KHOA HỌC VÀ NHỮNG ĐIỀU BÍ ẨN

KHOA HỔC VÂ NHÛÄNG ÀIÏÌU BĐ ÊÍN 1

MC LC
Mc lc 1
Nïëu nhû khưng cố ma sất? 2
Sẫn xët bùng khư tûâ than nhû thïë nâo? 3
Khưng khố àïí trúã thânh nhâ lûåc sơ ca Jules Verne 4
Nûúác àấ bỗng tay 7
Vò sao cấ sưëng dûúái bùng thûúâng t têåp àïën cấc lưỵ thng? 7
Vò sao chẩch lẩi nhẫ bổt? 8
Vò sao rìi bay cố tiïëng, nhûng bûúám lẩi khưng? 9
Vò sao sëi kïu rốc rấch? 11
Tẩi sao phông quan trùỉc thiïn vùn thûúâng cố mấi trôn? 12
Trấi bom dûa hêëu 13
Àưång vêåt sệ àûúåc hën luån thay vò bõ ếp tham gia thđ
nghiïåm 14
Chng ta ëng nhû thïë nâo? 16
Vộ sơ sumo nhể cên sûã dng nhiïìu ngốn àôn hún 17
Vò sao cêy trïn ni thêëp hún cêy úã àưìng bùçng? 18
“Hưìn ma” ca Hoâng hêåu Anh àậ n nghó 19
“Bống ma” hay giố la? 19
Sûå thêåt vïì nhûäng bống ma 20

KHOA HỔC VÂ NHÛÄNG ÀIÏÌU BĐ ÊÍN 2




NÏËU NHÛ KHƯNG CỐ MA SẤT?

Nhúâ cố ma sất mâ ta cố thïí ngưìi, ài lẩi vâ lâm viïåc àûúåc dïỵ

dâng; nhúâ nố mâ sấch vúã bt mûåc nùçm n trïn mùåt bân, mâ cấi bân
khưng bõ trûúåt trïn sân nhâ, mùåc d ngûúâi ta khưng àùåt nố vâo sất
tûúâng, vâ quẫn bt khưng tåt ra khỗi cấc ngốn tay
Ma sất lâ mưåt hiïån tûúång phưí biïën àïën nưỵi chng ta đt khi àïí
túái tấc dng hûäu đch ca nố, mâ thûúâng cho nố lâ mưåt hiïån tûúång tûå
nhiïn phẫi thïë.
Nhúâ ma sất mâ cấc vêåt thïm vûäng vâng. Ngûúâi thúå mưåc ghếp
sân nhâ cho phùèng àïí khi ngûúâi ta àùåt bân ghïë úã àêu lâ chng àûáng
n úã àêëy. Cưëc, àơa, thòa àùåt trïn bân ùn àïìu àûúåc nùçm n mâ ta
khưng cêìn phẫi quan têm àùåc biïåt àïën chng, nïëu nhû khưng gùåp
trûúâng húåp cố sûå chông chânh bêët thûúâng nhû trïn tâu thu.
Thûã tûúãng tûúång rùçng cố thïí trûâ bỗ àûúåc ma sất hoân toân thò
sệ khưng cố mưåt vêåt thïí nâo, d lâ to nhû mưåt tẫng àấ hay nhỗ nhû
mưåt hẩt cất cố thïí tûåa vûäng lïn nhau àûúåc. Têët cẫ sệ bõ trûúåt ài vâ
lùn mậi cho àïën khi chng àẩt túái mưåt võ trđ thêåt thùng bùçng àưëi vúái
nhau múái thưi. Nïëu nhû khưng cố ma sất thò trấi àêët ca chng ta sệ
thânh mưåt quẫ cêìu nhùén nhi giưëng nhû mưåt quẫ cêìu bùçng nûúác.
Cố thïí nối thïm rùçng nïëu khưng cố ma sất thò cấc àinh ưëc sệ rúi
tåt ra khỗi tûúâng, chùèng àưì vêåt nâo giûä chùåt àûúåc úã trong tay, chùèng
cún lưëc nâo dûát nưíi, chùèng êm thanh nâo tùỉt mâ sệ vang mậi thânh
mưåt tiïëng vổng bêët têån, vò àậ phẫn xẩ khưng cht ëu ài vâo cấc bûác
tûúâng. Mưỵi lêìn ài trïn bùng, ta lẩi cố mưåt bâi hổc c thïí àïí cng cưë
lông tin ca mònh vâo têìm quan trổng àùåc biïåt ca ma sất. Ài trïn
àûúâng phưë cố bùng ph hay trïn àûúâng àêët thõt sau khi trúâi mûa, ta
cẫm thêëy mònh thêåt bêët lûåc vâ lc nâo cng nhû mën ngậ

Tuy nhiïn, trong k thåt ngûúâi ta cố thïí lúåi dng sûå ma sất
KHOA HỔC VÂ NHÛÄNG ÀIÏÌU BĐ ÊÍN 3

rêët bế àïí phc v nhûäng viïåc cố đch. Chùèng hẩn nhûäng chiïëc xe trûúåt

trïn mùåt bùng, hay nhûäng con àûúâng bùng dng àïí vêån chuín gưỵ tûâ
chưỵ khai thấc àïën chưỵ àùåt àûúâng sùỉt, hóåc àïën nhûäng bïën sưng àïí thẫ
bê. Trïn nhûäng àûúâng “ray” bùng trún nhùén, hai con ngûåa àậ kếo nưíi
70 têën gưỵ.

SẪN XËT BÙNG KHƯ TÛÂ THAN NHÛ THÏË NÂO?

Tẩi cấc lô cưng nhiïåp, ngûúâi ta lâm sẩch khối than, rưìi dng
kiïìm ht sẩch khđ CO2. Sau àố, hổ àun nống àïí tấch khđ ra khỗi
dung dõch kiïìm, rưìi nến dûúái ấp sët 70 atmosphere àïí nố chuín
sang dẩng lỗng Sau àố, ngûúâi ta lẩi àïí nố bay húi dûúái ấp sët
thêëp. Kïët quẫ, hổ thu àûúåc CO2 rùỉn, àố chđnh lâ bùng khư.
Khđ carbonic lỗng àûúåc chûáa trong cấc bònh dây vâ àûúåc chuín
túái cưng xûúãng sẫn xët àưì ëng cố ga vâ nhûäng cưng xûúãng nâo cêìn
dng túái nố. Côn bùng khư, tûác CO2 rùỉn, nhòn bïì ngoâi giưëng nhû cấc
cc tuët nến chùåt, àûúåc sûã dng trong nhiïìu lơnh vûåc nhû bẫo quẫn
thûác ùn hóåc cûáu hỗa.
Nhiïåt àưå ca bùng khư rêët thêëp (-78 àưå C), nhûng nïëu cêìm nố
vâo tay, ngûúâi ta vêỵn khưng cố cẫm giấc quấ lẩnh, l do lâ khi ta tiïëp
xc, khđ CO2 bay ra ngùn cấch tay ta vâ bùng khư. Chó khi nùỉm chùåt
cc bùng khư thò ta múái bõ tï cống. Danh tûâ bùng khư diïỵn àẩt ch
ëu tđnh chêët vêåt l ca nố. Bẫn thên bùng khư khưng bao giúâ bõ êím
vâ lâm ûúát bêët k vêåt nâo xung quanh. Gùåp nống lâ lêåp tûác nố biïën
thânh khđ, khưng qua trẩng thấi lỗng. Àùåc tđnh àố ca bùng khư cố
thïí àûúåc sûã dng àïí bẫo quẫn thûåc phêím cûåc tưët, búãi khđ CO2 bấm
trïn bïì mùåt côn cố tấc dng ûác chïë khẫ nùng phất triïín ca vi sinh
vêåt. Cëi cng, CO2 rùỉn côn lâ chêët cûáu hỗa tin cêåy. Chó cêìn nếm
mưåt miïëng bùng khư vâo àấm lûãa àang chấy lâ cố thïí dêåp tùỉt nố.

