TÍNH HIỆN đại và LỊCH sử lý LUẬN PHÊ BÌNH văn học VIỆT NAM THẾ kỷ XX

TÍNH HIỆN ĐẠI VÀ LỊCH SỬ
LÝ LUẬN PHÊ BÌNH VĂN HỌC VIỆT NAM
THẾ KỈ XX
Lý luận văn học Việt Nam thế kỉ XX là một bộ phận không tách
rời của văn học dân tộc, đồng thời cũng không tách rời với các trào
lưu lý luận văn học thế giới, bởi q trình hình thành, phát triển của
nó gắn liền với quá trình tự ý thức của văn học trong suốt thế kỉ qua
và đang bước vào thế kỉ XXI. Đánh giá quá trình lý luận văn học ấy
như thế nào, theo phương pháp nào, tiêu chí nào là một vấn đề có ý
nghĩa bức thiết. Lý luận ấy phát triển tất nhiên khơng phải chỉ do bản
thân nó và nhu cầu của văn học dân tộc mà còn do lịch sử xã hội,
quan hệ giao lưu quốc tế, bởi vì đó là những nhân tố quy định sự lựa
chọn, phương hướng, tính chất, hình thái của lý luận văn học ấy. Từ
trước đến nay chúng ta nhìn nhận sự phát triển của lý luận văn học
theo quan điểm ý thức hệ mác xít, coi đó là q trình truyền bá lý
luận văn học mác xít vào Việt Nam, là quá trình đánh dẹp các lý
thuyết phong kiến, tư sản, xét lại… Tiến trình lý luận coi như sự phản
ánh quá trình đấu tranh giai cấp, đấu tranh ý thức hệ giữa lý luận văn
học mác xít vơi lý luận văn học phong kiến, tư sản để tiến lên theo
định hướng xã hội chủ nghĩa, với các tiêu chí như thực tiễn cách
mạng, tính chiến đấu, tính giai cấp, tính biện chứng, tính tiên phong,
quan hệ địch – ta, bức tranh lí luận khơng chỉ mang đậm màu sắc
đấu tranh chính trị, mà cịn có thể có nguy cơ khái qt thiên lệch,
đem cái đặc thù làm cái phổ biến hoặc đem cái chính thống, quan
phương làm cái phổ biến. Chẳng hạn, nếu xem lịch sử lý luận văn học
Việt Nam thế kỉ XX là lịch sử truyền bá lý luận mác xít, là lịch sử
khẳng định vị trí độc tơn của nó và là lịch sử đấu tranh, phê phán tất
cả các thứ lý luận văn học phi mác xít, thì sẽ làm nghèo, làm méo bức
tranh phát triển thực tế của lý luận văn học. Đó là tình hình của một
số cuốn lịch sử lý luận văn học trước đây thiên về miêu tả các cuộc
đấu tranh tư tưởng trong văn nghệ. Các tiêu chí ấy cũng có một số cơ

sở khách quan nhất định, nhưng đồng thời cũng đều tỏ ra hạn hẹp,
bởi vì thực tiễn cách mạng, suy cho cùng chỉ là vận động của từng
thời kì trong thời gian, không gian cụ thể, chưa phải là tiêu chí phổ
qt, có tính lâu dài để nhìn nhận mọi hiện tượng lý luận. Lý luận


