Tổ chức hoạt động ngoại khóa về các kiến thức Điện tích Điện trường Vật lí 11 theo hướng phát huy tính tích cực, năng lực sáng tạo của học sinh

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM
…………..o0o…………..

NGUYỄN TIẾN VINH

TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NGOẠI KHĨA
VỀ CÁC KIẾN THỨC “ĐIỆN TÍCH - ĐIỆN TRƯỜNG” - VẬT LÝ 11
THEO HƯỚNG PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC
NĂNG LỰC SÁNG TẠO CỦA HỌC SINH

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

THÁI NGUYÊN - 2013

Số hóa bởi trung tâm học liệu

/>

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM
…………..o0o…………..

NGUYỄN TIẾN VINH

TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NGOẠI KHĨA
VỀ CÁC KIẾN THỨC “ĐIỆN TÍCH - ĐIỆN TRƯỜNG” - VẬT LÝ 11
THEO HƯỚNG PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC
NĂNG LỰC SÁNG TẠO CỦA HỌC SINH

Chuyên ngành: Lý luận và phƣơng pháp dạy học bộ môn Vật lí

Mã số: 60.14.0111
LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC
Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS: PHẠM XUÂN QUẾ

THÁI NGUYÊN - 2013

Số hóa bởi trung tâm học liệu

/>

i

LỜI CAM ĐOAN

Tơi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên cứu của riêng tôi,
các số liệu và kết quả nghiên cứu nêu trong luận văn này là trung thực
và chưa từng cơng bố trong bất kỳ một cơng trình nào khác.

TÁC GIẢ LUẬN VĂN

Nguyễn Tiến Vinh

Số hóa bởi trung tâm học liệu

/>

ii

LỜI CẢM ƠN
Để hoàn thành luận văn tốt nghiệp này, tác giả xin chân thành cảm ơn

Ban Giám hiệu, Khoa Sau đại học, Ban chủ nhiệm, quý thầy, cô giáo khoa
Vật lí trƣờng Đại học Sƣ Phạm Thái Nguyên và quý thầy, cô giáo trực tiếp
giảng dạy, giúp đỡ trong suốt quá trình học tập.
Tác giả xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu cùng các thầy, cô giáo
Bộ môn Vật lí Trƣờng THPT Tân Yên 1 đã tạo mọi điều kiện thuận lợi trong
suốt thời gian tác giả thực hiện thực nghiệm sƣ phạm tại trƣờng.
Đặc biệt, tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới Thầy hƣớng dẫn:
PGS. TS Phạm Xuân Quế đã hƣớng dẫn, giúp đỡ tận tình trong suốt thời gian
nghiên cứu và hồn thành luận văn này.
Tác giả cảm ơn tập thể lớp Cao học Vật lý khóa 19 đã giúp đỡ, đóng
góp nhiều ý kiến trong quá trình học tập và thực hiện luận văn.
Cuối cùng xin bày tỏ lòng biết ơn đến gia đình, ngƣời thân, bạn bè,
đồng nghiệp đã giúp đỡ, động viên tác giả hoàn thành luận văn này.
Thái Nguyên, tháng 8 năm 2013
Tác giả

Nguyễn Tiến Vinh

Số hóa bởi trung tâm học liệu

/>

iii

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT
Viết tắt

Viết đầy đủ

THPT

Trung học phổ thơng

TN

Thí nghiệm

GV

Giáo viên

HS

Học sinh

DCTNĐG

Dụng cụ thí nghiệm đơn giản

TNVL

Thí nghiệm Vật lý

PPDH

Phƣơng pháp dạy học

Số hóa bởi trung tâm học liệu

/>

iv

MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ............................................................................................................. i
1. Lí do chọn đề tài ............................................................................................. 1
2. Mục đích nghiên cứu của đề tài ..................................................................... 3
3. Lịch sử nghiên cứu vấn đề mà đề tài quan tâm .............................................. 3
4. Giả thuyết khoa học của đề tài ....................................................................... 5
5. Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài .................................................................... 5
6. Nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài ..................................................................... 5
8. Phƣơng pháp nghiên cứu đề tài ...................................................................... 7
9. Đóng góp của luận văn ................................................................................... 8
10. Nội dung luận văn: ....................................................................................... 8
NỘI DUNG ...................................................................................................... 10
CHƢƠNG 1: .................................................................................................... 10
CƠ SỞ LÍ LUẬN VỀ HOẠT ĐỘNG NGOẠI KHỐ VẬT LÍ ..................... 10
Ở TRƢỜNG PHỔ THƠNG ............................................................................. 10
1.1. Vị trí, tác dụng của hoạt động ngoại khóa trong dạy học ở trƣờng phổ
thơng ................................................................................................................. 10
1.1.1. Vị trí của hoạt động ngoại khóa trong hệ thống các hình thức tổ chức
dạy học ở trƣờng phổ thông ............................................................................. 10
1.1.2. Tác dụng của hoạt động ngoại khóa vật lí ............................................. 11
1.2. Các đặc điểm của hoạt động ngoại khóa ................................................... 12
1.3. Nội dung, các hình thức tổ chức và phƣơng pháp dạy học ngoại khóa về
vật lí .................................................................................................................. 13
1.3.1. Nội dung ngoại khóa về vật lí ................................................................ 13
1.3.2. Các hình thức hoạt động ngoại khóa về vật lí ....................................... 14
1.3.3. Phƣơng pháp dạy học hoạt động ngoại khóa vật lí ................................ 21

