
Hệ thống kế hoạch và dự toán, bao gồm các kế hoạch sản xuất, tiêu thụ,

kế hoạch hay dự toán đầu t, sữa chữa tài sản cố định, đặc biệt là kế hoạch tài
chính gồm có những ớc tính cân đối tình hình tài chính, kết quả hoạt động và sự
luân chuyển tiền trong tơng lai là những nhân tố quan trọng trong môi trờng
kiểm soát. Nếu việc lập và thực hiện kế hoạch đợc tiến hành khoa học và
nghiêm túc thì hệ thống kế hoạch và dự toán đó sẽ trở thành công cụ kiểm soát
rất hữu hiệu. Vì vậy, các nhà quản lý thờng quan tâm xem xét tiến độ thực hiện
kế hoạch, theo dõi những nhân tố ảnh hởng đến kế hoạch đã lập nhằm phát hiện
những vấn đề bất thờng và xử lý, điều chỉnh kịp thời. Đây cũng là khía cạnh mà
kiểm toán viên thờng quan tâm trong kiểm toán báo cáo tài chính doanh nghiệp,
đặc biệt trong việc áp dụng các thủ tục phân tích.
e) Bộ phận kiểm toán nội bộ
Kiểm toán nội bộ là một bộ phận độc lập đợc thiết lập trong đơn vị tiến
hành công việc kiểm tra và đánh giá các hoạt động phục vụ yêu cầu quản trị nội
bộ đơn vị.
Theo các chuẩn mực thực hành kiểm toán nội bộ do Viện kiểm toán nội
bộ Hoa Kỳ ban hành năm 1978, Kiểm toán nội bộ là một chức năng đánh giá
độc lập đợc thiết kế trong một tổ chức để kiểm tra, đánh giá các hoạt động
của tổ chức nh là một hoạt động phục vụ cho tổ chức . Mục tiêu của kiểm toán
nội bộ là giúp đỡ các thành viên của tổ chức hoàn thành trách nhiệm của họ một
cách có hiệu quả.
Theo liên đoàn kế toán quốc tế (IFAC), kiểm toán nội bộ là một hoạt
động đánh giá đợc lập ra trong một doanh nghiệp nh là một loại dịch vụ cho
doanh nghiệp đó, có chức năng kiểm tra, đánh giá, giám sát thích hợp và hiệu
quả của hệ thống kế toán và kiểm soát nội bộ .
Nguyễn Thị Ngọc Điệp. Lớp Kiểm toán 42C
7
Đề án môn học
Bộ phận kiểm toán nội bộ cung cấp một sự quan sát đánh giá thờng xuyên về
toàn bộ hoạt động của doanh nghiệp, bao gồm cả tính hiệu quả của việc thiết kế và
vận hành các chính sách và thủ tục kiểm soát nội bộ. Bộ phận kiểm toán nội bộ hữu

hiệu sẽ giúp cho doanh nghiệp có đợc những thông tin kịp thời và xác thực về các
hoạt động trong doanh nghiệp, chất lợng của hoạt động kiểm soát nhằm kịp thời
điều chỉnh và bổ sung các qui chế kiểm soát thích hợp và hiệu quả. Tuy nhiên, bộ
phận kiểm toán nội bộ chỉ phát huy tác dụng nếu:
- Về tổ chức bộ phận kiểm toán nội bộ phải trực thuộc một cấp cao đủ để
không bị giới hạn phạm vi hoạt động, đồng thời phải đợc giao một quyền hạn t-
ơng đối rộng rãi và hoạt động tơng đối độc lập với phòng kế toán và các bộ
phận hoạt động đợc kiểm tra.
- Về nhân sự, bộ phận kiểm toán nội bộ phải tuyển chọn đợc những nhân
viên có năng lực chuyên môn và đạo đức nghề nghiệp phù hợp với các qui định
hiện hành.
f) Uỷ ban kiểm soát:
Uỷ ban kiểm soát bao gồm những ngời trong bộ máy lãnh đạo cao nhất
của đơn vị nh thành viên Hội đồng quản trị nhng không kiêm nhiệm chức vụ
quả lý và những chuyên gia am hiểu về lĩnh vực kiểm soát. Uỷ ban kiểm soát có
nhiệm vụ và quyền hạn: giám sát sự chấp hành luật pháp của công ty; kiểm tra
và giám sát công việc của kiểm toán viên nội bộ; giám sát tiến trình lập báo cáo
tài chính; dung hoà những bất đồng (nếu có) giữa ban Giám đốc với các kiểm
toán viên bên ngoài.
g) Môi trờng bên ngoài:
Các nhân tố bên ngoài tuy không phụ thuộc vào sự kiểm soát của các nhà
quản lý nhng có ảnh hởng rất lớn đến thái độ, phong cách điều hành của các
nhà quản lý cũng nh sự thiết kế và vận hành các quy chế và thủ tục kiểm soát
nội bộ. Thuộc nhóm các nhân tố này bao gồm: sự kiểm soát của các cơ quan
chức năng của Nhà nớc, ảnh hởng của các chủ nợ, môi trờng pháp lý, đờng lối
phát triển của đất nớc
Nh vậy môi trờng kiểm soát bao gồm toàn bộ các nhân tố có ảnh hởng đến
quá trình thiết kế, vận hành và xử lý dữ liệu của hệ thống kiểm soát nội bộ trong
doanh nghiệp, trong đó nhân tố chủ yếu và quan trọng là nhận thức về hoạt động
kiểm tra kiểm soát và điều hành hoạt động của các nhà quản lý.