KHOA HỔC VÂ NHÛÄNG ÀIÏÌU BĐ ÊÍN 4

KHƯNG KHỐ ÀÏÍ TRÚÃ THÂNH NHÂ LÛÅC SƠ CA JULES
VERNE

Bẩn cố nhúá nhâ àẩi lûåc sơ Matiphu trong truån ca Jules
Verne, vâ trûúâng húåp lẩ lng khi châng ta dng hai cấnh tay khưíng
lưì giûä àûúåc cẫ mưåt chiïëc tâu thy khưng lao xëng dûúái? Vêåy mâ àiïìu
àố lẩi chùèng phẫi quấ thêìn k, ngay cẫ mưåt cêåu bế cng cố thïí lâm
àûúåc àiïìu àố
Àêy lâ àoẩn tiïíu thuët mư tẫ k cưng trïn: "Con tâu
Torabocolo àậ àûúåc mang ra khỗi cấi tr àúä hai bïn vâ àang àûúåc
chín bõ hẩ thy. Chó cêìn thấo dêy cấp cưåt tâu ra lâ nố bùỉt àêìu trûúåt
xëng dûúái. Àậ cố 6 ngûúâi tô mô àïën xem. Àng lc êëy, ngûúâi ta thêëy
xët hiïån mưåt chiïëc du thuìn àang chẩy men theo àoẩn búâ như ra
vâ tiïën vïì phđa mổi ngûúâi. Chiïëc du thuìn nây mën vâo bïën vâ nhû
vêåy båc lông phẫi ài ngang qua xûúãng àống tâu lâ núi àang chín bõ
hẩ thy chiïëc Torabocolo. Khi thêëy chiïëc du thuìn ra hiïåu, lêåp tûác
ngûúâi ta àònh ngay viïåc hẩ thy con tâu àïí trấnh nhûäng tai nẩn bêët
ngúâ. Cho con thuìn ài vâo sưng àâo rưìi hậy tiïëp tc cưng viïåc cng
chùèng sao. Bùçng khưng mưåt bïn nùçm chùỉn ngang, mưåt bïn thò lao
nhanh túái, nhêët àõnh thïë nâo cng xư vâo nhau, vâ thuìn chùỉc sệ bõ
àùỉm.

Bưỵng cố tiïëng kïu thêët thanh; tâu Torabocolo àậ chuín
mònh vâ bùỉt àêìu lao xëng àng lc con thuìn ài ngang qua, cẫ hai
sùỉp xư vâo nhau. Chùèng côn thúâi gian vâ cng khưng côn khẫ nùng
nâo ngùn àûúåc sûå va chẩm êëy nûäa rưìi. Chiïëc Torabocolo trûúåt rêët

nhanh xëng dûúái theo àûúâng dưëc Mưåt lân khối trùỉng bưëc ra do cổ
sất mẩnh, àang cån lẩi úã phđa trûúác mi tâu, côn phđa lấi ca nố àậ
chẩm túái nûúác.
KHOA HỔC VÂ NHÛÄNG ÀIÏÌU BĐ ÊÍN 5

Bưỵng mưåt ngûúâi xët hiïån. Anh ta chp lêëy chiïëc dêy neo båc
úã trûúác mi tâu ghò xëng àêët vâ cưë giûä chùåt nố. Àoẩn anh ta nhanh
nhển qën nố vâo mưåt cấi ưëng sùỉt àậ àống chùåt xëng àêët vâ dng
hïët sûác mẩnh giûä chùåt dêy trong gêìn 10 giêy. Cëi cng, chiïëc dêy
neo bõ àûát tung. Nhûng 10 giêy nây cng àậ à: Chiïëc Torabocolo khi
xëng hùèn túái nûúác chó húi chẩm nhể phẫi chiïëc du thuìn vâ lûúát
lïn phđa trûúác".
Thïë lâ chiïëc du thuìn àậ thoất nẩn. Vâ ngûúâi cûáu nguy cho nố
chđnh lâ Matiphu.
Jules Verne hùèn sệ lêëy lâm ngẩc nhiïn nïëu cố ngûúâi mấch cho
ưng rùçng hoân thânh mưåt k cưng nhû thïë khưng cêìn àïën mưåt ngûúâi
khưíng lưì. Bêët k ngûúâi nâo, chó cêìn nhanh trđ mưåt t cng cố thïí lâm
àûúåc cấi viïåc phi thûúâng êëy.
Cú hổc dẩy rùçng mưåt súåi dêy qën vâo mưåt tr trôn thò khi nố
trûúåt, lûåc ma sất àẩt túái mưåt giấ trõ rêët lúán. Sưë vông dêy câng nhiïìu
thò lûåc ma sất câng lúán; lûåc ma sất tùng theo quy tùỉc sau: Nïëu sưë
vông dêy tùng theo cêëp sưë cưång thò lûåc ma sất sệ tùng theo cêëp sưë
nhên. Cho nïn ngay mưåt em bế ëu, khi giûä chùåt mưåt àêìu dêy qën
àưå 3-4 vông vâo mưåt trc cưë àõnh, cng à sûác lâm cên bùçng mưåt lûåc
rêët lúán àùåt vâo àêìu kia ca dêy.
ÚÃ cấc bïën tâu thy, ta thêëy khi tâu cêåp bïën thûúâng cố cấc em
bế chun lâm viïåc hậm nhûäng chiïëc tâu chúã hâng trùm hânh khấch.
Àố khưng phẫi lâ nhúâ sûác mẩnh k diïåu, mâ lâ do lûåc ma sất ca súåi
dêy qën vâo cổc àậ lâm àûúåc cưng viïåc êëy.
Nhâ toấn hổc nưíi tiïëng ca thïë k 18 lâ Euler àậ tòm àûúåc hïå

thûác giûäa lûåc ma sất vâ sưë vông qën ca dêy vâo cổc. Dûúái àêy lâ
cưng thûác àố àïí cấc bẩn cố thïí hiïíu sêu hún:
F= f.ek
á
Trong àố:
f lâ sûác kếo ca ta dng àïí chưëng lẩi lûåc F;
e lâ con sưë 2,728 (cú sưë ca logarit tûå nhiïn);
k lâ hïå sưë ma sất giûäa dêy vâ trc trôn;
KHOA HỔC VÂ NHÛÄNG ÀIÏÌU BĐ ÊÍN 6

±• biïíu diïỵn “gốc qën”, nghơa lâ t sưë ca àưå dâi ca cung chùỉn
búãi phêìn dêy àậ qën trïn bấn kđnh ca cung êëy.

Thûã ấp dng cưng thûác nây vâo trûúâng húåp Jules Verne àậ mư
tẫ. F lc nây lâ lûåc kếo chiïëc tâu trûúåt theo mưåt cấi cêìu bùỉc nghiïng.

Trổng lûúång ca tâu lâ 500.000 N. Giẫ sûã àưå nghiïng ca tâu lâ
1/10, nhû vêåy khưng phẫi toân bưå con tâu mâ chó cố 1/10 trổng lûúång
ca nố tấc dng lïn dêy, nghơa lâ chó cố 50.000 N tấc dng lïn dêy
mâ thưi. Tiïëp tc giẫ sûã nïëu k = 1/3. Gốc ±• xấc àõnh àûúåc ngay, nïëu
cho rùçng Matiphu qën cẫ thẫy 3 vông quanh trc, ±• sệ bùçng 6 •.