Số hóa bởi trung tâm học liệu

/>

v

1.4. Quy trình tổ chức hoạt động ngoại khóa về vật lí ..................................... 24
1.5 Thiết kế, chế tạo và sử dụng các dụng cụ TN đơn giản (DCTNĐG) trong
dạy học vật lí ở trƣờng phổ thơng .................................................................... 26
1.5.1. DCTNĐG tự làm trong dạy học vật lí ở trƣờng phổ thơng. .................. 26
1.5.2. Một số yêu cầu đối với dụng cụ TN đơn giản tự làm. ........................... 27
1.5.3. Các khả năng sử dụng các DCTNĐG tự làm trong dạy học vật lí ở
trƣờng phổ thơng. ............................................................................................. 27
1.5.4. TN vật lí (TNVL) ở nhà với tƣ cách là một loại bài làm mà GV giao
cho từng HS hoặc nhóm HS thực hiện ở nhà ................................................... 28
1.6. Phát huy tính tích cực và phát triển năng lực sáng tạo của học sinh trong
dạy học ngoại khóa vật lí ................................................................................. 29
1.6.1. Tính tích cực của học sinh trong hoạt động học tập .............................. 29
1.6.2. Năng lực sáng tạo của học sinh trong hoạt động học tập....................... 32
1.6.3. Phát huy tính tích cực và phát triển năng lực sáng tạo của học sinh trong
dạy học ngoại khóa vật lý................................................................................. 35
CHƢƠNG 2...................................................................................................... 38
TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NGOẠI KHỐ VẬT LÍ VỀ CÁC KIẾN THỨC
“ĐIỆN TÍCH - ĐIỆN TRƢỜNG” CHO HỌC SINH LỚP 11 THPT ............. 38
2.1. Mục tiêu dạy học mà học sinh cần đạt đƣợc khi học về “Điện tích - Điện
trƣờng” ở lớp 11 THPT ................................................................................... 38
2.1.1. Mục tiêu về kiến thức ............................................................................. 38
2.1.2. Mục tiêu về kĩ năng ................................................................................ 39
2.1.3. Mục tiêu phát triển tƣ duy ...................................................................... 40
2.2. Các thí nghiệm cần tiến hành trong q trình dạy học về “Điện tích - Điện

trƣờng” ............................................................................................................ 40
2.3. Tìm hiểu tình hình dạy và học về “Điện tích - Điện trƣờng” ở lớp 11
THPT ................................................................................................................ 41
Số hóa bởi trung tâm học liệu

/>

vi

2.3.1. Mục đích điều tra ................................................................................... 41
2.3.2. Phƣơng pháp điều tra ............................................................................. 41
2.3.3. Đối tƣợng điều tra .................................................................................. 41
2.3.4. Kết quả điều tra ...................................................................................... 42
2.3.5. Nguyên nhân của những sai lầm của học sinh và một số giải pháp khắc
phục .................................................................................................................. 47
2.4. Xây dựng quy trình hoạt động ngoại khố về “Điện tích - Điện trƣờng” ở
lớp 11 THPT ..................................................................................................... 49
2.4.1. Ý định sƣ phạm chung khi xây dựng quy trình tổ chức hoạt động ngoại
khóa .................................................................................................................. 49
2.4.2. Nội dung của hoạt động ngoại khóa về ứng dụng kĩ thuật của kiến thức
“Điện tích-Điện trƣờng”................................................................................... 52
2.4.3. Các thí nghiệm mà giáo viên đã nghiên cứu, chế tạo và dự kiến giao
cho học sinh trong nội dung của hội vui vật lí về “Điện tích-Điện trƣờng” ... 53
2.4.4. Hình thức và phƣơng pháp tổ chức hoạt động ngoại khóa .................... 70
2.4.4.1. Hình thức tổ chức ................................................................................ 70
2.4.4.2. Phƣơng pháp dạy học .......................................................................... 72
2.4.5. Dự kiến những khó khăn mà học sinh gặp phải trong khi thực hiện
nhiệm vụ và phƣơng pháp hƣớng dẫn học sinh ............................................... 78
CHƢƠNG 3...................................................................................................... 84
THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ........................................................................... 84

3.1. Mục đích của thực nghiệm sƣ phạm ......................................................... 84
3.2. Đối tƣợng và thời gian thực nghiệm sƣ phạm .......................................... 84
3.3. Phƣơng pháp thực nghiệm sƣ phạm .......................................................... 84
3.4. Phân tích diễn biến và đánh giá kết quả thực nghiệm sƣ phạm ................ 85
3.4.1. Phân tích diễn biến của các hoạt động ngoại khóa trong q trình thực
nghiệm sƣ phạm ............................................................................................... 85
Số hóa bởi trung tâm học liệu

/>

vii

3.4.2. Sơ bộ đánh giá tính khả thi của quy trình đã lập.................................. 101
3.4.3. Sơ bộ đánh giá hiệu quả của hoạt động ngoại khóa ............................. 103
KẾT LUẬN CHƢƠNG 3............................................................................... 105
KẾT LUẬN CHUNG CỦA LUẬN VĂN ..................................................... 106
TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC

Số hóa bởi trung tâm học liệu

/>

1

MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Nhân loại đã bƣớc sang thế kỉ 21- thế kỉ của khoa học và công nghệ
phát triển. Những thành tựu to lớn của khoa học và cơng nghệ đóng vai trị
ngày càng đáng kể trong đời sống xã hội. Để bắt kịp nhịp sống của thế giới và