1.4.2. Hệ thống kế toán
Hệ thống thông tin chủ yếu là hệ thống kế toán của đơn vị gồm: hệ thống
chứng từ kế toán, hệ thống sổ kế toán, hệ thống tài khoản kế toán và hệ thống bảng
tổng hợp, cân đối kế toán. Trong đó, quá trình lập và luân chuyển chứng từ đóng
vai trò quan trọng trong công tác kiểm soát nội bộ của doanh nghiệp.
Mục đích của hệ thống kế toán là nhận biết, thu thập, phân loại, ghi sổ và
báo cáo các nghiệp vụ kinh tế tài chính của tổ chức, thoả mãn chức năng thông
tin và kiểm tra của hoạt động kế toán. Một hệ thống kế toán hữu hiệu phải đảm
bảo các mục tiêu kiểm soát chi tiết sau:
Nguyễn Thị Ngọc Điệp. Lớp Kiểm toán 42C
8
Đề án môn học
- Tính có thực: cơ cấu kiểm soát không cho phép ghi chép những nghiệp
vụ không có thực vào sổ sách của đơn vị.
- Sự phê chuẩn: mọi nghiệp vụ xảy ra phải đợc phê chuẩn hợp lý.
- Tính đầy đủ: bảo đảm việc phản ánh trọn vẹn các nghiệp vụ kinh tế phát
sinh.
- Sự đánh giá: báo đảm không có sai phạm trong việc tính toán các khoản
giá và phí.
- Sự phân loại: bảo đảm các nghiệp vụ đợc ghi chép theo đúng sơ đồ tài
khoản và ghi nhận đúng đắn ở các loại sổ sách kế toán.
- Tính đúng kỳ: bảo đảm việc ghi sổ các loại nghiệp vụ kinh tế phát sinh
đợc thực hiện kịp thời theo qui định.
- Quá trình chuyển sổ và tổng hợp chính xác: số liệu kế toán đợc ghi vào
sổ phải đợc tổng cộng, chuyển sổ đúng đắn và tổng hợp chính xác.
Bảy mục tiêu chi tiết của hệ thống kiểm soát nội bộ phải đợc áp dụng cho
từng nghiệp vụ trọng yếu trong cuộc kiểm toán, những nghiệp vụ này gồm nghiệp
vụ bán hàng, thu tiền mặt, mua hàng hoá dịch vụ, tiền lơng, Hình 1.1 trình bày
các mục tiêu của hệ thống kiểm soát nội bộ áp dụng cho các nghiệp vụ bán hàng.
Hình 1.1

Các mục tiêu của kiểm soát nội bộ
dạng tổng quát
Các mục tiêu của kiểm soát nội bộ
các nghiệp vụ bán hàng
Các nghiệp vụ kinh tế ghi sổ phải có căn cứ
(tính có căn cứ hợp lý)
Doanh thu ghi sổ là của những hàng hoá gửi
cho những khách hàng có thật
Các nghiệp vụ kinh tế phải đợc phê chuẩn
đúng đắn (sự cho phép)
Các nghiệp vụ bán hàng phải đợc phê chuẩn
đúng đắn
Các nghiệp vụ kinh tế phải đợc ghi sổ (tính
đầy đủ)
Các nghiệp vụ bán hàng hiện có phải đợc ghi
sổ
Các nghiệp vụ kinh tế phải đợc đánh giá đúng
đắn (sự đánh giá)
Doanh thu ghi sổ là của của số tiền hàng hoá
đợc gửi đi, đợc tính đúng và ghi sổ chính xác
Các nghiệp vụ kinh tế phải đợc phân loại đúng
đắn (sự phân loại)
Các nghiệp vụ bán hàng đợc phân loại đúng
đắn
Các loại nghiệp vụ kinh tế phải đợc ghi sổ
đúng lúc (thời gian)
Doanh thu ghi sổ theo căn cứ thời gian
Các nghiệp vụ kinh tế phải đợc ghi đúng đắn
vào sổ phụ và tổng hợp chính xác (sự chuyển
sổ và sự tổng hợp)