Thay cấc giấ trõ nây vâo cưng thûác Euler, ta àûúåc phûúng trònh:

50.000 = f . 2,726•.1/3
Tûâ àố tđnh ra: f = 93 N
Thïë lâ, àïí hoân thânh cấi k cưng tuåt vúâi àố, ngûúâi “khưíng lưì”
chó cêìn kếo dêy bùçng mưåt lûåc gêìn 100 N thưi.
Bẩn àûâng nghơ rùçng con sưë 100 N chó lâ con sưë l thuët, chûá
thûåc tïë thò cêìn phẫi dng mưåt lûåc lúán hún thïë nhiïìu. Song ngûúåc lẩi,

cố khi kïët quẫ tđnh àûúåc úã àêy côn quấ lúán nûäa cú àêëy: Khi ta dng
dêy gai vâ trc gưỵ thò hïå sưë ma sất sệ rêët lúán, nghơa lâ sûác ngûúâi bỗ
ra chùèng àấng lâ bao. Giấ nhû cố mưåt cấi dêy thêåt chùỉc chùỉn, cố thïí
chõu àûúåc sûác kếo ca mưåt con tâu, thò lc bêëy giúâ ngay mưåt cêåu bế
ëu àëi, nïëu qën àưå 3, 4 vông dêy vâo trc thò côn thïí lâm àûúåc
nhûäng viïåc tuåt vúâi hún cẫ nhâ àẩi lûåc sơ ca Jules Verne.


KHOA HỔC VÂ NHÛÄNG ÀIÏÌU BĐ ÊÍN 7




NÛÚÁC ÀẤ BỖNG TAY

Khi nối àïën nûúác àấ, cố lệ bẩn ln nghơ rùçng nố phẫi rêët lẩnh,
vêåy lâm sao cố thïí bỗng tay àûúåc. Tuy nhiïn thûåc tïë, úã àiïìu kiïån ấp
sët cao, nûúác cố thïí àống bùng úã nhiïåt àưå 76 àưå C, tûác lâ nïëu bẩn
chẩm vâo, bẩn sệ bõ bỗng liïìn.
Cấc nhâ khoa hổc Anh lâ nhûäng ngûúâi àêìu tiïn tẩo ra nûúác àấ
nhiïåt àưå cao khi nến nố úã mưåt thiïët bõ lâm bùçng thếp dây. Khi ấp
sët tùng lïn 20.600 atmosphere, nûúác àậ àống bùng úã nhiïåt àưå trïn
75 àưå C, tûác lâ cố thïí lâm bỗng. Cấc nhâ khoa hổc gổi loẩi nûúác àấ
nống nây lâ "bùng thûá 5". Nối chung ấp sët câng cao thò nûúác àấ
câng nống.
Àiïìu àấng nối lâ nûúác àấ nống àùåc hún nûúác àấ thûúâng, thêåm
chđ côn àùåc hún cẫ nûúác lỗng nûäa. T khưëi ca nûúác àấ úã nhiïåt àưå 76
àưå C lâ 1,05. Nhû vêåy khi bỗ nố vâo nûúác, nố sệ chòm chûá khưng nưíi
nhû àấ bònh thûúâng.

VỊ SAO CẤ SƯËNG DÛÚÁI BÙNG THÛÚÂNG T TÊÅP ÀÏËN
CẤC LƯỴ THNG?

Vïì ma àưng, nhiïåt àưå úã cấc nûúác hân àúái xëng rêët thêëp,
thûúâng dûúái 0 àưå C nïn ao hưì sưng ngôi àïìu bõ ph mưåt lúáp bùng dây.
Trong thúâi gian nây, cấ sưëng dûúái àấy hưì rêët thđch búi àïën nhûäng lưỵ
thng ca lúáp bùng vâ liïn tc si tùm. Vò sao vêåy?
KHOA HỔC VÂ NHÛÄNG ÀIÏÌU BĐ ÊÍN 8

Chng ta àïìu biïët nûúác cố thïí hoâ tan mưåt phêìn ưxy trong
khưng khđ. Nối chung nûúác úã cấc ao hưì sưng ngôi cố thïí tûå cung cêëp
ưxy à àïí cấ thúã.
Khi nûúác múái àống bùng, lûúång oxy hoâ tan côn nhiïìu, cấ dưìn
xëng àấy hưì sưëng úã têìng nûúác êëm ấp, lc nây chng hoẩt àưång rêët
đt, quấ trònh thay àưíi tïë bâo diïỵn ra chêåm hùèn lẩi. Nhûng lúáp bùng
mưỵi ngây mưåt dây, ưxy trong khưng khđ rêët khố hoâ tan vâo nûúác.
Mùåt khấc, hâm lûúång oxy trong nûúác giẫm dêìn do bõ cấc loâi tiïu th
vâ do quấ trònh phên hu cấc chêët hûäu cú úã àấy hưì. Àưìng thúâi, hâm
lûúång carbonic trong nûúác tùng dêìn, nïëu vûúåt quấ giúái hẩn sệ khiïën
cấ khưng sưëng àûúåc.
Hiïån tûúång thiïëu oxy xët hiïån trûúác tiïn úã têìng nûúác sêu, vâ
lan dêìn lïn cấc têìng trïn. Do khố thúã úã têìng àấy hưì, cấ phẫi ngoi lïn
cao. Nhûng lûúång oxy ngây câng giẫm khiïën cấ hư hêëp rêët khố khùn,
búãi vêåy chng thûúâng têåp trung úã xung quanh nhûäng lưỵ thng ca
lúáp bùng àïí thúã, thêåm chđ cố con côn nhẫy lïn miïång hưë.
Mưåt ngun nhên khấc ca hiïån tûúång nây lâ vò cấ rêët thđch
ấnh sấng. Têìng nûúác sêu úã dûúái lúáp bùng thûúâng tưëi múâ, trong khi úã
dûúái nhûäng lưỵ thng thûúâng cố nhiïìu ấnh sấng mùåt trúâi chiïëu xëng.
Àïí bưí sung ưxy cho hưì ni cấ, úã cấc nûúác hân àúái, vïì ma rết ngûúâi
ta phẫi àc thng nhiïìu lưỵ úã lúáp bùng trïn hưì, nhúâ thïë àân cấ sệ an

toân sưëng àïën ma xn.

VỊ SAO CHẨCH LẨI NHẪ BỔT?

ÚÃ nhûäng ao àêìm, mûúng, ngôi cố nhiïìu cấ chẩch sinh sưëng, trïn
mùåt nûúác thûúâng cố nhiïìu bống khđ. Nïëu thẫ vâi chc con chẩch
trong thng nûúác, thò chó mưåt lc sau bổt àậ ph àêìy chùèng côn chûâa
khoẫng trưëng nâo cẫ. L cấ lâm sao thïë nhó? Thò ra, àố chó lâ do loâi
chẩch trung tiïån húi nhiïìu mâ thưi.
KHOA HỔC VÂ NHÛÄNG ÀIÏÌU BĐ ÊÍN 9

Chẩch cố thên dâi, húi dểt, cng thúã bùçng mang nhû cấc loẩi cấ
khấc. Nhûng khi trong nûúác thiïëu dûúäng khđ, nïëu chó thúã bùçng mang
thưi sệ khưng cung cêëp à ưxy cho cú thïí. Lc àố, chẩch sệ thô àêìu
lïn khỗi mùåt nûúác, trûåc tiïëp hđt thúã khđ trúâi vâ dng råt lâm cú
quan hư hêëp thay thïë mang. Mêëu chưët chđnh lâ úã àêy: Råt chẩch cố
cêëu tẩo khấc hùèn so vúái cấc loâi cấ khấc.
Nïëu nhû råt cấ bònh thûúâng phẫi cån tûâ 8-10 vông trong
bng cấ, thò råt chẩch lẩi nưëi thùèng tûâ cưí hổng àïën hêåu mưn thânh
mưåt àûúâng thùèng khưng gêëp khc vâ cố thïí nhòn thêëu qua. Trïn
thânh råt cố nhiïìu mẩch mấu nhỗ. Àoẩn råt vûâa thùèng vûâa ngùỉn
nây cố tấc dng tiïu hốa thûác ùn, àưìng thúâi côn hư hêëp thay thïë
mang khi cêìn thiïët.
Khi chẩch cẫm thêëy trong nûúác hóåc bn khưng à ưxy, nố sệ
ngoi àêìu lïn khỗi mùåt nûúác (mùåt bn), àúáp mưåt ngm khđ rưìi lẩi lùån
xëng. Khưng khđ àûúåc nët xëng råt, cấc mẩch mấu trïn thânh
råt hêëp th ln lûúång khđ ưxy trong khoang råt, chêët khđ thûâa côn
lẩi vâ lûúång khđ CO2 do mấu thẫi ra sệ qua hêåu mưn theo hònh thûác
trung tiïån, àố chđnh lâ nhûäng bổt khđ xët hiïån trïn mùåt nûúác. Ưxy
trong nûúác câng đt, chẩch câng àúáp nhiïìu lêìn hún. Khi trong nûúác hïët

ưxy, chẩch ngoi lïn khoẫng 70 lêìn mưỵi giúâ àïí duy trò sûå sưëng.