tránh không bị tụt hậu quá xa địi hỏi các quốc gia phải nỗ lực khơng ngừng.
Cùng với nhịp phát triển chung của thế giới và để đạt mục tiêu xây dựng
thành công chủ nghĩa xã hội, nƣớc ta đang bƣớc vào thời kì tiến hành CNH HĐH đất nƣớc. Điều đó địi hỏi nƣớc ta phải có nguồn nhân lực có trình độ
cao và có khả năng thích ứng tốt. Chính vì vậy mà Đảng ta đã đƣa ra chiến
lƣợc “giáo dục là quốc sách hàng đầu” (Cƣơng lĩnh 1991) và yêu cầu phải đổi
mới trong giáo dục một cách toàn diện cả về phƣơng pháp và nội dung. Do
vậy, việc đổi mới phƣơng pháp dạy học ở trƣờng phổ thông hiện nay là mục
tiêu hàng đầu để đáp ứng yêu cầu của xã hội.
Trong những năm gần đây, Đảng và Nhà nƣớc ta đã có những biện
pháp tích cực và hữu hiệu nhằm nâng cao chất lƣợng dạy và học. Nghị quyết
Trung ƣơng II khóa IX đã chỉ rõ: “Đổi mới mạnh mẽ phƣơng pháp giáo dục
và đào tạo, khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện thành nếp tƣ duy
sáng tạo của ngƣời học, từng bƣớc áp dụng các phƣơng pháp tiên tiến và
phƣơng tiện hiện đại và quá trình dạy và học, đảm bảo điều kiện và thời gian
tự học, tự nghiên cứu cho học sinh nhất là sinh viên…”
Vật lí học là một môn học bắt buộc trong hệ thống các môn học của nhà
trƣờng phổ thông ở nƣớc ta hiện nay. Yêu cầu đổi mới phƣơng pháp dạy và học
trong nhà trƣờng phổ thơng trong đó u cầu đổi mới phƣơng pháp dạy và học
đối với mơn vật lí là điều tất yếu. Do đặc thù của vật lí học là môn khoa học
thực nghiệm nên một trong những khâu quan trọng của q trình đổi mới
Số hóa bởi trung tâm học liệu

/>

2

phƣơng pháp dạy học vật lý là tăng cƣờng các hoạt động thực nghiệm của học
sinh trong quá trình học tập. Vì vậy, việc đƣa thí nghiệm vào dạy học đã làm
cho học sinh tiếp cận với con đƣờng nghiên cứu khoa học của các nhà khoa học
và tiếp thu các kiến thức một cách nhanh chóng, dễ dàng hơn. Thơng qua thí

nghiệm vật lý, học sinh sẽ đƣợc rèn luyện kĩ năng, kĩ xảo, giáo dục tổng hợp,
hình thành tƣ duy sáng tạo và tinh thần làm việc tập thể. Thơng qua việc tiến
hành thí nghiệm, học sinh đƣợc làm quen với phƣơng pháp nghiên cứu khoa
học, có một số kĩ năng sử dụng các máy móc thiết bị cơ bản làm cơ sở cho việc
sử dụng những công cụ trong công việc cũng nhƣ trong cuộc sống.
Qua điều tra thực tế, chúng tôi thấy: Việc dạy và học theo chƣơng trình
mới đã có nhiều ƣu điểm. Tuy nhiên, dạy học nội khố vẫn cịn rất nặng nề,
chƣa kích thích đƣợc sự hứng thú học tập và chƣa phát triển đƣợc năng lực
sáng tạo của học sinh. Do vậy, để đạt đƣợc mục tiêu đã đề ra của nền giáo
dục, cần phải đa dạng hố các hình thức tổ chức hoạt động học tập của học
sinh, và cần phải khẳng định vai trị quan trọng của hoạt động ngồi giờ lên
lớp (hay hoạt động ngoại khoá). Đây là một hình thức dạy học mang lại hiệu
quả cao nhƣng hiện nay chƣa đƣợc chú trọng ở các trƣờng phổ thông nƣớc ta.
Nó khơng những giúp học sinh củng cố các kiến thức đã học ở nội khố mà
cịn giúp đào sâu, mở rộng kiến thức, phát huy tính tích cực, sáng tạo của học
sinh. Đây là những điều mà nội khoá làm chƣa tốt do điều kiện thời gian,
phƣơng tiện dạy học hay do sức ép thi cử.
Qua quá trình nghiên cứu sách giáo khoa vật lí 11, chúng tơi nhận thấy
kiến thức về Điện tích - điện trƣờng có nhiều ứng dụng trong đời sống và kĩ
thuật. Đặc biệt, ứng dụng lý thuyết về tĩnh điện học có thể giải thích rất nhiều
hiện tƣợng hay gặp trong cuộc sống hàng ngày, dễ quan sát và đƣợc áp dụng
nhiều trong khoa học kĩ thuật, trong đời sống nhƣ: tĩnh điện và những tác hại
trong sản xuất-cách khắc phục, công nghệ sơn tĩnh điện, cơng nghệ máy in,
Số hóa bởi trung tâm học liệu

/>

3

thiết bị lọc bụi tĩnh điện, ứng dụng của tụ điện… Trong dạy học nội khóa đã

đƣợc trang bị một số thiết bị thí nghiệm tối thiểu về tĩnh điện học, nhƣng qua
điều tra chúng tôi nhận thấy với nhiều lí do khác nhau, các giáo viên chƣa
khai thác, tận dụng đƣợc hết khả năng của các thiết bị thí nghiệm này trong
dạy học. Có giáo viên sử dụng các thiết bị này trong dạy học nhƣng chƣa
nghiên cứu để đƣa thí nghiệm vào giảng dạy theo hƣớng tổ chức hoạt động
nhận thức cho học sinh. Việc tổ chức dạy học nhằm giúp học sinh có thể vận
dụng kiến thức đã đƣợc học về Điện tích-Điện trƣờng vào thực tế cịn nhiều
hạn chế. Do vậy, trong học nội khóa, học sinh khơng có cơ hội đƣợc rèn
luyện các kĩ năng, các thao tác làm thí nghiệm, cũng nhƣ việc hình thành kiến
thức một cách máy móc, khơng có sự liên hệ, dễ dẫn đến sai lầm, hay khơng
có sự hứng thú, tích cực trong học tập và khơng đƣợc rèn luyện tƣ duy sáng
tạo. Chính vì những lí do đó mà chúng tôi đã chọn đề tài: “Tổ chức hoạt
động ngoại khóa về các kiến thức “Điện tích-Điện trường” - Vật lí 11 theo
hướng phát huy tính tích cực, năng lực sáng tạo của học sinh”, với mong
muốn góp phần nâng cao chất lƣợng dạy và học vật lí ở trƣờng THPT.
2. Mục đích nghiên cứu của đề tài
Nghiên cứu nội dung và quy trình tổ chức hoạt động ngoại khoá về ứng
dụng kỹ thuật của các kiến thức về “Điện tích - Điện trƣờng” cho học sinh
lớp 11 nhằm phát huy tính tích cực và phát triển năng lực sáng tạo của học
sinh, đồng thời góp phần củng cố, đào sâu, mở rộng các kiến thức đã học
trong nội khoá.
3. Lịch sử nghiên cứu vấn đề mà đề tài quan tâm
Hoạt động ngoại khố là một hình thức dạy học có thể giúp học sinh có
kết quả cao hơn trong học tập và góp phần hồn thiện nhân cách cho các em.
Chính vì vậy mà hoạt động ngoại khố đã đƣợc chú trọng nghiên cứu và thực
Số hóa bởi trung tâm học liệu