Các nghiệp vụ bán hàng phải đợc ghi đúng
đắn vào sổ phụ và đợc tổng hợp chính xác
1.4.3. Các thủ tục kiểm soát
Thủ tục kiểm soát là các quy chế và thủ tục do ban lãnh đạo đơn vị thiết
lập và chỉ đạo thực hiện nhằm đạt đợc mục tiêu quản lý cụ thể. Chuẩn mực
Kiểm toán Việt Nam số 400 Đánh giá rủi ro kiểm soát nội bộ quy định: Kiểm
toán viên phải hiểu biết các thủ tục kiểm soát của đơn vị để xây dựng kế hoạch
và chơng trình kiểm toán.Các thủ tục kiểm soát trong doanh nghiệp rất đa dạng
nh: lập, kiểm tra, so sánh và phê duyệt các số liệu, tài liệu liên quan đến đơn vị;
kiểm tra tính chính xác của các số liệu tính toán; kiểm tra chơng trình ứng dụng
Nguyễn Thị Ngọc Điệp. Lớp Kiểm toán 42C
9
Đề án môn học
vào môi trờng tin học; đối chiếu số liệu nội bộ với bên ngoài; phân tích, so sánh
giữa số liệu thực tế với dự toán, kế hoạch
Có ba nguyên tắc cơ bản cần tuân thủ khi thiết lập các thủ tục kiểm soát:
Nguyên tắc phân công, phân nhiệm: Trách nhiệm và công việc cần đợc phân
chia cụ thể cho nhiều bộ phận và cho nhiều ngời trong bộ phận. Việc phân công
phân nhiệm rõ ràng tạo ra sự chuyên môn hoá trong công việc, sai sót ít xảy ra và
nếu xảy ra thờng dễ phát hiện do có sự kiểm tra chéo.
Nguyên tắc bất kiêm nhiệm: Nguyên tắc này qui định sự cách ly thích
hợp về trách nhiệm trong các nghiệp vụ có liên quan nhằm ngăn ngừa các sai
phạm và hành vi lạm dụng quyền hạn. Ví dụ trong tổ chức nhân sự không thể
bố trí kiêm nhiệm các nhiệm vụ phê chuẩn và thực hiện, thực hiện và kiểm soát,
ghi sổ tài sản và bảo quản tài sản
Nguyên tắc uỷ quyền và phê chuẩn: Theo sự uỷ quyền của các nhà quản
lý, các cấp dới đựơc giao cho quyết định và giải quyết một số công việc trong
phạm vi nhất định. Quá trình uỷ quyền tiếp tục đợc mở rộng xuống cấp các cấp
thấp hơn tạo nên một hệ thống phân chia trách nhiệm và quyền hạn mà vẫn
không làm mất đi tính tập trung của doanh nghiệp.

Để tuân thủ tốt các quá trình kiểm soát, mọi nghiệp vụ kinh tế phải đợc
phê chuẩn đúng đắn. Sự phê chuẩn đợc thực hiện qua hai loại, phê chuẩn chung
và phê chuẩn cụ thể. Phê chuẩn là biểu hiện cụ thể của việc quyết định và giải
một công việc trong phạm vi quyền hạn đợc giao. Nguyên tắc này yêu cầu các
nghiệp vụ kinh tế phát sinh đều đợc uỷ quyền cho các cán bộ phê chuẩn một
cách thích hợp.
Trên đây là một số nguyên tắc phổ biến trong việc xây dựng các thủ tục
kiểm soát. Ngoài ra còn có một số nguyên tắc khác ít đợc áp dụng hơn, thí dụ:
nguyên tắc song ký yêu cầu một số nghiệp vụ phải có sự thoả hiệp của hai ng-
ời, một ngời phê chuẩn và một ngời kiểm soát. Chẳng hạn trong nghiệp vụ chi
quỹ của các xí nghiệp quốc doanh phải có hai chữ ký: một của giám đốc và một
của kế toán trởng là kiểm soát viên nhà nớc tại đơn vị.
Ngoài quan điểm truyền thống nêu trên về các yếu tố cấu thành hệ thống kiểm
soát nội bộ, còn có một số quan điểm khác trình bày theo hớng chi tiết hoá theo quan
điểm truyền thống. Chẳng hạn công ty kiểm toán Cooper & Lybrand trong tài liệu Kiểm
toán nội bộ (xuất bản năm 1992) xác định 5 yếu tố cấu thành hệ thống kiểm soát nội bộ:
Môi trờng kiểm soát; Đánh giá rủi ro; Các hoạt động kiểm soát; Hệ thống thông tin và
truyền dẫn thông tin; Hệ thống tự giám sát của kiểm soát nội bộ.
Phần II
đánh giá hệ thống kiểm soát nội bộ và đánh
giá rủi ro kiểm soát
Nguyễn Thị Ngọc Điệp. Lớp Kiểm toán 42C
10
Đề án môn học
2.1. Khái quát về quá trình thu thập thông tin nhằm để
hiểu biết về hệ thống kiểm soát nội bộ và việc đánh
gía rủi ro kiểm soát.
2.1.1. Các lý do của việc hiểu đầy đủ hệ thống kiểm soát nội bộ để lập kế
hoạch cuộc kiểm toán
Trong kiểm toán báo cáo tài chính, kiểm toán viên phải đánh giá hệ