VỊ SAO RÌI BAY CỐ TIÏËNG, NHÛNG BÛÚÁM LẨI
KHƯNG?
Khi rìi mỵi lûúån quanh, tûâ xa, bẩn àậ nghe thêëy tiïëng “àưång
cú” vo vo ca chng. Nhûng bûúám thò d cố ghế sất tai vâo bẩn cng
khưng thïí nghe àûúåc gò cẫ. Phẫi chùng rìi mỵi cố cú quan "phất
thanh" àùåc biïåt?

Thêåt ra, tiïëng kïu àố chó lâ do dao àưång do cấnh gêy ra mâ thưi.
Àïí chûáng minh vêën àïì nây, chng ta hậy lâm thđ nghiïåm sau: lêëy
KHOA HỔC VÂ NHÛÄNG ÀIÏÌU BĐ ÊÍN 10

mưåt mẫnh tre mỗng rưìi khua lïn khua xëng trong khưng khđ. Nïëu
khua nhể, bẩn sệ khưng nghe thêëy gò, nhûng nïëu khua mẩnh, sệ cố
tiïëng v v rêët rộ.
Êm thanh truìn àïën tai ta lâ do tai cẫm nhêån àûúåc cấc dao
àưång trong khưng khđ. Tuy nhiïn, ta chó cố thïí nghe àûúåc nhûäng
rung àưång cố têìn sưë tûâ 20 àïën 20.000 lêìn mưỵi giêy. Nïëu thêëp hóåc cao
hún khoẫng nây chng ta àïìu khưng nghe thêëy. Àiïìu àố giẫi thđch vò
sao mẫnh tre khua chêåm thò im húi lùång tiïëng, nhûng khi khua
nhanh sệ tẩo ra tiïëng xế giố v v.
Cưn trng khi bay phất ra êm thanh cng giưëng nhû ngun l
kïí trïn. Cấc nhâ khoa hổc cho biïët, mưỵi giêy, rìi nhùång vưỵ cấnh tûâ
147-220 lêìn, mỵi lâ 594 lêìn, thêåm chđ cố loâi côn vưỵ 1000 lêìn, ong
mêåt vưỵ 260 lêìn. Nhûng bûúám trùỉng thò chó lêåp lúâ cố 6 lêìn, bûúám gai
5 lêìn. Chđnh vò thïë mâ chng bay hoân toân n lùång.
Khi rìi mỵi lûúån quanh, tûâ xa, bẩn àậ nghe thêëy tiïëng “àưång
cú” vo vo ca chng. Nhûng bûúám thò d cố ghế sất tai vâo bẩn cng
khưng thïí nghe àûúåc gò cẫ. Phẫi chùng rìi mỵi cố cú quan "phất

thanh" àùåc biïåt?
Thêåt ra, tiïëng kïu àố chó lâ do dao àưång do cấnh gêy ra mâ thưi.
Àïí chûáng minh vêën àïì nây, chng ta hậy lâm thđ nghiïåm sau: lêëy
mưåt mẫnh tre mỗng rưìi khua lïn khua xëng trong khưng khđ. Nïëu
khua nhể, bẩn sệ khưng nghe thêëy gò, nhûng nïëu khua mẩnh, sệ cố
tiïëng v v rêët rộ.
Êm thanh truìn àïën tai ta lâ do tai cẫm nhêån àûúåc cấc dao
àưång trong khưng khđ. Tuy nhiïn, ta chó cố thïí nghe àûúåc nhûäng
rung àưång cố têìn sưë tûâ 20 àïën 20.000 lêìn mưỵi giêy. Nïëu thêëp hóåc cao
hún khoẫng nây chng ta àïìu khưng nghe thêëy. Àiïìu àố giẫi thđch vò
sao mẫnh tre khua chêåm thò im húi lùång tiïëng, nhûng khi khua
nhanh sệ tẩo ra tiïëng xế giố v v.
Cưn trng khi bay phất ra êm thanh cng giưëng nhû ngun l
kïí trïn. Cấc nhâ khoa hổc cho biïët, mưỵi giêy, rìi nhùång vưỵ cấnh tûâ
147-220 lêìn, mỵi lâ 594 lêìn, thêåm chđ cố loâi côn vưỵ 1000 lêìn, ong
mêåt vưỵ 260 lêìn. Nhûng bûúám trùỉng thò chó lêåp lúâ cố 6 lêìn, bûúám gai
5 lêìn. Chđnh vò thïë mâ chng bay hoân toân n lùång.
KHOA HỔC VÂ NHÛÄNG ÀIÏÌU BĐ ÊÍN 11


VỊ SAO SËI KÏU RỐC RẤCH?

Khi ngưìi bïn mưåt dông sëi nhỗ, bẩn nghe thêëy tiïëng rốc rấch
rêët àùåc th. Nố khấc hùèn tiïëng ò oẩp ca sống vưỵ vâo búâ àấ bïn sưng,
hay tiïëng àưí râo râo ca thấc nûúác. Thûåc ra, tiïëng rốc rấch àûúåc tẩo
ra khi cấc bổt khđ trong nûúác vúä tung chûá khưng phẫi do nûúác va
mẩnh vâo búâ hay rúi tûâ cao xëng.
Nûúác sëi chẫy tûâ cao xëng thêëp, len lỗi qua cấc àõa hònh rêët
àa dẩng. Àùåc àiïím ca mưåt con sëi lâ dông hểp, nûúác chẫy xi chûá
khưng cố cấc àúåt sống vưỵ vâo búâ nhû úã cấc dông sưng lúán. Nûúác chẫy

tûâ trïn cao cën theo cấc phên tûã khưng khđ, hònh thânh rêët nhiïìu
bong bống nhỗ. Sët chiïìu dâi con sëi, cấc bống khđ nây xët hiïån
vâ vúä liïn tc. Khi vúä, chng phất ra nhûäng tiïëng kïu. Hâng triïåu
tiïëng bống vúä trong nûúác tẩo thânh mưåt húåp êm rốc rấch.
Mùåt khấc, khi nûúác va vâo nhûäng núi lưìi lộm cng cố thïí lâm khưng
khđ dao àưång, phất ra tiïëng kïu. ÚÃ cấc khe ni àấ dưëc, tiïëng vang rốc
rấch côn lan rưång, trẫi ra khùỉp thung lng.
ÚÃ cấc con sưng cng cố tiïëng bống vúä, nhûng êm thanh nây bõ
tiïëng sống úã mưåt khưng gian rưång lúán ất ài, nïn ngûúâi ta khưng nghe
rộ.



KHOA HỔC VÂ NHÛÄNG ÀIÏÌU BĐ ÊÍN 12




TẨI SAO PHÔNG QUAN TRÙỈC THIÏN VÙN THÛÚÂNG CỐ
MẤI TRÔN?