văn học mác xít, suy cho cùng cũng chỉ là một trường phái lý luận
hình thành từ thế kỉ XIX và được phát triển vào thế kỉ XX, chủ yếu là
ở các nước xã hội chủ nghĩa, nó khơng thể là tồn bộ văn hố nhân
loại, mà lý luận văn học Việt Nam muốn phát triển, phong phú, thì
khơng thể chỉ uống nước từ một nguồn[1]. Vì thế ngày nay chúng ta
cần nhìn lại q trình phát triển nói trên theo tiêu chí tính hiện đại,
bởi đó là đặc điểm chung của q trình vận động văn hố, văn nghệ
của nhân loại bắt đầu từ thời Phục Hưng ỏ phương Tây và tiếp tục cho
đến ngày nay trên phạm vi tồn thế giới. Khơng một học thuyết nào
lại khơng cần được đánh giá từ tính hiện đại.
Thật vậy, xét trên phạm vi thế giới, kể từ sau thời đại Phục Hưng,
đặc biệt từ thế kỉ XVIII, sau các cuộc cách mạng công nghiệp ở Anh,
Pháp , Mĩ, cuộc cách mạng tư sản và cách mạng vô sản Nga, cuộc vận
động Duy Tân ở Nhật Bản, Trung Hoa, Việt Nam, dù điều kiện xã hội,
chế độ chính trị có khác nhau, nhưng không đâu là không hướng
theo khuynh hướng hiện đại. Xét riêng trong thế kỉ XX ở Việt Nam,
các cuộc vận động của Phan Bội Châu, của Đông Kinh nghĩa thục, của
cụ Phan Châu Trinh, của Việt Nam Quốc Dân Đảng, của Đảng Cộng
sản Việt Nam, tuy khác nhau rất lớn về tính chất nhưng đều nằm
trong phạm trù chung của tính hiện đại. Tính hiện đại sẽ là một mặt
bằng mới để đánh giá mọi cống hiến của mọi tâng lớp người Việt
Nam cho sự phát triển văn hoá, văn học dân tộc, trong đó có lý luận
văn học.
Tính hiện đại là một phạm trù nhiều nghĩa[2], có mâu thuẫn và có

nội hàm diển biến theo lịch sử. Tính hiện đại của xã hội như là trạng
thái chuyển biến về hình thái, từ xã hội trung đại sang hiện đại, từ tôn
giáo sang thế tục, từ quân quyền sang dân chủ, tự do; từ cát cứ sang
quốc gia dân tộc, từ dân tộc biệt lập sang giao lưu quốc tế. Tính hiện
đại có tính chất tồn cầu hố. Tính hiện đại như một phạm trù văn
hoá bao gồm các thuộc tính như sùng thượng lí tính, khoa học, giải
phóng cái tơi, đề cao tính chủ thể. Tính hiện đại của văn học nóí
chung bao gồm sự đề cao tính thẩm mĩ, phân biệt với tính giáo huấn,
tính cộng cụ; đề cao tính tự chủ phân biệt với tính phụ thuộc; giải
phóng cá nhân với cái tơi chủ thể; đề cao nhận thức, sáng tạo, phân
biệt với việc sử dụng các hình thức có sẵn. Cần phân biệt tinh hiện đại
như là thuộc tính của trào lưu văn học hiện đại chủ nghĩa[3]với tính


hiện đại về văn học nói chung. Chủ nghĩa hiện đại bao gồm các thuộc
tính như tính hướng nội, tính phi lí, tính phi ngã, đề cao vơ thức.
Trong lý luận văn học, tính hiện đại vừa bao hàm các nội dung của
một phạm trù văn hoá vừa bao hàm các nội dung thuộc phạm trù văn
học[4]. Bước phát triển mới của tính hiện đại là hậu hiện đại, một sự
hoài nghi, phản ứng lại đối với các quan niệm độc tơn, tuyệt đối hố
các ngun lý văn hố, tư tưởng thành các “đại tự sự” đã nêu ra các
nguyên lý mới như phi lý tính, giải cấu trúc, vơ trung tâm, phi bản
chất chủ nghĩa…Các nguyên lý này cũng có thể được xem như những
cơng cụ để “đặt lại vấn đề”trong phạm vi tính hiện đại. Phạm trù tính
hiện đại cũng biến đổi sâu sắc trong tiến trình lịch sử. Chẳng hạn về
nội hàm lý tính, ở thế kỉ XVII người ta thiên về khẳng định tư duy suy
lý, sang thế kỉ XVIII người ta khẳng định kinh nghiệm, từ kinh
nghiệm mà đúc rút ra cái phổ quát, đối với Kant lý tính có nghĩa là có
tinh thần tự phê phán. Hiểu như vậy để trong quá trình vận dụng
khái niệm tính hiện đại chúng ta cần tính đến sự diễn tiến lịch sử của