/>

4

hiện ở nhiều nƣớc trên thế giới. Thậm chí nền giáo dục của nhiều nƣớc còn
chủ trƣơng giảm thời lƣợng các giờ lên lớp và tăng cƣờng các hoạt động giáo
dục ngồi giờ lên lớp và hoạt đơng ngoại khố. Ví dụ nhƣ nền giáo dục Mỹ
rất chú trọng đến độ tuổi trong bậc học phổ thơng, vì vậy chƣơng trình giáo
dục trung học tại đây ln tập trung vào việc phát triển tồn diện về trí tuệ,
thể chất cũng nhƣ tinh thần của học sinh. Bên cạnh việc giảng dạy kiến thức
trên lớp, hầu hết các trƣờng trung học đều tổ chức các hoạt động ngoại khóa,
hoạt động thể dục, thể thao cho học sinh của mình.Thơng tin về hoạt động
ngoại khóa thể hiện đƣợc một phần khả năng làm việc nhóm, cá tính, niềm
đam mê, tinh thần vì cộng đồng… giúp các trƣờng Đại học Mỹ có thể hình
dung năng lực phẩm chất của ứng viên, tiềm năng đóng góp cho nhà trƣờng
và cộng đồng trong tƣơng lai. Đó chính là ngun do khiến các trƣờng Đại
học Mỹ ln mong muốn có đƣợc ứng cử viên xuất sắc tồn diện, khơng chỉ
giỏi ở các mơn học mà cịn tích cực tham gia các hoạt động ngoại khóa.
Các hình thức hoạt động ngoại khố của các trƣờng phổ thơng của các
nƣớc trên thế giới thƣờng tập trung chủ yếu vào các hoạt động nhƣ: trị chơi
trí tuệ; câu lạc bộ nhạc, kịch, hội hoạ, thể thao; dã ngoại thực tế…
Ở nƣớc ta, từ những năm 1960 khi xây dựng chƣơng trình giáo dục, Bộ
giáo dục đã xác định rõ: “Muốn thực hiện giáo dục và giáo dƣỡng trong các
môn học đạt kết quả đầy đủ thì ở nhà trƣờng cần tổ chức ngoại khố…Cơng
tác ngoại khố bổ sung và nâng cao chất lƣợng của nội khoá lên một bƣớc”.
Vật lí là một mơn học bắt buộc ở trƣờng phổ thơng của nƣớc ta hiện nay.
Hoạt động ngoại khố về vật lí cũng là một phần trong hoạt động động ngoại
khố ở trƣờng phổ thơng và đã đƣợc nghiên cứu từ lâu. Cho đến nay đã có
nhiều đề tài nghiên cứu việc tổ chức hoạt động ngoại khoá về vật lí cho đối
tƣợng học sinh phổ thơng, nhƣ: Đỗ Thị Minh – năm 2000; Nguyễn Thúy Nga
– năm 2001; Nguyễn Văn Ngà – năm 2001; Phạm Tuyết Mai – 2002; Nguyễn
Số hóa bởi trung tâm học liệu

/>

5

Hƣơng Lan – 2007;… nhƣng ở các phần khác trong chƣơng trình vật lí và
chƣa có đề tài nào nghiên cứu hoạt động ngoại khố về “Điện tích - Điện
trƣờng” theo hƣớng phát huy tính tích cực và phát triển năng lực sáng tạo của
học sinh. Vì vậy chúng tơi quyết định chọn hƣớng đề tài này.
4. Giả thuyết khoa học của đề tài
Nếu tổ chức hoạt động ngoại khoá về Điện tích-Điện trƣờng theo
hƣớng tăng cƣờng cho học sinh tìm hiểu, giải thích các hiện tƣợng hay gặp
trong cuộc sống hàng ngày và các ứng dụng trong khoa học kĩ thuật, trong đời
sống thì sẽ tạo đƣợc sự hứng thú của học sinh trong học tập, giúp phát huy
tính tích cực, phát triển năng lực sáng tạo cho học sinh đồng thời giúp học
sinh củng cố, đào sâu, mở rộng kiến thức về tĩnh điện học.
5. Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài
Đề tài nghiên cứu về các đối tƣợng:
+ Hoạt động ngoại khoá về ứng dụng kỹ thuật của kiến thức về Điện tích Điện trƣờng trong chƣơng trình vật lí lớp 11.
+ Một số dụng cụ thí nghiệm, ứng dụng kỹ thuật về Điện tích - Điện trƣờng.
6. Nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài
Để đạt đƣợc mục đích đã đề ra, đề tài có những nhiệm vụ nghiên cứu sau:
+ Nghiên cứu lí luận về việc tổ chức hoạt động ngoại khố bộ mơn vật lí ở
trƣờng phổ thơng theo hƣớng phát huy tính tích cực, phát triển năng lực sáng tạo
của học sinh; nghiên cứu vị trí, vai trị của thí nghiệm vật lí, việc vận dụng giải
thích các hiện tƣợng vật lý, ứng dụng đối với việc rèn luyện kĩ thuật tổng hợp và
sự phát triển năng lực sáng tạo của học sinh.
+ Tìm hiểu mục tiêu dạy học mà học sinh cần đạt đƣợc sau khi học về
Điện tích - Điện trƣờng.
Số hóa bởi trung tâm học liệu

