CHUYÊN ĐỀ TẬP HUẤN NĂM 2011

Chuyên đề:
Rèn luyện cho học sinh các
Rèn luyện cho học sinh các
kỹ năng nhận thức trong
kỹ năng nhận thức trong
dạy học môn Sinh học
dạy học môn Sinh học

I
. Mục đích yêu cầu:
. Mục đích yêu cầu:
- Yêu cầu các thầy cô nắm được tầm
quan trọng của việc rèn luyện cho học sinh các
kỹ năng nhận thức trong quá trình dạy học
- Các biện pháp tổ chức rèn luyện các kỹ
năng nhận thức trong quá trình dạy học các
phân môn sinh học theo chuẩn KT-KN
- Thực hành, vận dụng thiết kế các
phương pháp vào trong dạy học sinh học.

Nội dung:
Gồm 4 phần:
3. Sơ đồ và biện pháp sơ đồ hóa nội dung
sách giáo khoa.
1. Rèn các kỹ năng nhận thức cho học sinh
trong dạy học Sinh học
2. Sử dụng bài tập tình huống để rèn luyện kỹ
năng nhận thức cho học sinh trong dạy học
sinh học
5. Các biện pháp sử dụng tranh ảnh trong

dạy học sinh học
4. Dạy học bằng pp thiết kế các hoạt động
khám phá.

Phần I. Rèn các kỹ năng nhận thức cho học sinh trong dạy học Sinh học
Phần I. Rèn các kỹ năng nhận thức cho học sinh trong dạy học Sinh học
1. Rèn luyện kỹ năng phân tích – tổng hợp là:
a. Rèn luyện kỹ năng phân tích là: Hình thành cho học sinh có thói quen tìm
hiểu sự vật hiện tượng có chiều sâu.
-
Nhiệm vụ của phân tích trước hết hs phải nắm được cấu trúc của đối
tượng cần phân tích:
+ Xác định yếu tố tạo thành đối tượng
+ Tìm mối liên hệ giữa các yếu tố đó
+ Yếu tố trung tâm, yếu tố điều khiển của hệ thống nằm ở đâu?
+ Hoạt động trong những môi trường nào, điều kiện nào?
- Trên cơ sở đó mà xác định được tính chất, mâu thuẫn nội tại, động lực
phát triển và các vấn đề khác
b. Rèn luyện kỹ năng tổng hợp: Nhằm giúp học sinh sắp xếp những số liệu,
những sự kiện lộn xộn, rời rạc và đa dạng mà các em thu thập được qua
nghiên cứu lý luận và khảo sát thực tiễn thành những sự vật, những hiện
tượng, những quá trình hoàn chỉnh và thống nhất

VÍ DỤ:
Sinh học 6: Bài 36. Tổng kết về cây có hoa
Trước hết học sinh phân tích về cấu tạo và chức năng của
các cơ quan ở cây xanh có hoa như:
-
Rễ: ( Cấu tạo – chức năng)
-

Thân (Cấu tạo – Chức năng)
-
Lá (Cấu tạo – Chức năng)
-
Hoa (Cấu tạo – Chức năng)
– Quả (Cấu tạo – Chức năng)
-
Hạt (Cấu tạo – Chức năng)
→ Sau khi phân tích cấu tạo và chức năng của chúng học sinh
sẽ xác định được mối liên hệ chặt chẽ giữa các cơ quan đó
nhờ kỹ năng tổng hợp và kết luận được:
Cây có hoa là một thể thống nhất, tác động vào một cơ quan
sẽ ảnh hưởng tới cơ quan khác và toàn bộ cây.

Kết luận
Kết luận
:
:
→ Phân tích và tư duy tổng hợp là hai mặt
của một quá trình tư duy thống nhất có sự liên
hệ mật thiết với nhau.
→ Tổng hợp sơ bộ ban đầu cho học sinh ấn
tượng chung về đối tượng, nhờ đó mà xác định
được phương hướng phân tích cho đối tượng
→ giúp học sinh có một nhận thức đầy đủ hơn
về đối tượng, phân tích càng sâu, càng chi tiết
thì giúp cho sự tổng hợp cuối cùng càng cao,
càng đầy đủ hơn.