Thưng thûúâng mấi nhâ nïëu khưng bùçng thò cng nghiïng, chó
riïng mấi cấc phông quan trùỉc ca àâi thiïn vùn thò hònh trôn, trưng
xa giưëng nhû mưåt bấnh bao lúán. Phẫi chùng hổ lâm dấng cho nố hay
chó àïí trưng cho lẩ mùỉt?
Khưng phẫi vêåy, búãi mấi trôn cố tấc dng riïng ca nố. Nhòn tûâ
xa, nốc àâi thiïn vùn lâ mưåt nûãa hònh cêìu, nhûng àïën gêìn sệ thêëy
trïn nốc mấi cố mưåt rậnh húã chẩy dâi tûâ àónh xëng àïën mếp mấi.
Bûúác vâo bïn trong phông, rậnh húã àố lâ mưåt cûãa sưí lúán nhòn lïn trúâi,
ưëng kđnh thiïn vùn khưíng lưì chơa lïn trúâi qua cûãa sưí lúán nây. Mấi

hònh trôn ca àâi thiïn vùn àûúåc thiïët kïë àïí chun dng cho kđnh
thiïn vùn viïỵn vổng. Mc tiïu quan trùỉc ca loẩi kđnh nây nùçm rẫi
rấc khùỉp bêìu trúâi. Vò thïë, nïëu thiïët kïë nhû nhûäng mấi nhâ bònh
thûúâng thò rêët khố àiïìu chónh ưëng kđnh vïì cấc mc tiïu. Trïn trêìn
nhâ vâ xung quanh tûúâng, ngûúâi ta lùỉp mưåt sưë bấnh xe vâ àûúâng ray
chẩy bùçng àiïån àïí àiïìu khiïín nốc nhâ di chuín mổi gốc àưå, rêët
thån tiïån cho ngûúâi sûã dng. Bưë trđ nhû vêåy, d ưëng kđnh thiïn vùn
hûúáng vïì phđa nâo, chó cêìn àiïìu khiïín nốc nhâ chuín àưång àûa cûãa
sưí àïën trûúác ưëng kđnh, ấnh sấng sệ chiïëu túái vâ ngûúâi quan sất cố thïí
nhòn thêëy bêët cûá mc tiïu nâo trïn bêìu trúâi.
Khi khưng sûã dng, ngûúâi ta àống cûãa sưí trïn nốc nhâ àïí bẫo vïå
kđnh thiïn vùn khưng bõ mûa giố. Àûúng nhiïn, khưng phẫi têët cẫ cấc
phông quan trùỉc ca àâi thiïn vùn àïìu thiïët kïë mấi trôn. Mưåt sưë
phông quan trùỉc chó quan sất bêìu trúâi hûúáng Bùỉc - Nam nïn chó cêìn
thiïët kïë mấi nhâ hònh chûä nhêåt hóåc hònh vng.


KHOA HỔC VÂ NHÛÄNG ÀIÏÌU BĐ ÊÍN 13




TRẤI BOM DÛA HÊËU

Trong cåc àua ư tư chùång Saint Petersburg - Tiphliso nùm
1924, nưng dên vng Kavkaz àậ hoan hư nhûäng chiïëc ư tư ài ngang
qua bùçng cấch nếm cho cấc nhâ thïí thao nâo lâ lï, tấo, dûa hêëu, dûa
gang. Kïët quẫ lâ chng lâm bểp, lâm thng vúä cẫ hôm xe, côn nhûäng
quẫ tấo thò lâm cấc tay àua bõ thûúng nùång.
Ngun nhên thêåt dïỵ hiïíu: vêån tưëc riïng ca ư tư àậ cưång thïm

vâo vúái vêån tưëc ca quẫ dûa hay quẫ tấo nếm túái vâ biïën chng thânh
nhûäng viïn àẩn nguy hiïím, cố tấc dng phấ hoẩi. Ta tđnh khưng khố
khùn lùỉm lâ mưåt viïn àẩn cố khưëi lûúång 10 g cng cố nùng lûúång
chuín àưång nhû mưåt quẫ dûa 4 kg nếm vâo chiïëc ư tư àang chẩy vúái
vêån tưëc 120 km.
Tuy vêåy, khưng thïí so sấnh tấc dng àêm thng ca quẫ dûa
trong nhûäng àiïìu kiïån nhû thïë vúái tấc dng ca viïn àẩn àûúåc, vò
quẫ dûa khưng cûáng nhû viïn àẩn.
Khi bay nhanh úã nhûäng lúáp khđ quín cao (têìng bònh lûu) cấc
mấy bay cng cố vêån tưëc vâo khoẫng 3.000 km mưỵi giúâ, nghơa lâ bùçng
vêån tưëc ca viïn àẩn, thò ngûúâi phi cưng sệ àûúng àêìu vúái nhûäng hiïån
tûúång giưëng nhû hiïån tûúång vûâa nối trïn. Mưỵi mưåt vêåt rúi vâo chiïëc
mấy bay àang bay nhanh nhû thïë sệ trúã thânh mưåt viïn àẩn phấ
hoẩi. Gùåp mưåt vưëc àẩn lúán chó àún giẫn thẫ tûâ mưåt chiïëc mấy bay
khấc sang, d mấy bay àố khưng bay ngûúåc chiïìu, cng y nhû bõ mưåt
khêíu sng mấy bùỉn trng: nhûäng viïn àẩn nếm túái sệ àêåp vâo mấy
bay mẩnh chùèng kếm nhûäng viïn àẩn sng mấy. Ngûúåc lẩi, nïëu viïn
àẩn bay àíi theo mấy bay cố vêån tưëc nhû nố thò sệ vư hẩi.


KHOA HỔC VÂ NHÛÄNG ÀIÏÌU BĐ ÊÍN 14




ÀƯÅNG VÊÅT SỆ ÀÛÚÅC HËN LUÅN THAY VỊ BÕ ẾP
THAM GIA THĐ NGHIÏÅM

Cấc nhâ khoa hổc àậ tòm ra mưåt phûúng phấp cố thïí xoa dõu
nhûäng tưí chûác bẫo vïå àưång vêåt, trong khi vêỵn sûã dng àûúåc chåt,

khó vâ cấc sinh vêåt khấc vâo nhûäng thđ nghiïåm y hổc. Thay vò ếp båc
vâ àấnh thëc mï, hổ kiïn trò hën luån chng trúã thânh àưëi tûúång
nghiïn cûáu tûå nguån.
Cấc nhâ khoa hổc cho biïët, ngoâi lúåi đch hiïín nhiïn nhû khưng
phẫi giam giûä vâ dng thëc, phûúng phấp nây côn khiïën cấc thûã
nghiïåm dïỵ dâng hún vâ cho ra nhûäng kïët quẫ chđnh xấc hún so vúái
khi àưång vêåt bõ stress vò cấc phông giam.
Tẩi Phông thđ nghiïåm Cưng nghïå vâ Khoa hổc Qëc phông Anh,
úã Wiltshire, phûúng phấp nây àang àûúåc sûã dng àïí kiïím tra tấc
àưång ca ëu tưë kđch thđch thêìn kinh lïn nhûäng con khó. Ngûúâi ta
gùỉn cho chng cấc thiïët bõ phất tđn hiïåu nhỗ xđu, àïí cố thïí theo dội
hoẩt àưång àiïån trïn nậo bưå ca chng tûâ xa. Nhûäng con khó nây sau
àố àûúåc hën luån àïí thûåc hiïån nhiïåm v, nhû phên biïåt nhûäng
hònh dẩng khấc nhau trïn mưåt mân hònh nhẩy cẫm. Phûúng phấp
truìn thưëng ca nhûäng thđ nghiïåm cng loẩi lâ àûa con vêåt ài xa
khỗi chìng vâ giam chng trong mưåt mưi trûúâng xa lẩ. Quấ trònh
cấch ly nây thûúâng gêy ra sûå phẫn khấng tûâ phđa con vêåt, vâ cho kïët
quẫ sai khấc vúái thûåc tïë.
Phûúng phấp tiïëp cêån múái cng bao gưìm viïåc cho àưång vêåt lâm
quen vúái ngûúâi àiïìu khiïín. Phêìn thûúãng cho sûå cưång tấc ca chng cố
thïí lâ nhûäng quẫ chëi hay mưåt cưëc sûäa trûáng.
Mưåt thđ nghiïåm khấc cng àang àûúåc thûåc hiïån trïn lúån. Cấc
nhâ nghiïn cûáu hën luån chng àïí chng húåp tấc vúái hổ trong viïåc
thûã nghiïåm mưåt loẩi kem chưëng nhiïỵm trng da. Trûúác àêy, àïí lâm
KHOA HỔC VÂ NHÛÄNG ÀIÏÌU BĐ ÊÍN 15