/>

6

+ Tìm hiểu thực tế việc dạy học các kiến thức về Điện tích - Điện trƣờng,
thực trạng các thiết bị thí nghiệm đƣợc cung cấp cho việc dạy học phần kiến
thức này ở một số trƣờng THPT tỉnh Bắc Giang hiện nay để phát hiện những
khó khăn, hạn chế, sai lầm của giáo viên và học sinh khi dạy học chính khố
phần kiến thức này. Những kết quả đã điều tra đƣợc sẽ là một căn cứ để xây
dựng nội dung, hình thức tổ chức, phƣơng pháp dạy học ngoại khố về Điện
tích, điện trƣờng.
+ Xác định các thí nghiệm, các hiện tƣợng vật lý, các ứng dụng kỹ
thuật cần thiết phải sử dụng trong hoạt động ngoại khóa để đạt đƣợc mục tiêu
dạy học đã đề ra.
+ Nghiên cứu thiết kế, chế tạo các dụng cụ thí nghiệm về Điện tích Điện trƣờng từ các vật liệu đơn giản, rẻ tiền, dễ kiếm và tiến hành các thí
nghiệm với các dụng cụ thí nghiệm đã chế tạo đƣợc; nghiên cứu cấu tạo và
nguyên tắc hoạt động của các thiết bị ứng dụng tĩnh điện học làm căn cứ
hƣớng dẫn học sinh vƣợt qua những khó khăn trong quá trình giải thích về
cấu tạo và ngun tắc hoạt động của các thiết bị này. Thơng qua q trình
nghiên cứu này, chúng tơi dự kiến những khó khăn, sai lầm mà học sinh có
thể mắc phải trong khi học để từ đó dự kiến phƣơng pháp hƣớng dẫn các em
vƣợt qua khó khăn.
+ Xây dựng quy trình dạy học ngoại khố bao gồm xây dựng nội dung,
dự kiến hình thức tổ chức, phƣơng pháp dạy học ngoại khóa.
+ Thực nghiệm sƣ phạm để đánh giá hiệu quả và tính khả thi của quy trình tổ
chức hoạt động ngoại khóa đã xây dựng đối với việc phát huy tính tích cực, phát
triển năng lực sáng tạo và góp phần nâng cao chất lƣợng kiến thức cho học sinh.

Số hóa bởi trung tâm học liệu

/>

7

7. Phạm vi nghiên cứu
- Nghiên cứu nội dung và quy trình tổ chức hoạt động ngoại khố khi dạy một
số kiến thức về Điện tích - Điện trƣờng trong chƣơng trình vật lý 11 (THPT)
nhằm phát huy tính tích cực và phát triển năng lực sáng tạo cho học sinh.
8. Phƣơng pháp nghiên cứu đề tài
Sử dụng phối hợp các phƣơng pháp nghiên cứu sau:
+ Nghiên cứu lí thuyết:
- Nghiên cứu các tài liệu tâm lí học, giáo dục học, lôgic học đặc biệt là
các tài liệu về phƣơng pháp nghiên cứu khoa học giáo dục trong dạy học vật
lí; về việc tổ chức hoạt động ngoại khóa vật lí; về phƣơng pháp dạy học các
kiến thức Điện tích - Điện trƣờng; về các thí nghiệm, các hiện tƣợng vật lý,
các ứng dụng kỹ thuật phục vụ cho dạy học kiến thức tĩnh điện học;…
- Nghiên cứu sách giáo khoa và các sách tham khảo vật lí 11.
+ Nghiên cứu trong phịng thí nghiệm:
- Thiết kế, chế tạo các dụng cụ thí nghiệm , các mơ hình ứng dụng kỹ
thuật về Điện tích - Điện trƣờng.
- Tiến hành các thí nghiệm về Điện tích - Điện trƣờng với các dụng cụ
thí nghiệm đã chế tạo đƣợc.
- Nghiên cứu cấu tạo và nguyên tắc hoạt động của các thiết bị ứng dụng
tĩnh điện học.
+ Nghiên cứu thực tiễn:
- Khảo sát thực tế dạy học chính khố phần kiến thức về Điện tích Điện trƣờng ở trƣờng THPT hiện nay.

Số hóa bởi trung tâm học liệu

/>

8

- Thực nghiệm sƣ phạm để đánh giá tính khả thi và hiệu quả của quy
trình tổ chức hoạt động ngoại khóa đã lập đối với việc phát huy tính tích cực
và phát triển năng lực sáng tạo của học sinh.
9. Đóng góp của luận văn
+ Góp phần làm rõ hơn cơ sở lý luận của hoạt động ngoại khoá vật lí tại
các trƣờng THPT.
+ Xây dựng đƣợc các phƣơng án thí nghiệm về “Điện tích - điện
trƣờng” trong chƣơng trình vật lí 11 THPT từ những vật liệu đơn giản, rẻ tiền,
dễ kiếm bao gồm; hệ thống lại, nghiên cứu cấu tạo và nguyên tắc hoạt động
các ứng dụng kĩ thuật của kiến thức về “Điện tích - Điện trƣờng”.
+ Xây dựng nội dung và quy trình dạy học ngoại khóa (nội dung
phƣơng pháp dạy học, hình thức tổ chức dạy học) về phần “Điện tích - Điện
trƣờng” (GV lựa chọn chủ đề, tiến hành chế tạo dụng cụ TN, thiết kế phƣơng
án TN để xem tính khả thi của các TN. Hƣớng dẫn học sinh lựa chọn chủ đề,
chế tạo dụng cụ TN thiết kế phƣơng án TN và tiến hành TN)
+ Bổ sung làm phong phú thêm tài liệu tham khảo cho các GV THPT,
sinh viên các trƣờng Đại học sƣ phạm và Cao đẳng sƣ phạm. Góp phần đổi
mới phƣơng pháp dạy học mơn vật lí THPT.
10. Nội dung luận văn:
Đề tài gồm 3 phần: Mở đầu, nội dung và kết luận
- Mở đầu
- Nội dung
Chƣơng 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn về việc tổ chức hoạt động ngoại
khóa Vật lí ở trƣờng phổ thơng.