- Phân tích cấu tạo cơ quan, hệ cơ quan, cơ thể

-
Phân tích các cơ chế, các quá trình sinh học…
- …
* Áp dụng trong giảng dạy sinh học:
-
Diễn đạt bằng lời
- Diễn đạt bằng sơ đồ phân tích logic
-
Phân tích bằng bảng hệ thống
- Diễn đạt dưới dạng tranh, sơ đồ
* Hình thức áp dụng:
* Áp dụng trong giảng dạy sinh học:

So sánh là sự phân tích những điểm giống nhau và khác
nhau giữa các đối tượng nhằm phân loại sự vật, hiện tượng
thành những loại khác nhau
Phần I
Phần I
. Rèn các kỹ năng nhận thức cho học sinh trong dạy học
. Rèn các kỹ năng nhận thức cho học sinh trong dạy học
Sinh học
Sinh học
1. Rèn luyện kỹ năng phân tích – tổng hợp
1. Rèn luyện kỹ năng phân tích – tổng hợp
:
:
•


Các bước thực hiện biện pháp so sánh

Các bước thực hiện biện pháp so sánh
:
:
B1. Định nghĩa đối tượng cần so sánh
B2. Phân tích đối tượng, tìm ra dấu hiệu bản chất của mỗi đối
tượng so sánh.
B3. Xác định những điểm khác nhau của từng dấu hiệu tương
ứng
B4. Xác định những điểm giống nhau của từng dấu hiệu
tương ứng
2. Rèn luyện kỹ năng so sánh
2. Rèn luyện kỹ năng so sánh
;
;

VÍ DỤ:
Sinh học 9: So sánh ADN và ARN
- GV đưa ra các dữ kiện gợi ý để yêu cầu hs so sánh:
-
So sánh sự giống nhau và khác nhau
-
So sánh về cấu trúc không gian
-
So sánh về cấu trúc hóa học
-
Thành phần cấu tạo
-
Các loại Nu
-
Số mạch

-
……
B5. Khái quát các dấu hiệu quan trọng giống và khác nhau
của 2 đối tuợng so sánh
B6. Nêu nguyên nhân khác nhau của 2 đối tượng đó ( Nếu
có, tùy kiến thức)

Kết luận
Kết luận:
→ So sánh giúp hs phân biệt, hệ thống hóa và củng
cố các khái niệm đồng thời so sánh là một thao tác
tư duy rất quan trọng giúp hs tìm ra cái mới.
Áp dụng trong giảng dạy sinh học:
Tùy mục đích mà ta sử dụng để so sánh sự giống
nhau hay khác nhau
-
Diễn đạt so sánh bằng lời
- Diễn đạt bằng bảng phân tích hay bảng hệ thống,
biểu đồ, sơ đồ logic
- Diễn đạt so sánh bằng tranh, sơ đồ
* Hình thức áp dụng:

2. Rèn luyện kỹ năng so sánh:
1. Rèn luyện kỹ năng phân tích – tổng hợp:
Phần I. Rèn các kỹ năng nhận thức cho học sinh trong dạy học
Sinh học
3. Rèn kỹ năng khái quát hóa:
- KQH là hoạt động trí tuệ cấp cao nhằm gom
các đối tượng có cùng thuộc tính vào một nhóm, là
quá trình chuyển từ cái đơn nhất lên cái chung nhất.

- KQH giữ vai trò chủ yếu trong khi hình thành các
khái niệm mới.
- Ở học sinh sự KQH diễn ra trên cơ sở phân tích,
so sánh.
1. Rèn luyện kỹ năng phân tích – tổng hợp:
Phần I. Rèn các kỹ năng nhận thức cho học sinh trong dạy học
Sinh học
2. Rèn luyện kỹ năng so sánh:
1. Rèn luyện kỹ năng phân tích – tổng hợp:
Phần I. Rèn các kỹ năng nhận thức cho học sinh trong dạy học
Sinh học
3. Rèn kỹ năng khái quát hóa:
2. Rèn luyện kỹ năng so sánh:
1. Rèn luyện kỹ năng phân tích – tổng hợp:
Phần I. Rèn các kỹ năng nhận thức cho học sinh trong dạy học
Sinh học
1. Rèn luyện kỹ năng phân tích – tổng hợp:
Phần I. Rèn các kỹ năng nhận thức cho học sinh trong dạy học
Sinh học
2. Rèn luyện kỹ năng so sánh:
1. Rèn luyện kỹ năng phân tích – tổng hợp:
Phần I. Rèn các kỹ năng nhận thức cho học sinh trong dạy học
Sinh học
3. Rèn kỹ năng khái quát hóa:
2. Rèn luyện kỹ năng so sánh:
1. Rèn luyện kỹ năng phân tích – tổng hợp:
Phần I. Rèn các kỹ năng nhận thức cho học sinh trong dạy học
Sinh học

Ví dụ 1

Ví dụ 1: Em hãy khái quát về cơ thể người (KQ sơ bộ)
Cơ thể người có nhiều bộ phận, mỗi bộ phận có cấu tạo
chuyên biệt và mỗi bộ phận có chức năng riêng hợp thành
một cơ thể thống nhất.
Ví dụ 2:
Ví dụ 2: Khái quát cục bộ
HS mô tả khái quát về cấu tạo, chức năng của các hệ cơ
quan trong cơ thể:
-
Hệ vận động
-
Hệ tuần hoàn
-
Hệ hô hấp
-
Hệ tiêu hóa
- …….
→
→ thấy được cơ thể người gồm nhiều bộ phận với cấu tạo,
chức năng riêng biệt hợp thành một thể thống nhất