nó. Trong thế kỉ XX tính hiện đại của lý luận văn học cũng có một
quá trình vận động tự phát triển, tự phủ định. Chẳng hạn một thời đề
cao nguyên lý phản ánh, nhận thức luận trong văn học thì nay có nhu
cầu đột phá nhận thức luận và phản ánh luận. Hoặc như một thời văn
học bị chính trị hố thì nay có xu hương vượt qua chính trị hố; một
thời xem văn học chỉ là cơng cụ, vũ khí của chính trị, thì nay có xu
hướng khẳng định tính tự chủ, thẩm mĩ của văn học và tính độc lập
của khoa lý luận văn học. Những đổi thay đó đều là biểu hiện sự vận
động của tính hiện đại.
Lý luận văn học Việt Nam thế kỉ XX thuộc phạm trù hiện đại, đó là
điều mọi người cơng nhận. Song tính hiện đại của lý luận văn học ở
đây bao gồm những nội dung gì thì vấn đề hình như chưa được quan
tâm đúng mức. Trước hết, tính hiện đại bắt nguồn từ q trình thốt
khỏi phạm vi khu vực mà tham gia vào phạm vi thế giới. Tồn bộ sinh
hoạt từ dịi sống vật chất đến tinh thần đều đi theo hướng thế giới
hóa. Khơng chỉ Việt Nam mà tồn bộ các nước Đơng Á đều đi theo
quỹ đạo đó. Theo quỹ đạo đó Việt Nam thốt khỏi ảnh hưởng Trung
Quốc như đã có vào thời trung đại để gắn với các quá trình thế giới.
Thứ hai, xét riêng về lý luận văn học là bộ mơn khoa học, nó là hệ
thống các khái niệm được chứng minh bằng lơgích của khoa học văn


học, chứ không phải là những phát biểu nhiều khi sâu sắc nhưng có
tính kinh nghiệm như các nhà bình văn ngày xưa, cũng không phải là
những quy định về chức năng từ phía chính trị, đạo đức, giáo dục.
Thứ ba, trong điều kiện vấn đề độc lập dân tộc có ý nghĩa hàng đầu
thì tinh thần quốc gia dân tộc phải là một nội dung của tính hiện đại,
bởi nó chống tư tưởng quốc gia quân chủ, xây dựng quốc gia độc lập,
dân chủ (bao gồm quan niệm của Đảng cộng sản là xây dựng quốc gia
dân chủ mới (“Đề cương văn hóa” năm 1943 gọi là “tân dân chủ”theo

quan niệm của Mao Trạch Đông), tiến lên chủ nghĩa xã hội. Tuy duới
thời trung đại văn học dân tộc đã được ý thức, song phải đến thế kỉ
XX chúng ta mới có ý niệm về văn học dân tộc Việt Nam, về lịch sử
văn học Việt Nam, mới quan tâm sưu tầm, phiên dịch, nghiên cứu,
phân loại, phân kì, mới có các vấn đề như văn học chữ Hán có phải là
bộ phận của văn học Việt Nam hay khơng, tính chất của văn học Việt
Nam qua các thời kì, vấn đề tính dân tộc, bản sắc văn hố dân tộc của
văn học…
Nội dung thứ tư là tính tự chủ, thẩm mĩ của văn học. Thời cổ đại,
trung đại văn học chủ yếu được xem là công cụ giáo huấn đạo đức,
“văn dĩ tải đạo”. Vấn đề đặc trưng văn học nghệ thuật trên thế giới
mới bắt đầu được xem xét từ Kant, Schiller. Khái niệm văn học như
một nghệ thuật ngôn từ mang bản chất thẩm mĩ, ở phương Tây, theo
Wellek, Worren mới có từ 200 năm nay. Đi tìm đặc trưng văn học là
một nội dung tính hiện đại của lý luận văn học, các thời đại trước
người ta chưa ý thức rõ rệt vấn đề này. Gắn với vấn đề đặc trưng văn
học là các vấn đề về các thuộc tính thẩm mĩ của văn học, ngơn từ văn
học, tư duy văn học, hình thức văn học, các thể loại văn học, lý luận
sáng tác, tiếp nhận văn học, điển hình hố, các trào lưu nghệ thuật,
phê bình văn học…
Nội dung thứ năm là nội dung văn học tức là con người, tư tưởng,
tình cảm trong văn học. Văn học hiện đại, tính từ thời Phục Hưng,
đặc biệt từ thế kỉ XVIII, đã làm thay đổi hẳn nội dung của văn học.
Gắn liền với vấn đề này là vấn đề con người cá nhân, cá tính, con
người cảm tính, tự nhiên, bản năng, vơ thức, tính chủ thể, tính sáng