Số hóa bởi trung tâm học liệu

/>

9

Chƣơng 2: Tổ chức hoạt động ngoại khóa về dạy học các kiến thức
“Điện tích - Điện trƣờng” trong chƣơng trình Vật lí lớp 11 THPT.
Chƣơng 3: Thực nghiệm sƣ phạm.
- Kết luận
Tài liệu tham khảo
Phần phụ lục

Số hóa bởi trung tâm học liệu

/>

10

NỘI DUNG
CHƢƠNG 1:
CƠ SỞ LÍ LUẬN VỀ HOẠT ĐỘNG NGOẠI KHỐ VẬT LÍ
Ở TRƢỜNG PHỔ THƠNG
1.1. Vị trí, tác dụng của hoạt động ngoại khóa trong dạy học ở trƣờng
phổ thơng
Để hồn thành tốt mục tiêu giảng dạy của mơn học, đặc biệt là mục tiêu
giảng dạy về rèn luyện năng lực sáng tạo và mục tiêu về thái độ tích cực trong
học tập của học sinh thì giáo viên vật lí cần phải phối hợp một cách khéo léo
các hoạt động học tập trong nội khóa và ngoại khóa cho học sinh.
Hoạt động ngoại khóa vật lí là một trong những hoạt động ngồi giờ lên
lớp có tổ chức, có kế hoạch, có phƣơng hƣớng xác định, đƣợc học sinh tiến
hành theo nguyên tắc tự nguyện ở ngoài giờ nội khóa dƣới sự hƣớng dẫn của

giáo viên vật lí nhằm gây sự hứng thú và phát triển tƣ duy, rèn luyện kĩ năng,
bổ sung và mở rộng kiến thức vật lí. Nó có tác dụng to lớn về cả ba mặt mục
tiêu dạy học: giáo dƣỡng, giáo dục và giáo dục kĩ thuật tổng hợp.
Để vận dụng có hiệu quả hình thức dạy học tổ chức hoạt động ngoại
khóa vật lí cho học sinh thì giáo viên cần phải hiểu rõ tác dụng và vị trí của
hình thức dạy học này.
1.1.1. Vị trí của hoạt động ngoại khóa trong hệ thống các hình thức tổ chức
dạy học ở trường phổ thơng [7]
Nhà trƣờng phổ thơng có ba hình thức tổ chức đào tạo là: Dạy học trên
lớp, giáo dục lao động kĩ thuật tổng hợp và hƣớng nghiệp dạy nghề và cơng
tác giáo dục ngồi giờ lên lớp.

Số hóa bởi trung tâm học liệu

/>

11

Cơng tác giáo dục ngồi giờ lên lớp bao gồm các hoạt động rộng rãi
trong các lĩnh vực: Xã hội – chính trị, văn hóa – khoa học, nghệ thuật, thể dục
thể thao, quốc phịng.
Cơng tác ngoại khóa nói chung và cơng tác ngoại khóa vật lí nói riêng
thuộc lĩnh vực thứ hai của tồn bộ cơng tác giáo dục ngồi giờ lên lớp ở
trƣờng phổ thơng.
1.1.2. Tác dụng của hoạt động ngoại khóa vật lí
Hoạt động ngoại khóa vật lí nói riêng và hoạt động ngoại khóa nói
chung có vai trị rất quan trọng trong cơng tác giáo dục ở nhà trƣờng phổ
thơng, góp phần nâng cao chất lƣợng giáo dục trên tất cả các mặt, cụ thể là:
+ Về mặt nhận thức: Hoạt động ngoại khóa giúp học sinh củng cố, đào
sâu, mở rộng những tri thức đã học trong nội khóa; giúp cho học sinh vận

dụng đƣợc những kiến thức đó vào giải quyết những vấn đề thực tiễn trong
cuộc sống, gắn lí thuyết với thực tiễn, thấy đƣợc những ứng dụng của kiến
thức đã đƣợc học trong đời sống và kĩ thuật.
+ Về mặt rèn luyện kĩ năng: Hoạt động ngoại khóa giúp cho học sinh
đƣợc rèn luyện chế tạo dụng cụ thí nghiệm, kĩ năng tiến hành thí nghiệm, kĩ
năng giải quyết vấn đề; rèn luyện kĩ năng làm việc theo nhóm, kĩ năng tự tổ
chức, kĩ năng tự quản lí, kĩ năng điều khiểm hoạt động nhóm. Ngồi ra, hoạt
động ngoại khóa cịn giúp học sinh phát triển kĩ năng giao tiếp, rèn luyện
ngôn ngữ và kĩ năng phát biểu trƣớc đám đông.
+ Về mặt giáo dục tinh thần, thái độ làm việc: Hoạt động ngoại khóa
kích thích sự hứng thú học tập, khơi dậy lòng ham hiểu biết, muốn hoạt động
của học sinh, lôi cuốn học sinh tự giác tham gia một cách nhiệt tình vào các
hoạt động, phát huy tính tích cực, tự lực của học sinh.