Áp dụng trong giảng dạy sinh học:
Chủ yếu trong quá trình hình thành khái
niệm mới, Ở HS KQH diễn ra trên cơ sở
phân tích, so sánh
Kết luận
Kết luận:
→ Rèn được kỹ năng KQH giúp học sinh tách
được cái chung, cái bản chất, những mối liên
hệ bên trong mang tính quy luật của đối

tượng nghiên cứu, thấy được tổng thể vấn đề
cần nghiên cứu
Kết luận
Kết luận:

Có 5 hình thức khái quát hóa sau đây:
-
Khái quát cục bộ
-
Khái quát sơ bộ
-
Khái quát chuyên đề
-
Tổng kết
- Liên môn

2. Rèn luyện kỹ năng so sánh:
1. Rèn luyện kỹ năng phân tích – tổng hợp:
Phần I. Rèn các kỹ năng nhận thức cho học sinh trong dạy
Phần I. Rèn các kỹ năng nhận thức cho học sinh trong dạy
học Sinh học
học Sinh học
3. Rèn kỹ năng khái quát hóa:
4. Rèn kỹ năng suy luận:
Suy luận là hình thức của tư duy nhờ đó rút ra phán đoán
mới từ một hay nhiều phán đoán theo các quy tắc logic
xác định
VD: Sinh 8 – Vì sao nói “ Nhai kĩ no lâu”
- HS sẽ suy luận từ kiến thức vệ sinh tiêu hóa, các thói
quen ăn uống khoa học để bảo vệ hệ tiêu hóa.

PP suy luận gồm
PP suy luận gồm: Tiền đề - lập luận - kết luận.
Căn cứ vào cách thức lập luận , suy luận được chia ra thành
suy luận suy diễn và suy luận quy nạp.

Phần I
Phần I
. Rèn các kỹ năng nhận thức cho học sinh trong dạy học Sinh học
. Rèn các kỹ năng nhận thức cho học sinh trong dạy học Sinh học
Phần 2. Thiết kế bài tập tình huống để rèn luyện kỹ
Phần 2. Thiết kế bài tập tình huống để rèn luyện kỹ
năng nhận thức cho hs trong dạy học sinh học
năng nhận thức cho hs trong dạy học sinh học
* Yêu cầu thiết kế tình huống:
- Tính thời sự, sát thực tế, sát nội dung bài học
- Tạo khả năng để học sinh đưa ra nhiều giải pháp
- Nội dung của tình huống phải phù hợp với trình độ
của học sinh
*
Khi soạn thảo cần chú ý:
Khi soạn thảo cần chú ý:
- Chủ đề: Mô tả đặc điểm của tình huống
- Mục đích dạy học đạt được thông qua tình huống
- Nội dung: Mô tả bối cảnh tình huống. Nội dung tình
huống phải đủ thông tin để phân tích, giải quyết tình
huống.

* Áp dụng trong giảng dạy:
GV thiết kế bài tập tình huống để rèn
các kĩ năng:

- Kĩ năng phân tích, tổng hợp
– Kĩ năng so sánh
– Kĩ năng khái quát hóa
– Kĩ năng suy luận

VD1: Bài tập tình huống rèn kĩ năng phân tích – tổng hợp:
VD1: Bài tập tình huống rèn kĩ năng phân tích – tổng hợp:
Bài tập
Bài tập: Có một lưới thức ăn như hình vẽ. Giả sử nguồn
thức ăn ban đầu là A bị nhiễm DDT. Theo em động vật nào
có khả năng bị nhiễm DDT nặng nhất? Vì sao?
H
F
G
D
C
E
B
A

VD2: Bài tập tình huống rèn kĩ năng so sánh:
VD2: Bài tập tình huống rèn kĩ năng so sánh:
Bài tập:
Bài tập: Bạn Hà vẽ sơ đồ so sánh sự phát sinh giao tử đực và sự
phát sinh giao tử cái nhưng chưa đầy đủ. Em hãy hoàn chỉnh sơ
đồ trên để thấy được điểm giống nhau và khác nhau giữa 2 quá
trình này?
2n
2n
2n