thống kiểm soát nội bộ và rủi ro kiểm soát không chỉ để xác minh tính hữu hiệu
của hệ thống kiểm soát nội bộ mà còn làm cơ sở cho việc xác định phạm vi thực
hiện các thử nghiệm cơ bản trên số d và nghiệp vụ của đơn vị. Kiểm toán viên
phải đạt đợc một sự hiểu biết về hệ thống kiểm soát nội bộ của Công ty khách
hàng theo bốn vấn đề lập kế hoạch đặc thù (hình 2.1).
Có thể kiểm toán đợc. Kiểm toán viên phải thu thập thông tin về tính
trung thực của ban Giám đốc với bản chất và phạm vi của sổ sách kế toán để
thoả mãn là bằng chứng đủ, thích hợp và có sẵn để chứng minh cho các số d
trên báo cáo tài chính .
Các sai phạm nghiêm trọng tiềm tàng. Sự hiểu biết sẽ cho phép kiểm
toán viên nhận diện các loại sai số và sai quy tắc tiềm ẩn mà có thể ảnh hởng
đến các báo cáo tài chính .
Rủi ro phát hiện. Rủi ro kiểm soát trong mẫu kế hoạch của mô hình rủi
ro kiểm soát có ảnh hởng một cách trực tiếp đến rủi ro phát hiện của từng mục
tiêu kiểm toán. Thông tin về hệ thống kiểm soát nội bộ đợc dùng để đánh giá
rủi ro kiểm soát đối với từng mục tiêu kiểm soát, mà đến phiên, nó sẽ có ảnh h-
ởng đến rủi ro phát hiện.
Thiết kế các cuộc khảo sát. Thông tin thu đợc cho phép kiểm toán viên
thiết kế các cuộc khảo sát hiệu quả về các số d trên báo cáo tài chính. Những
cuộc khảo sát này gồm các cuộc khảo sát các chi tiết của nghiệp vụ kinh tế và
của số d cùng các thể thức phân tích và đợc gọi là khảo sát chính thức.
2.1.2. Hiểu biết hệ thống kiểm soát nội bộ, đối với cách thiết kế và sự hoạt
động.
Tìm hiểu về hệ thống kiểm soát nội bộ đợc thực hiện trong giai đoạn lập
kế hoạch kiểm toán. Từng yếu tố trong 3 yếu tố của hệ thống kiểm soát nội bộ
phải đợc nghiên cứu và hiểu rõ. Kiểm toán viên phải xem xét hai khía cạnh: (1)
thiết kế các chế độ và thể thức khác nhau trong từng yếu tố của hệ thống kiểm
soát, và (2) liệu chúng có đợc đa vào trong qúa trình hoạt động hay không. Điều
này giúp cho kiểm toán viên xác định đợc khối lợng các nghiệp vụ kinh tế tài
chính cần đợc kiểm tra cũng nh việc thiết lập các thủ tục kiểm tra cần thiết.

Nguyễn Thị Ngọc Điệp. Lớp Kiểm toán 42C
11
Hình 2.2: Hiểu biết về hệ thống kiểm soát nội bộ đối với cách thiết kế và hoạt động
Hiểu biết về môi
trờng kiểm soát
Hiểu biết về hệ
thống kế toán
Hiểu biết về các
thủ tục kiểm soát