àûúåc viïåc nây, ngûúâi ta phẫi àấnh thëc mï cho chng. Côn nay,
nhûäng con lúån àậ hổc cấch chõu àûång àïí gùỉn cấc sensor lïn da nhùçm
theo dội cấc phẫn ûáng ca cú thïí hóåc quấ trònh mêët àưå êím.
Viktor Reinhardt, mưåt nhâ nghiïn cûáu linh trûúãng, cưë vêën ca Viïån

bẫo trúå àưång vêåt úã th àư Washington (M) ng hưå xu hûúáng múái
nây. Ưng cho biïët: “cố thïí khuën khđch ấp dng phûúng phấp àố úã
khùỉp mổi núi. Nïëu bẩn lâm viïåc vúái àưång vêåt thay vò ấp bûác chng thò
chùèng cố l do gò àïí ngûúâi khấc phẫn àưëi cẫ”.
Cấc nhâ khoa hổc àậ tòm ra mưåt phûúng phấp cố thïí xoa dõu
nhûäng tưí chûác bẫo vïå àưång vêåt, trong khi vêỵn sûã dng àûúåc chåt,
khó vâ cấc sinh vêåt khấc vâo nhûäng thđ nghiïåm y hổc. Thay vò ếp båc
vâ àấnh thëc mï, hổ kiïn trò hën luån chng trúã thânh àưëi tûúång
nghiïn cûáu tûå nguån.
Cấc nhâ khoa hổc cho biïët, ngoâi lúåi đch hiïín nhiïn nhû khưng
phẫi giam giûä vâ dng thëc, phûúng phấp nây côn khiïën cấc thûã
nghiïåm dïỵ dâng hún vâ cho ra nhûäng kïët quẫ chđnh xấc hún so vúái
khi àưång vêåt bõ stress vò cấc phông giam.
Tẩi Phông thđ nghiïåm Cưng nghïå vâ Khoa hổc Qëc phông Anh,
úã Wiltshire, phûúng phấp nây àang àûúåc sûã dng àïí kiïím tra tấc
àưång ca ëu tưë kđch thđch thêìn kinh lïn nhûäng con khó. Ngûúâi ta
gùỉn cho chng cấc thiïët bõ phất tđn hiïåu nhỗ xđu, àïí cố thïí theo dội
hoẩt àưång àiïån trïn nậo bưå ca chng tûâ xa. Nhûäng con khó nây sau
àố àûúåc hën luån àïí thûåc hiïån nhiïåm v, nhû phên biïåt nhûäng
hònh dẩng khấc nhau trïn mưåt mân hònh nhẩy cẫm. Phûúng phấp
truìn thưëng ca nhûäng thđ nghiïåm cng loẩi lâ àûa con vêåt ài xa
khỗi chìng vâ giam chng trong mưåt mưi trûúâng xa lẩ. Quấ trònh
cấch ly nây thûúâng gêy ra sûå phẫn khấng tûâ phđa con vêåt, vâ cho kïët
quẫ sai khấc vúái thûåc tïë.
Phûúng phấp tiïëp cêån múái cng bao gưìm viïåc cho àưång vêåt lâm
quen vúái ngûúâi àiïìu khiïín. Phêìn thûúãng cho sûå cưång tấc ca chng cố
thïí lâ nhûäng quẫ chëi hay mưåt cưëc sûäa trûáng.
Mưåt thđ nghiïåm khấc cng àang àûúåc thûåc hiïån trïn lúån. Cấc
nhâ nghiïn cûáu hën luån chng àïí chng húåp tấc vúái hổ trong viïåc
thûã nghiïåm mưåt loẩi kem chưëng nhiïỵm trng da. Trûúác àêy, àïí lâm

KHOA HỔC VÂ NHÛÄNG ÀIÏÌU BĐ ÊÍN 16

àûúåc viïåc nây, ngûúâi ta phẫi àấnh thëc mï cho chng. Côn nay,
nhûäng con lúån àậ hổc cấch chõu àûång àïí gùỉn cấc sensor lïn da nhùçm
theo dội cấc phẫn ûáng ca cú thïí hóåc quấ trònh mêët àưå êím.
Viktor Reinhardt, mưåt nhâ nghiïn cûáu linh trûúãng, cưë vêën ca Viïån
bẫo trúå àưång vêåt úã th àư Washington (M) ng hưå xu hûúáng múái
nây. Ưng cho biïët: “cố thïí khuën khđch ấp dng phûúng phấp àố úã
khùỉp mổi núi. Nïëu bẩn lâm viïåc vúái àưång vêåt thay vò ấp bûác chng thò
chùèng cố l do gò àïí ngûúâi khấc phẫn àưëi cẫ”.

CHNG TA ËNG NHÛ THÏË NÂO?

Liïåu vêën àïì nây cố thïí lâm ta suy nghơ àûúåc chùng? Àûúåc lùỉm
chûá. Chng ta kïì cưëc hóåc thòa nûúác vâo mưi vâ “hp” chêët lỗng chûáa
trong àố vâo miïång. ÊËy chđnh cấi hânh àưång “hp” giẫn dõ mâ ta quấ
quen thåc àố lẩi cêìn phẫi giẫi thđch.
Quẫ vêåy, tẩi sao chêët lỗng lẩi chẫy vâo miïång ta? Cấi gò lưi kếo
nố vêåy? Vâ àêy lâ ngun nhên: Khi ëng, ta lâm giận lưìng ngûåc ra
vâ nhúâ àố lâm loậng khưng khđ trong miïång. Dûúái tấc dng ca ấp
sët khưng khđ úã bïn ngoâi, chêët lỗng cố khuynh hûúáng chẩy vâo
khoẫng khưng gian cố ấp sët nhỗ hún, vâ thïë lâ chẫy vâo miïång ta.
Hiïån tûúång úã àêy cng giưëng nhû hiïån tûúång sệ xẫy ra vúái chêët lỗng
trong cấc bònh thưng nhau. Nïëu nhû ta lâm loậng khưng khđ úã bïn
trïn mưåt bònh, dûúái tấc dng ca ấp sët khđ quín, chêët lỗng sệ
dêng cao lïn trong bònh àố. Ngûúåc lẩi, nïëu ngêåm chùåt mưi vâo cưí mưåt
cấi chai thò d cưë gùỉng thïë nâo bẩn cng khưng thïí “hp” àûúåc nûúác
tûâ chai vâo miïång, vò ấp sët khưng khđ trong miïång vâ trïn mùåt
nûúác lâ nhû nhau.
Vêåy, nối chùåt chệ ra thò chng ta khưng nhûäng ëng bùçng

miïång mâ côn bùçng cẫ phưíi nûäa, vò sûå giận núã ca phưíi chđnh lâ
ngun nhên lâm cho chêët lỗng chẫy vâo miïång.
KHOA HỔC VÂ NHÛÄNG ÀIÏÌU BĐ ÊÍN 17




VỘ SƠ SUMO NHỂ CÊN SÛÃ DNG NHIÏÌU NGỐN ÀÔN
HÚN

Sûå linh hoẩt cố thïí lâ chòa khốa thânh cưng ca cấc vộ sơ sumo
hẩng nhể, nhâ sinh thấi hổc Perri Eason (M) nhêån xết. Tuy nhỗ con
hún, nhûng hổ biïët xốa ài sûå cấch biïåt vïì hònh thïí bùçng viïåc sûã dng
nhiïìu miïëng vộ khấc nhau.
Àiïìu tûúng tûå cố thïí xẫy ra úã nhûäng cåc àêëu khưng cên sûác
trong thïë giúái àưång vêåt, bâ Perri Eason, thåc Àẩi hổc Louisville,
Kentucky (M), nhêån àõnh. Dûúái con mùỉt ca ngûúâi phûúng Têy,
sumo lâ mưn “àêíy nhau” giûäa nhûäng ngûúâi quấ khưí, nhûng thûåc tïë,
nố lâ mưn thïí thao ca tưëc àưå, sûå dun dấng vâ nhanh nhển. Trong
mưn vộ nây, lõch sûã àậ ghi nhêån cố túái 70 ngốn àôn khấc nhau.
Eason vâ cưång sûå àậ phên tđch 140 trêån àêëu ca 14 ngûúâi nhể nhêët
vâ 14 ngûúâi nùång nhêët trong nhốm Makuuchi (nhốm 40 vộ sơ giỗi
nhêët ca Nhêåt Bẫn, khưng kïí cên nùång). Cên nùång trung bònh ca hổ
lâ 120 kg, ngûúâi nùång nhêët hún 180 kg.
Kïët quẫ thưëng kï cho thêëy, trung bònh mưỵi trêån, mưåt àư vêåt nhỗ
sûã dng 21,7 ngốn àôn khấc nhau, trong khi àưëi phûúng to lúán ca hổ
thi àêëu khấ àún giẫn, chó vúái 13,3 "miïëng". Nhốm nhỗ hún cng sûã
dng túái 49 bûúác di chuín, trong khi nhốm nùång nhêët chó xï dõch 29
lêìn mâ thưi. Eason nhêån xết thïm rùçng, cấc vộ sơ hưå phấp thûúâng têåp
trung úã chiïën thåt xư ngậ àưëi phûúng, côn nhûäng ngûúâi àân ưng bế