2n
?
?
n
n ?
? ?
? ? ? ? ? ? ?
n
n

Bài tập Sinh 8 – Vì sao nói “ Nhai kĩ no lâu”
* Chuyển thành bài tập tình huống như sau:
Hai bạn học sinh tranh cãi vấn đề sau đây:
Bạn A nói: Ăn nhanh, ăn thức ăn có nhiều thịt, cá,
nhiều chất dinh dưỡng, ăn thật no thì hiệu quả tiêu
hóa tốt hơn.
Bạn B nói: Ăn chậm, nhai kĩ, ăn thức ăn có đầy đủ
thành phần dinh dưỡng, ăn vừa đủ không quá no
giúp cho quá trình tiêu hóa được đảm bảo tốt hơn.
CH: Theo em bạn nào nói đúng? Giải thích vì sao?
VD3: Bài tập tình huống rèn kĩ năng suy luận:
VD3: Bài tập tình huống rèn kĩ năng suy luận:

VD4: Bài tập tình huống rèn kĩ năng khái quát hóa:
VD4: Bài tập tình huống rèn kĩ năng khái quát hóa:
Bài tập:
Bài tập: Một bạn học sinh mang chậu hoa ưa sáng
vào để trong bóng mát, bạn vẫn tưới nước và chăm
sóc thường xuyên nhưng sau một thời gian thì cây
chết? Em hãy giải thích vì sao?

HS sẽ tái hiện lại kiến thức về quang hợp,
chức năng các bộ phận của cây như: Lá quang hợp,
tạo tinh bột, thoát hơi nước - rễ hút nước và muối
khoáng, thân có các bó mạch dẫn nước và các chất
dinh dưỡng nuôi cây. Khi thiếu ánh sáng – lá quang
hợp yếu – Thoát hơi nước yếu - ảnh hưởng tới rễ,
thân – cây chết…

BÀI TẬP THẢO LUẬN
BÀI TẬP THẢO LUẬN
Mời các thầy cô chia lớp làm 2 nhóm
Đề bài
Đề bài
Chọn một phần kiến thức bất kì trong chương trình
Sinh học THCS để xây dựng bài tập tình huống để rèn
các kĩ năng:
- Phân tích tổng hợp
- Kĩ năng so sánh
- Kĩ năng khái quát hóa
- Kĩ năng suy luận
Đề bài
Đề bài

Phần 3.
Phần 3.
Sử dụng biện pháp sơ đồ hóa trong dạy học SH
Sử dụng biện pháp sơ đồ hóa trong dạy học SH
:
:
- Sơ đồ hóa là biện pháp diễn đạt nội dung dạy học bằng

ngôn ngữ sơ đồ. Ngôn ngữ sơ đồ được thể hiện bằng các kí
hiệu khác nhau như Sơ đồ khối, Sơ đồ xích, chu trình, Sơ đồ
phân nhánh cành cây…
- Tuy nhiên không phải tất cả các nội dung dạy học đều có thể
sử dụng biện pháp sơ đồ hóa.
Chú ý khi xây dựng biện pháp sơ đồ hóa:
Chú ý khi xây dựng biện pháp sơ đồ hóa:
- Xét các phần tử của một tập hợp nào đó và mối quan hệ giữa
các phần tử.
- Các phần tử của tập hợp được biểu thị bằng các đỉnh của
sơ đồ.
- Các mối quan hệ của các cặp phần tử được biểu thị bằng
các cạnh hay cung.

Các bước xây dựng sơ đồ
Các bước xây dựng sơ đồ:
B1: GV thiết kế một sơ đồ hoàn chỉnh và phù hợp với nội
dung cần dạy cho học sinh
B2: Đề xuất phương án sử dụng sơ đồ để khai thác nội dung
kiến thức đó.
Có các phương án sử dụng sơ đồ sau
Có các phương án sử dụng sơ đồ sau:
- Giáo viên có thể sử dụng sơ đồ hoàn chỉnh để học sinh
phân tích sơ đồ.
- Sử dụng sơ đồ khuyết để học sinh dựa vào thông tin SGK
và kiến thức đã học để điền khuyết
- GV đưa ra kiến thức và yêu cầu học sinh tự xây dựng sơ
đồ.
- Giáo viên phải là người hướng dẫn gợi ý để học sinh
hoàn thành sơ đồ.

Biến dị
Biến dị di truyền Biến dị không di truyền
Biến dị tổ hợp Đột biến
Đột biến gen
Đột biến nhiễm sắc thể
Thường biến


*
*
Sơ đồ hóa và biện pháp sơ đồ hóa nội dung sách giáo khoa
Sơ đồ hóa và biện pháp sơ đồ hóa nội dung sách giáo khoa
:
:
Ví dụ: Thiết kế sơ đồ để dạy phần ôn tập chương Biến dị ( Sinh học 9)
Ví dụ: Thiết kế sơ đồ để dạy phần ôn tập chương Biến dị ( Sinh học 9)
Đột biến cấu trúc NST
Đột biến số lượng NST