tạo trong văn học với các cách thức, phương pháp biểu hiện con
người khác nhau.
Nội dung thứ sáu là các trường phái khoa học về văn học. Bản thân

khoa nghiên cứu văn học là sản phẩm của thời hiện đại. Theo G.
Pospelov, P. Nicolaev khoa văn học như là một khoa học mới hình
thành từ đầu thế kỉ XVIII, do sự phân hoá tri thức thành triết học,
đạo đức, khoa học, mĩ học. Nhưng phải đến cuối thế kỉ XIX, đặc biệt
sang đầu thế kỉ XX mới xuất hiện các trào lưu nghiên cứu văn học
khác nhau: văn học so sánh, văn hoá lịch sử, xã hội học, nghiên cứu
tiểu sử, phân tâm học, tâm phân học, cấu trúc luận, kí hiệu học, thần
thoại học, văn hố học, giải cấu trúc…Sự tiếp thu, vận dụng, phát
triển các phương pháp thể hiện tính hiện đại của lý luận văn học.
Đó là các nội dung chủ yêú của tính hiện đại trong lĩnh vực lý luận
văn học. Tất nhiên tính hiện đại trước hết thể hiện ở tinh thần hiện
đại. Đó là ý thức phản truyền thống (Baudrillard), chống quy phạm
(Habermas), tinh thần hồi nghi (A. Giddens), tinh thần lý tính
(logich và lịch sử), ý thức thế tục, ý thức cá nhân, cá tính…
Nhìn nhận lý luận văn học Việt Nam thế kỉ XX từ phạm trù tính hiện
đại chúng ta sẽ thấy một bức tranh nhiều chiều, phong phú, đa dạng
về q trình hình thành, phát triển và hiện đại hố lý luận, sẽ nhận ra
những phần chân lí mà trước đây, theo tiêu chí của lý luận văn học
cách mạng chúng ta cho là “có vấn đề”, khơng thể bỏ qua, thì nay lại
có điều kiện phân tích những mặt mâu thuẩn trong các quan điểm
văn nghệ cụ thể. Chẳng hạn các tác giả như Kant, Hegel, Nietzsche,
Gide, Freud ở nước ngoài hoặc Phạm Quỳnh, Nguyễn Văn Vĩnh, Hoài
Thanh, Trương Tửu…ở trong nước có vai trị đáng kể trong việc phát
triển tư tưởng lý luận văn học và mỹ học hiện đại, mà nếu chỉ xét theo
quan điểm ý thức hệ thì có khi họ chỉ là duy tâm, siêu hình và tư sản,
thậm chí là đồi truỵ, phản động, chỉ đáng đem ra phê phán.
Trong nửa đầu thế kỉ XX ở Việt Nam, trong điều kiện thuộc địa, mặc
dù ý thức văn học còn khá hỗn độn, mơ hồ, pha tạp nhưng tính hiện
đại đã xuất hiện trong trạng thái mâu thuẫn, không đồng bộ ở các