Số hóa bởi trung tâm học liệu

/>

12

Ngồi ra, hoạt động ngoại khóa cịn góp phần phát triển năng lực tƣ
duy nhƣ tƣ duy lôgic, tƣ duy trừu tƣợng và đặc biệt là năng lực tƣ duy sáng
tạo cho học sinh.
Tóm lại, hoạt động ngoại khóa có mục đích bao trùm là hỗ trợ cho dạy
học nội khóa, giúp phát triển và hồn thiện nhân cách ngƣời học. Đặc biệt,
hoạt động ngoại khóa góp phần quan trọng trong việc đào tạo nguồn nhân lực
có tính tích cực, tự lực cao và có khả năng sáng tạo tốt trong công việc, đáp
ứng đƣợc yêu cầu của nền giáo dục nƣớc ta trong giai đoạn hiện nay.
1.2. Các đặc điểm của hoạt động ngoại khóa
Hoạt động ngoại khóa về vật lí nói riêng và hoạt động ngoại khóa nói

chung có những đặc điểm cơ bản nhƣ sau:
+ Việc tổ chức các hoạt động ngoại khóa phải đƣợc lập kế hoạch cụ thể
về cả mục đích, nội dung, phƣơng pháp, hình thức tổ chức, lịch hoạt động cụ
thể và thời gian thực hiện.
+ Tổ chức các hoạt động ngoại khóa dựa trên tinh thần tự nguyện tham
gia và sự hứng thú của học sinh, dƣới sự hƣớng dẫn của giáo viên. Trên cơ sở
đó, học sinh sẽ u thích cơng việc, hoạt động tích cực, có hiệu quả và phát
triển đƣợc năng lực của mình.
+ Số lƣợng học sinh tham gia khơng hạn chế, có thể tổ chức hoạt
động ngoại khóa theo nhóm hoặc theo tập thể đơng ngƣời. Trong điều kiện
cho phép có thể huy động học sinh tồn trƣờng tham gia, khơng phân biệt
trình độ học sinh.
+ Nội dung và hình thức tổ chức hoạt động ngoại khóa phải đa dạng,
phong phú, mềm dẻo, hấp dẫn để lôi cuốn đƣợc nhiều học sinh tham gia.

Số hóa bởi trung tâm học liệu

/>

13

+ Việc đánh giá kết quả các hoạt động ngoại khóa của học sinh khơng
phải bằng điểm số thơng qua các bài kiểm tra nhƣ trong các giờ học nội khóa,
mà thơng qua tính tích cực, sáng tạo của học sinh và sản phẩm của q trình
hoạt động. Ngồi ra, kết quả của hoạt động ngoại khóa đƣợc đánh giá một
cách công khai thông qua cả giáo viên và học sinh. Để khích lệ q trình hoạt
động của học sinh thì cũng cần có sự khuyến khích và phần thƣởng động viên
kịp thời cho các em.
1.3. Nội dung, các hình thức tổ chức và phƣơng pháp dạy học ngoại khóa
về vật lí

1.3.1. Nội dung ngoại khóa về vật lí
Nội dung của ngoại khóa vật lí phải bổ sung và hỗ trợ cho nội khóa. Nội
dung của ngoại khóa giúp cho học sinh củng cố, đào sâu, mở rộng kiến thức vật
lí đã đƣợc học trong nội khóa; bổ sung những kiến thức lí thuyết hoặc khắc
phục những sai lầm mà học sinh thƣờng mắc phải khi học nội khóa; giúp cho
học sinh hiểu rõ, biết liên kết và khái quát hóa những kiến thức đã đƣợc hình
thành một cách rời rạc. Ngồi ra, nội dung của ngoại khóa cần phải giúp cho
học sinh nâng cao lịng ham thích, ham hiểu biết về vật lí – kĩ thuật, vật lí – đời
sống, vật lí – thiên văn, … phát triển tính độc lập, óc sáng tạo của học sinh, tạo
điều kiện cho học sinh đƣợc rèn luyện một số kĩ năng và kĩ xảo.
Có thể kể đến một số nội dung hoạt động ngoại khóa mà học sinh có
thể thực hiện đƣợc nhƣ:
- Tìm hiểu thêm các kiến thức về vật lí và kĩ thuật.
- Nghiên cứu các lĩnh vực riêng biệt của vật lí học, tìm hiểu những ứng
dụng của vật lí trong đời sống, kĩ thuật nhƣ: kĩ thuật điện, kĩ thuật vô tuyến
điện, kĩ thuật chụp ảnh, các ứng dụng của sóng siêu âm…

Số hóa bởi trung tâm học liệu

/>

14

- Thiết kế, chế tạo và sử dụng các dụng cụ thí nghiệm vật lí và kĩ thuật.
Để lựa chọn nội dung tổ chức hoạt động ngoại khóa về vật lí phù hợp thì
giáo viên cần phải căn cứ vào nội dung kiến thức mà học sinh đƣợc học trong
nội khóa và tầm quan trọng của kiến thức này trong đời sống, kĩ thuật cũng nhƣ
mục tiêu dạy học về phần kiến thức đó mà học sinh cần phải đạt đƣợc.
Căn cứ vào các hƣớng có thể tổ chức hoạt động ngoại khóa về vật lí
nhƣ trên và thực tế dạy học vật lí ở trƣờng phổ thơng hiện nay, chúng tôi lựa

chọn nội dung của đề tài chủ yếu là hoạt động thực nghiệm: thiết kế, chế tạo
và sử dụng thí nghiệm vật lí đơn giản; nghiên cứu cấu tạo, giải thích nguyên
tắc hoạt động và chế tạo TN mơ hình về các ứng dụng kĩ thuật. Và chúng tơi
chọn nội dung kiến thức của chƣơng “Điện tích-Điện trƣờng” trong sách giáo
khoa vật lí lớp phổ thơng để xây dựng nội dung cho hoạt động ngoại khóa.
1.3.2. Các hình thức hoạt động ngoại khóa về vật lí [7], [11]
Việc phân chia các hình thức hoạt động ngoại khóa về vật lí chỉ mang
tính chất tƣơng đối, khơng phân biệt đƣợc rõ ràng. Có thể phân ra các hình
thức hoạt động ngoại khóa về vật lí theo lƣợng học sinh tham gia, cũng có thể
theo nội dung ngoại khóa hoặc theo thời gian và địa điểm diễn ra hoạt động
ngoại khóa… Sau khi nghiên cứu các tài liệu, chúng tơi nhận thấy các hình
thức tổ chức hoạt động ngoại khóa về vật lí thơng thƣờng nhất là: hoạt động
ngoại khóa mang tính chất cá nhân, hoạt động ngoại khóa theo các nhóm và
hoạt động ngoại khóa có tính quần chúng rộng rãi. Cụ thể:
- Tổ chức các hoạt động ngoại khóa ở lớp và ở nhà (học sinh đọc sách báo
về vật lí và kĩ thuật; tổ chức các buổi báo cáo và dạ hội về các vấn đề vật lí – kĩ
thuật; học sinh ra báo tƣờng hoặc tập san về vật lí – kĩ thuật; học sinh biểu diễn
thí nghiệm hoặc giới thiệu sản phẩm là thí nghiệm vật lí chế tạo đƣợc…)