nhỗ thò di chuín lùỉt lếo, qúng hóåc ngấng ngậ àưëi th.
"Sûå khấc biïåt thêåt rộ râng. Nhûäng vộ sơ nhỗ hún di chuín rêët
nhanh, trong khi cấc àưëi th lúán hún chó ò ẩch chẩy quanh. Dûúâng
nhû têët cẫ khẫ nùng ca hổ lâ lûâ lûâ tiïën lïn phđa trûúác cho àïën khi hổ
xư ngậ ngûúâi khấc ra khỗi vông”, Eason nối.
Tuy nhiïn, vưën àôn ca cấc vộ sơ nhỗ hún chó cố thïí xốa ài phêìn
nâo khoẫng cấch vïì hònh thïí, chûá khưng gip hổ vûúåt qua àûúåc quy
KHOA HỔC VÂ NHÛÄNG ÀIÏÌU BĐ ÊÍN 18

låt “kễ mẩnh thùỉng thïë”. Cấc vộ sơ nùång hún chiïën thùỉng trong 52%
sưë trêån, 48% côn lẩi thåc vïì cấc vộ sơ nhỗ hún.

VỊ SAO CÊY TRÏN NI THÊËP HÚN CÊY ÚÃ ÀƯÌNG BÙÇNG?

Trïn ni cao, cêy cưëi phong ph khưng kếm gò àưìng bùçng,
nhûng àïí bẩn sệ thêëy, nïëu khưng thåc dẩng "côi àển" hay "kể" thò
chng cng lâ nhûäng "ch ln". Tẩi sao vêåy nhó? Thò ra, thûâa ấnh
sấng, thûâa giố nhûng lẩi thiïëu chêët àậ khiïën chng khố mâ phưíng
phao àûúåc.
Mưåt lâ, do ấnh sấng mùåt trúâi gưìm 7 mêìu thânh phêìn lâ àỗ, da
cam, vâng, lc, lam, châm, tđm tấc àưång khấc nhau àïën sûå phất triïín
ca cêy, trong àố ấnh sấng àỗ đt gêy trúã ngẩi nhêët, ấnh sấng lam tđm
gêy trúã ngẩi nhiïìu nhêët. Sưëng trong mưi trûúâng khưng cố ấnh sấng
tđm, cêy sệ vûún dâi rêët nhanh. Trïn ni cao, do khưng khđ loậng, đt
bi, lẩi tûúng àưëi trong sët nïn tia tđm vâ tia ngoẩi tđm trong ấnh
sấng mùåt trúâi rêët đt bõ hêëp th. Chđnh chng àậ khưëng chïë sinh
trûúãng ca cêy mẩnh hún úã àưìng bùçng nhiïìu.
Hai lâ, trïn ni cao khưng khđ loậng, àêët cng rêët mỗng, thêåm
chđ khưng cố lúáp àêët mâu, vò thïë nûúác vâ chêët dinh dûúäng rêët dïỵ bõ
rûãa trưi. Nhiïåt àưå vïì àïm trïn ni lẩi xëng rêët thêëp, ban ngây cng

thêëp hún úã àưìng bùçng nïn cố ẫnh hûúãng nhêët àõnh àïën sûå sinh
trûúãng ca cêy.
Ngoâi ra, trïn ni cao giố thưíi cng mẩnh hún úã àưìng bùçng lâm
cho cêy phẫi mổc nghiïng hóåc nùçm rẩp xëng. Nïëu cố dõp ài qua
Hoâng Sún úã An Huy (Trung Qëc), bẩn sệ thêëy nhûäng cêy tng
Hoâng Sún nưíi tiïëng: thên cêy rêët thêëp, ën ngûúåc chiïìu giố nhû
châo àốn khấch túái thùm vò thïë àûúåc gổi lâ “tng àốn khấch”. Giố
trïn ni àậ tẩo cho cêy tng cố dấng nhû vêåy.
KHOA HỔC VÂ NHÛÄNG ÀIÏÌU BĐ ÊÍN 19

Do tấc àưång tưíng húåp ca cấc àiïìu kiïån trïn, nïn cêy trïn ni
cao cố dấng thêëp hún cêy úã àưìng bùçng.

“HƯÌN MA” CA HOÂNG HÊÅU ANH ÀẬ N NGHĨ

Cung àiïån Hampton Court, gêìn th àư London ca Anh, tûâ lêu
àậ nưíi tiïëng vò lúâi àưìn rùçng núi àêy thûúâng xun àûúåc hưìn ma
Hoâng hêåu Catherine Howard, vúå thûá nùm Vua Henry VIII, “ghế
thùm”. Du khấch àïën cung àiïån kïí lẩi rùçng hổ nghe nhûäng tiïëng r
vâ nhòn thêëy bống trùỉng lúâ nhúâ ài lẩi trong hânh lang tôa nhâ.
Lo súå vò nhûäng chuån nây, Ban quẫn l lêu àâi quët àõnh nhúâ túái
cấc chun gia.
Cëi thấng trûúác, Tiïën sơ Richard Wiseman, Àẩi hổc
Herdfordshire, cng mưåt nhốm cấc nhâ têm l hổc, àậ àïën Hampton
Court lâm nhiïåm v “sùn ma”. Hổ lùỉp àùåt cấc camera nhiïåt vâ thiïët
bõ ào chuín àưång khưng khđ sët dổc hânh lang, sau àố, phỗng vêën
cấc khấch tham quan xem hổ cố cẫm thêëy cấi gò àố khấc lẩ hiïån hûäu
trong hânh lang khưng. Hún mưåt nûãa sưë ngûúâi àûúåc hỗi cho biïët hổ
thêëy nhiïåt àưå giẫm àưåt ngưåt, mưåt sưë ngûúâi “rng mònh” vò dûúâng nhû
cố cấi gò àố ma quấi lúãn vúãn trong phông. Ai nêëy àïìu cho àố lâ hưìn bâ

Hoâng hêåu chïët oan nùm xûa hiïån vïì (Catherine Howard bõ tûã hònh
nùm 1542 trong mưåt cún thõnh nưå ca nhâ vua - phất hiïån bâ cố quan
hïå tònh ấi vúái ngûúâi khấc trûúác khi cûúái ưng).
“BỐNG MA” HAY GIỐ LA?
Nhûng cấc nhâ khoa hổc cho biïët hiïån tûúång nây chó àún giẫn
lâ do hânh lang cố quấ nhiïìu cûãa àống kđn. Nhûäng cấnh cûãa c k
khưng ngùn àûúåc giố la vâ sûå kïët húåp nhiïìu lìng khưng khđ lổt vâo
KHOA HỔC VÂ NHÛÄNG ÀIÏÌU BĐ ÊÍN 20