nhóm phái và cá nhân khác nhau. Trong điều kiện lịch sử lúc ấy nét
nổi bật là hình thành tinh thần dân tộc, ý thức quốc gia dân tộc trong
đa số trí thức Việt Nam. Các phong trào yêu nước đầu thế kỉ dấy lên
sau thất bại của phong trào Cần vương đã hun đúc tinh thần dân tộc
như một một biểu hiện của tính hiện đại. Tính dân tộc này khác về
chất so với ý thức dân tộc thời quân chủ. Các hoạt động sưu tầm,
phiên âm, phiên dịch về văn học cổ nước nhà, kỉ niệm Nguyễn Du
và Truyện Kiều, việc trình bày các thể loại văn học cổ, việc soạn văn
học sử Việt Nam… đều mang tinh thần và hình thái hiện đại, chưa
từng có trong truyền thống văn học phong kiến nhằm khẳng định sự
tồn tại của một quốc gia, dân tộc, tiếng nói và văn hố dân tộc với
tình cảm mảnh liệt, thiêng liêng.
Việc giới thiệu, tiếp thu, vận dụng các lý thuyết văn học phương Tây
là một bộ phận lớn, thậm chí là cơ bản của lý luận văn học Việt Nam.
Có thể nói suốt cả thế kỉ XX người Việt Nam, mặc dù gặp nhiều hạn
chế và trở ngại, song vẫn nổ lực theo dõi, giới thiệu và phần nào vận
dụng các lý thuyết hiện đại vào đời sống văn học của mình. Lý luận
mác xít đã có truyền thống khơng chỉ ở Hải Triều, Đặng Thai Mai, mà
cịn có ở Trương Tửu, Lương Đức Thiệp. Lý luận phân tâm học bắt
đầu từ Nguyễn Văn Hanh, Trương Tửu trước 1945 đến Đàm Quang
Thiện trước năm1975, rồi Đỗ Lai Thuý những năm gần đây.
Việc giới thiệu các tư tưởng và văn học phương Tây, giới thiệu văn
học cổ Việt Nam, nghiên cứu Truyện Kiều, cổ x văn xi quốc ngữ
ở tạp chí Nam Phong là đi theo tiếng gọi của tính hiện đại. Quan
niệm văn học của Phạm Quỳnh, Phạm Duy Tốn chủ yếu thể hiện ở
tinh thần thực dụng nhưng lại mâu thuẫn với tính thẩm mỹ của văn
học, gây nên sự phê phán của Thiếu Sơn. Cuộc xung đột giữa cụ nghè
Ngô Đức Kế với hoạt động kỉ niệm, đề caoTruyện Kiều thể hiện sự
mâu thuẫn giữa hai khuynh hướng về ý thức dân tộc. Ở Tản Đà tính

hiện đại thể hiện ở ý thức tự biểu hiện, giải phóng cá tính.
Bước sang giai đoạn 1932 – 1945 tính hiện đại được phát triển khá
nhiều mặt: văn học và lý luận phê bình hầu như đi song song với
nhau. Ý thức thẩm mỹ và tính tự chủ của văn học thể hiện đầu tiên ở
Thiếu Sơn và Hoài Thanh là biểu hiện nổi bật của tính hiện đại trong
lỹ luận văn học. Quan niệm này còn thể hiện ở nhiều tác phẩm của


Xuân Diệu, Chế Lan Viên, Hàn Mặc Tử và các nhà thơ mới khác.
Cuộc bút chiến giữa hai quan điểm “nghệ thuật vị nghệ thuật” và
“nghệ thuật vị nhân sinh” thường được miêu tả như một cuộc đấu
tranh giữa quan niệm văn học duy tâm, tư sản và quan niệm văn học
duy vật, vô sản và cách mạng đã làm giảm mất ý nghĩa hiện đại trong
ý kiến của Hoài Thanh[5]. Cuộc bút chiến ấy còn tiếp tục trong
sách Văn học khái luận của Đặng Thai Mai và còn kéo dài đến cuộc
tranh luận văn nghệ ở Việt Bắc qua vấn đề văn nghệ và tuyên truyền,
rồi tiếp tục qua vấn đề văn nghệ và chính trị trong sự kiện “Nhân văn
– Giai phẩm”, tuy khẳng định khuynh hướng chính trị thống nhất của
văn học, nhưng lại làm giảm tính hiện đại về mặt nghệ thuật. Trên thế
giới quan niệm văn học là công cụ của tư tưởng, đạo đức, giáo hố,
nhận thức đã có lâu đời từ Platon, Aristote và ăn sâu vào trong tiềm
thức mỗi người trong mọi thời đại, cho nên trở thành đương nhiên.
Vấn đề tính tự chủ của văn học mới được ý thức và được nghiên cứu từ
thế kỉ XVIII. Kant, Schiller nghiên cứu trên bình diện mỹ học,
Nietzsche nghiên cứu trên bình diện triết học sự sống, trường phái
Franfurt nghiên cứu trên bình diện xã hội học, Heidegger nghiên cứu
trên bình diện ngơn ngữ. Một vấn đề được nghiên cứu dai dẳng, liên
tục, nhiều mặt như thế không thể là một vấn đề vơ nghĩa. Có thể vẫn
cịn những quan điểm khác nhau, song không nên giản đơn quy vấn
đề tự chủ của văn học thành một vấn đề duy tâm để mà phủ nhận.