Số hóa bởi trung tâm học liệu

/>

15

- Học sinh tổ chức triển làm giới thiệu những thành tích hoạt động
ngoại khóa về vật lí.
- Tổ chức cho học sinh thăm quan ngoại khóa về vật lí, kĩ thuật.
- Tổ chức, hƣớng dẫn học sinh thiết kế, chế tạo và sử dụng các dụng cụ
thí nghiệm vật lí hoặc máy móc đơn giản.

- Tổ chức ơn luyện cho học sinh tham sự học sinh giỏi hoặc các cuộc
thi khác dành cho mơn vật lí ở trƣờng phổ thơng.
Với các hình thức tổ chức ngoại khóa về vật lí nhƣ trên, học sinh có thể
tham gia vào các hoạt động với tƣ cách cá nhân, nhóm hoặc tập thể.
a) Hoạt động ngoại khóa theo nhóm
Dựa trên tính chất đặc thù của bộ mơn vật lí: các kiến thức vật lí khơng
khó nhƣng biểu hiện khá phức tạp trong thức tế và các kiến thức đƣợc xây
dựng chủ yếu bằng con đƣờng thực nghiệm. Cho nên tổ chức ngoại khóa về
vật lí nên lựa chọn nhiều nội dung liên quan đến việc sử dụng thí nghiệm. Để
hoạt động ngoại khóa về vật lí có liên quan nhiều đến thí nghiệm thành cơng
đƣợc thì hình thức tổ chức hoạt động ngoại khóa theo nhóm là ƣu việt nhất.
Hình thức này vừa đảm bảo cho quá trình thiết kế, chế tạo và tiến hành thí
nghiệm diễn ra nhanh, có chất lƣợng vừa tạo điều kiện cho học sinh tự học
hỏi lẫn nhau và rèn luyện kĩ năng làm việc theo nhóm.
* Các nguyên tắc đảm bảo tổ chức tốt nhóm ngoại khóa vật lí:
- Khi tổ chức nhóm ngoại khóa trƣớc hết phải dựa trên tinh thần tự
nguyện, hứng thú của học sinh, học sinh phải đƣợc lựa chọn lĩnh vực kiến
thức yêu thích để thiết kế, chế tạo thí nghiệm. Điều này tạo cho học sinh tính
thần làm việc thoải mải, từ đó họ thấy u thích cơng việc, nỗ lực hồn thành
cơng việc và phát triển đƣợc tài năng.
Số hóa bởi trung tâm học liệu

/>

16

- Để nhóm ngoại khóa có thể tồn tại và hoạt động có hiệu quả thì nhất
thiết phải phát hiện và xây dựng đƣợc hạt nhân của nhóm. Hạt nhân của
nhóm thƣờng là nhóm trƣởng. Học sinh đƣợc chọn là hạt nhân của nhóm phải
thích thú và có sự nhiệt tình cao với đề tài mà nhóm theo đuổi, đồng thời cũng

phải có khả năng đồn kết các thành viên trong nhóm học tập và lực học
thuộc hạng khá vững vàng, tuy nhiên nhóm trƣởng khơng nhất thiết là thành
viên giỏi nhất trong nhóm.
- Yếu tố mới và tính vừa sức của đề tài đóng vai trị quan trọng trong
việc duy trì và phát triển sự hứng thú và tích cực của nhóm. Với nguyên tắc
này, nội dung hoạt động ngoại khóa phải mới ít nhiều so với nội khóa, khơng
đơn thuần là những thí nghiệm kiểm nghiệm lại kiến thức hoặc áp dụng dƣới
dạng quá đơn giản các kiến thức đã học. Giáo viên cần phải xác định đƣợc nội
dung thích hợp, vừa sức với học sinh và khéo léo tổ chức sao cho từng bƣớc
học sinh thu đƣợc kết quả đều đặn, kể cả ở giai đoạn đầu để động viên kịp
thời. Để đạt đƣợc điều đó, khi tổ chức nhóm ngoại khóa giáo viên cần phải dự
kiến đƣợc những khó khăn mà học sinh có thể gặp phải, lên phƣơng án giúp
đỡ và tạo điều kiện về thời gian, tài liệu, nguyên vật liệu…cho nhóm học sinh.
- Phải đảm bảo tính nghiêm túc, nhẹ nhàng, tránh nặng nề, nhƣng cũng
tránh tùy tiện trong q trình nhóm hoạt động. Để đảm bảo nguyên tắc này,
nhóm ngoại khóa cần có lịch làm việc cụ thể về thời gian cũng nhƣ tiến độ cơng
việc, tránh tình trạng “đầu voi, đi chuột”. Kiên quyết không để kế hoạch bị
phá sản chừng nào không bị những nguyên nhân khách quan chi phối. Nhƣ vậy
thì q trình hoạt động mới có ý nghĩa và đảm bảo uy tín của giáo viên.
* Nội dung của nhóm ngoại khóa
Tùy theo nội dung hoạt động của nhóm ngoại khóa có thể phân loại
thành: Nhóm “Vật lí lý thuyết”, nhóm “Chế tạo dụng cụ thí nghiệm vật lí”,
nhóm “Vật lí kĩ thuật”.
Số hóa bởi trung tâm học liệu

/>