àậ lâm nhiïåt àưå trong phông thay àưíi àưåt ngưåt. Thêåm chđ cố hai chưỵ
trong hânh lang, nhiïåt àưå st xëng túái 2 àưå C.
Àố lâ ngun nhên hiïån tûúång, xết vïì khđa cẩnh vêåt l. Nhûng
ëu tưë têm l múái àống vai trô quan trổng “bối ra ma”. Du khấch, ài
vâo mưåt cưåt khưng khđ lẩnh bêët thûúâng, lẩi àang úã mưåt núi nghe àưìn
lâ cố ma, thûúâng nghơ ngay àïën nhûäng chuån rng rúån. Tiïën sơ
Wiseman, nhâ têm l hổc, chun gia nghiïn cûáu cấc hiïån tûúång k
bđ, cho biïët trong têët cẫ cấc trûúâng húåp gùåp ma, têm l súå vâ tin cố
ma ca con ngûúâi àïìu lâ th phẩm chđnh.
Bẫn thên cấc nhâ khoa hổc cng bõ mưåt phen “thêìn hưìn nất
thêìn tđnh”. Àậ cố lc hổ tûúãng nhû mònh gùåp ma khi camera cho thêëy
thêëp thoấng mưåt bống ngûúâi ài dổc hânh lang. Mậi àïën khi “con ma”
lûâ lûâ tiïën àïën t bp phï, lêëy cấi mấy ht bi, hổ múái biïët àêëy lâ mưåt
ngûúâi bònh thûúâng. Thïë múái biïët cẫm giấc cố sûác mẩnh thêåt kinh
khng

SÛÅ THÊÅT VÏÌ NHÛÄNG BỐNG MA

Hùèn bẩn côn nhúá cêu chuån hưìi ma xn nùm ngoấi, khi
khấch tham quan lêu àâi Hampton Court (Anh) àưåt nhiïn cẫm thêëy
cố sûå “hiïån diïån” ca hoâng hêåu Catherine Howard, bõ tûã hònh nùm

1542 dûúái tay ngûúâi chưìng ghen tng. Sau nhûäng l giẫi àún giẫn vïì
sûå xët hiïån cấc dông khđ lẩnh trong phông, cấc nhâ nghiïn cûáu nay
lẩi tiïëp tc àûa ra nhûäng nhêån àõnh múái.
Nhâ thêìn kinh - sinh hổc Peter Brugger lâm viïåc tẩi bïånh viïån
thåc Àẩi hổc Zurich (Thy Sơ) àậ thûåc hiïån mưåt thđ nghiïåm nhỗ nhû
sau: Bẩn hậy nhùỉm mùỉt vâ xï dõch cấnh tay. Nïëu sau àố ngûúâi ta
u cêìu bẩn nối - mâ khưng múã mùỉt - xem cấnh tay bẩn àang úã àêu
trong khưng gian, bẩn cố thïí trẫ lúâi hoân toân chđnh xấc. Àiïìu àố cố
nghơa lâ nậo ca bẩn ln ln nhêån àûúåc thưng tin àïën tûâ cấc giấc
KHOA HỔC VÂ NHÛÄNG ÀIÏÌU BĐ ÊÍN 21

quan: àng chẩm, àau àúán, kïí cẫ trổng lûúång, nhiïåt àưå vâ nhêët lâ võ
trđ trong khưng gian ca cấc chi.
"Àûúåc trang bõ têët cẫ nhûäng tri giấc nây, nậo trúã thânh mưåt
dẩng hònh ẫnh thïí hiïån ca cú thïí, mưåt ẫo ẫnh mâ bẩn khưng nhêån
thûác àûúåc", Brugger l giẫi. "Nhûng nïëu vò ri ro mâ ngûúâi ta mêët ài
mưåt cấnh tay, ẫo ẫnh nây sệ trúã thânh tiïìm thûác vâ rêët nhiïìu bïånh
nhên cố thïí cố cẫm giấc àưång àêåy àûúåc nhûäng ngốn tay (thûåc tïë
khưng côn nûäa) ca mònh ". Vđ d, mưåt vâi ngûúâi bõ ct tay vêỵn ln
cố cẫm giấc vïì chiïëc nhêỵn cûúái trïn ngốn tay àậ mêët, hóåc ngûúâi ct
chên àưi khi vêỵn thêëy cùn bïånh thêëp khúáp tấi phất trïn chđnh chiïëc
chên àố.
Tẩi Àûác, nùm 2000, mưåt nhâ thêìn kinh - sinh hổc àậ cưng bưë
nhûäng khấm phấ th võ, giẫi thđch cẫm giấc nhên àưi mâ mưåt vâi
ngûúâi cẫm thêëy, gốp phêìn cho sûå xët hiïån ca mưåt bống ma dẩng
"ngûúâi thên", cố nghơa lâ nhûäng ngûúâi ln ài theo bẩn, lùåp lẩi têët cẫ
cûã àưång ca bẩn Theo tiïën sơ Brugger, trong mưåt vâi àiïìu kiïån -
mưåt mưi trûúâng gêy kinh hoâng, gêy xc àưång hay bïånh têåt - mưåt
ngûúâi sệ "nhòn thêëy" bẫn sao ca chđnh cú thïí mònh úã phđa àưëi diïån,
búãi vò nậo, giưëng nhû mưåt chiïëc mấy chiïëu phim, àậ gûãi ra bïn ngoâi

hònh ẫnh ẫo giấc ca cú thïí.
Brugger àậ ghi nhêån àûúåc vïì mưåt dẩng dõ thûúâng tẩm thúâi hóåc
thûúâng xun ca thy vấch nậo, kếo theo sûå xët hiïån ca "ẫo ẫnh"
vïì cú thïí. Thûåc tïë, vng nậo nây cố nhiïåm v phên biïåt cú thïí vâ mưi
trûúâng. Trong mưåt vâi trûúâng húåp àùåc biïåt, ưng ghi lẩi àûúåc phẫn ûáng
àiïån ca nậo nhûäng ngûúâi àưång kinh, khi hổ nối rùçng àang nhòn thêëy
nhûäng bống ma. Brugger nhêån thêëy cố mưåt hoẩt àưång bêët thûúâng
àang diïỵn ra trïn cấc vng nậo liïn quan àïën cẫm giấc vïì vêåt chêët vâ
phưëi húåp vúái cấc cûã àưång, cng nhû cấc vng nậo liïn quan àïën thõ
giấc. Bấc sơ têm thêìn ngûúâi Phấp Phlippe Wallon cng khùèng àõnh:
"Bống ma tûúng ûáng vúái mưåt ẫo ẫnh, giưëng nhû ẫo giấc, lâ mưåt sẫn
phêím ca nậo. Nố xët hiïån trong mưåt sưë àiïìu kiïån àùåc biïåt, vđ d
nhû thiïëu ng, vâ khưng giưëng bêët k àưì vêåt cố thûåc nâo". Ưng kïí lẩi
mưåt bïånh nhên ca mònh àậ phân nân khi nhòn thêëy mưåt bống ma,
nhûng lẩi khưng tin chùỉc. Àïí biïët chđnh xấc, bâ ta àậ thûã àêëm vâo
KHOA HỔC VÂ NHÛÄNG ÀIÏÌU BĐ ÊÍN 22

nố vâ hốa ra lẩi àang àêëm vâo chđnh mònh! Cêu chuån nây câng
khùèng àõnh nhûäng nhêån xết ca Peter Brugger.
"Mưåt vâi ngûúâi ln nhòn thêëy bống dấng ca mưåt ngûúâi thên
àậ khët, búãi hổ lûu giûä trong tiïìm thûác nghơ rùçng ngûúâi nây chûa
hoân toân biïën mêët trïn cội àúâi, theo cấc nghi thûác tưn giấo mâ hổ
àang theo. Vâ nïëu cố cẫm giấc bõ ngûúâi chïët àe dổa, nậo ca nhûäng
ngûúâi nây câng cố nguy cú sẫn sinh ra bống ma", bấc sơ Wallon nối.
Nguy cú gùåp ma tùng lïn nïëu ngûúâi ta àûúåc hûúãng mưåt nïìn vùn hốa
àêìy rêỵy nhûäng cêu chuån thêìn bđ - nhû úã chêu Phi, hay Scotland.