Vấn đề tính tự chủ của văn học cịn gắn với một vấn đề khác khơng
kém hóc búa là vấn đề mối quan hệ văn học và chính trị. Văn học có
phải là vũ khí của chính trị, là phương tiện của chính trị với tư cách là
một hình thái ý thức xã hội hay không? Quan niệm phổ biến ngày
nay ở phuơng Tây là xem văn học tự thân như một hình thái ý thức
xã hội, văn học có ý thức xã hội của nó. M. Bakhtin cũng xem văn học
là kí hiệu của ý thức hệ. Quan niệm đó khơng hạn chế tự do của văn
học, khơng làm mất tính tự chủ của nó và khơng gây phản ứng trong
giới học thuật. Trái lại ở các nước xã hội chủ nghĩa trước đây và ngày
nay quan niệm xem văn nghệ là hình thái ý thức xã hội lại gây nhiều
tranh cãi. Đó là vì nhu cầu biến văn học thành cơng cụ, vũ khí để
truyền bá cho một ý thức xã hội của nhà nước được quy định sẵn, một
thế giới quan định sẵn đã làm mất đi cái ý thức xã hội vốn có của văn
học và cũng làm mất đi tự do của sáng tạo. Do đó vấn đề khơng phải


là văn học có hay khơng có tính chất của hình thái ý thức xã hội, mà
là quan niệm về tính chất hình thái ý thức xã hội ấy như thế nào.
Cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc là sứ mạng lịch sử của dân tộc Việt
Nam thế kỉ XX. Sự chuyển giao lá cờ cứu nước từ các nhà văn thân
sang các nhà cách mạng tư sản, rồi cuối cùng lá cờ ấy được trao vào
tay các nhà cách mạng vô sản mà đảng Cộng sản Việt Nam là đại diện
đã làm cho quan niệm mác xít thắng thế, trở thành tư tưởng chủ đạo,
độc tôn và đã đưa văn học cùng lí luận phát triển theo hướng tính
hiện đại của lí luận văn học mác xít.
Lí luận văn học mác xít Việt Nam hình thành dần dần trong quá
trình phát triển. Từ những ý kiến ban đầu của Hải Triều đến Đề
cương văn hoá Việt Nam năm 1943, rồi các bài báo giải thích, bản
báo cáo của Trường Chinh năm 1948 quan niệm được rõ dần. Đó là
quan niệm xem văn học là một hình thái ý thức hệ thuộc thượng tầng

kiến trúc, là vũ khí đấu tranh cho sự nghiệp giải phóng dân tộc và
tiến bộ xã hội theo quan điểm của Đảng cộng sản. Quan niệm này lúc
đầu được phát biểu tóm tắt, rõ ràng chịu ảnh hưởng trực tiếp của bài
báoTân dân chủ chủ nghĩa luận của Mao Trạch Đông phát biểu vào
tháng 1-1940, bởi vì “tân dân chủ” là thuật ngữ do Mao Trạch Đơng
sáng tạo, khơng có trong kho tàng kinh điển Mác Lênin. Đề cương là
bản tuyên ngôn đầu tiên về độc quyền lãnh đạo cách mạng văn hoá
Việt Nam của Đảng Cộng sản Việt Nam, là tun ngơn về vị trí độc
tơn của chủ nghĩa Mác trong văn hố Việt Nam. Đề cương nêu nhiệm
vụ trước mắt: Chống văn hoá phát xít, phong kiến, thối bộ, nơ dịch,
văn hố ngu dân và phỉnh dân. Phát huy văn hoá tân dân chủ Đông
Dương. Đề cương nêu nhiệm vụ phải làm: a) “Tranh đấu về học
thuyết, tư tưởng, làm cho thuyết duy vật biện chứng và duy vật lịch sử
thắng”. b) “Tranh đấu về tông phái, làm cho xu hướng tả thực xã hội
chủ nghĩa thắng”. c) “Tranh đấu về tiếng nói, chữ viết”. Cốt lõi của Đề
cương là hai điểm a và b. Đề cương nêu rõ nguy cơ văn hoá Việt Nam
dưới ách phát xít Nhật, Pháp và nêu ba nguyên tắc vận động nổi
tiếng: dân tộc hoá, đại chúng hoá, khoa học hố, (cũng là khẩu hiệu
của Mao!) sau đó đổi lại: dân tộc hoá, khoa học hoá, đại chúng hoá.


Đó là các ngun tắc mang tính hiện đại trong quan niệm của Đảng
cộng sản.
Dần dần nội dung đề cương được giải thích cụ thể và có phần mềm
mại nhưng cái lõi cốt thì khơng thay đổi. Văn bản Mấy nguyên tắc
lớn của cuộc vận động văn hoá mới Việt Nam lúc này ( viết ngày 229-1944, đăng tạp chí Tiên Phong số 2 ngày 1-12-1946) nêu ba căn
bệnh của văn hoá Việt Nam và đánh giá văn hoá ấy rất thấp, không
thoả đáng đối với văn nghệ lúc ấy, nếu như khơng nói là sai hẳn: “Văn
nghệ hợp pháp hầu hết (tôi nhấn mạnh – TĐS) bội phản tinh thần
dân tộc độc lập. Hình thức văn nghệ hết theo lối Tống Nho[…], lại học

đòi lối Pháp một cách lố lăng”. Đánh giá một số hiện tượng cụ thể
như Xuân thu nhã tập, tạp chí Tri Tân, tạp chí Thanh Nghị hồn tồn
khơng đúng. Cách đánh giá mang đậm tính áp đặt của ý thức hệ và ít
sát đối tượng ấy sẽ còn tiếp tục dài dài trong các thời kì sau.
Xem văn học như hình thái ý thức xã hội là một quan niệm hiện đại,
xuất phát từ một học thuyết của khoa chính trị kinh tế học, nhưng
xem văn học là công cụ của đấu tranh giai cấp, giải phóng dân tộc,
một vũ khí tun tuyền cách mạng, thì tuy đáp ứng nhu cầu thực tế,
song lại là sự tiếp tục quan niệm “văn dĩ tải đạo” của truyền thống
nho giáo. Quan niệm đó hàm chứa một mâu thuẫn chưa được giải
quyết về chức năng xã hội và tính tự chủ của văn học, gieo cái mầm
cho nhiếu cuộc tranh luận về văn nghệ trong suốt trăm năm.
Lý luận về nội dung văn học xuất phát từ lí thuyết hình thái ý thức xã
hội chủ đạo là phản ánh cái hiện thực phù hợp với hệ tư tưởng của
Đảng. Tư tưởng ấy nếu trong thời kì chiến tranh giải phóng dân tộc
cịn có khả năng phát huy tác dụng thì đến sau chiến tranh trở thành
trở ngại cho sự phát triển của văn học mà đến thời “Đổi mới” đã được
hố giải bằng khẩu hiệu “cởi trói” do ông Tổng bí thư Nguyễn Văn
Linh nêu ra.
Cuộc “tranh đấu về học thuyết” và “tranh đấu về tông phái” được đề
xuất từ 1943 và được thực hiện từ những năm 1948 -1949 trở đi ở
vùng tự do và ở miền Bắc Việt Nam sau 1954 đã làm cho việc tiếp
nhận các trường phái lý luận văn học, mỹ học hiện đại trên thế giới
gặp trở ngại. Các cuộc đấu tranh về ý thức hệ chống các khuynh


hướng lý luận và sáng tác tư sản và “xét lại” đã tạo ra những cơng
trình khoa học giả. Chẳng hạn, cơng trình Phê phán chủ nghĩa xét lại
hiện đại trong văn nghệ của GS. Hồng Xn Nhị hay cơng
trình Phê phán chủ nghĩa hiện sinh của GS. Đỗ Đức Hiểu, khơng có

sức thuyết phục ngay cả đối với chính tác giả của nó. Có một thời
chúng ta hầu như cấm tiếp nhận, vận dụng một số trường phái lí luận
phương Tây, như chủ nghĩa cấu trúc trong nghiên cứu văn học. Một
số cơng trình của Phan Ngọc nghiên cứu về thơ Đường, về Truyện
Kiều theo lối cấu trúc chủ nghĩa đã không thể công bố, phải sau
những năm 80 mới được công bố dưới tên gọi “thao tác luận”, được
giới học thuật đón nhận. Điều này nói lên rằng tính hiện đại khơng
thể bị ngăn chặn bởi một chủ trương nào. Ở miền Nam trước năm
1975 việc dịch thuật, giới thiệu, tiếp nhận các lý thuyết văn học hiện
đại phương Tây đuợc tiến hành tự nhiên hơn. Với tâm thức Việt Nam
là hỗn dung văn hố, là khơng từ chối tiếp nhận các yếu tố ngoại sinh.
ở các vùng địch chiếm và trong cả nước sau 1975, sự tiếp nhận các lý
luận văn học phương Tây dần dần được mở rộng mặc dầu cịn chậm
chạp. Chậm chạp vì năng lực nội sinh yếu và do một số nhân tố khác
nữa. Tuy nhiên sự tiếp nhận lúc này mang ý vị tính hiện đại, bởi vì do
nhu cầu đột phá truyền thống. Tính hậu hiện đại đã xuất hiện trong
sáng tác, song tính hậu hiện đại trong lý luận văn học thì hầu như
chưa thấy rõ. Có hai hình thái tiếp nhận lý luận nước ngoài. Tiếp
nhận cưỡng bức và tiếp nhận tự nguyện. Trong các thời kì người Hán
đơ hộ trước đây, sự cưỡng bức tiếp nhận văn hoá Hán xem ra chẳng
có mấy kết quả. Nhưng khi đất nước độc lập vào thế kỉ X sự tiếp nhận
tự nguyện đã đem lại sự phồn vinh cho văn hoá văn học Việt Nam.
Chỉ tiếp nhận tự nguyện mới có thể đem lại những giá trị đích thực
cho văn hố. Trong cách tiếp nhận như một phương thức nội tại của
ảnh hưởng có thể phân biệt các hình thái lai căng, rập khuôn, sáng
tạo xét theo hiệu quả tiếp nhận. Và truyền thống “dung hồ tơn giáo”
có từ đời Trần phải chăng đang phát huy tạo ra những sự dung hồ
mới về các thứ lý luận. Tính hỗn dung cũng không tạo ra lối tiếp thu
từng hệ thống riêng biệt đến mức phát triển, đột phá hệ thống ấy.
Người Việt Nam đã có kinh nghiệm đối thoại với các tư tưởng ngoại

sinh hàng ngàn năm nay, biết chọn cái gì vừa sức, tổng hợp lại, vận
dụng vào Việt Nam, làm thành “dị bản Việt Nam”. Với truyền thống


ấy, tính hiện đại của lý luận nói chung, kể cả triết học, từ Nho học
ngày xưa đến triết học mác xít ngày nay, và lý luận văn học nói riêng
của Việt Nam thường bị chiết khấu. Và do đó ít có khả năng cạnh
tranh với lý luận nước ngồi. Ở đây đến lượt mình, tính hiện đại ở
Việt Nam bị giới hạn bởi truyền thống, và do bị giới hạn bởi truyền
thống thì đó là một tính hiện đại yếu. Chừng nào nhu cầu đột phá
truyền thống thắng thế thì Việt Nam mới thật sự có tính hiện đại, bởi
lúc đó mới thật sự có linh hồn của tính hiện đại.
Nhìn lại lý luận văn học Việt Nam thế kỉ XX theo tiêu chí tính hiện
đại nghĩa là khắc phục cái nhìn theo tiêu chí chính trị thuần t, hẹp
hịi, mà phải nhìn trong viễn cảnh phát triển lý luận của thịi kì hội
nhập, tồn cầu hố tri thức. Nó khơng chỉ cung cấp một mặt bằng
mới để đánh giá các thành tựu và nhược điểm của chuyên ngành
trong thời đại giao lưu, hội nhập, mà còn cho phép so sánh sự phát
triển lý luận văn học Việt Nam trong tương quan với lý luận văn học
thế giới nói chung và với một số nước phát triển trong lĩnh vực này
nói riêng. Những nhận thức ấy sẽ góp phần định hướng con đường
tiếp theo của lý luận văn học Việt Nam trong thế kỉ mới.