Giáo trình điện tử phân tích hệ thống môi trường

Phân tích
hệthống môi trường
Environmental systems analysis
TS.GVC. ChếĐình Lý
Giáo trình điện tử
Dành cho học viên Cao học ngành Quản lý Mơi trường
Thời lượng: 30 tiết
Mục tiêu môn học
1. Giúp người học trang bị tư duy và phương pháp luận hệ thống,
nắm vững các khái niệm (concepts) vànguyên lý (principles), vận
dụng vào thực tiễn ngành nghề cũng như cuộc sống ñời thường,
2.
Trang bị cho người học một số các công cụ phân tích liên quan ñến
các hệ thống tự nhiên, xã hội nhằm giải quyết các nhiệm vụ phân
tích trong lĩnh vực môi trường như: Phương pháp phân tích SWOT,
Phương pháp LOGFRAME, Đánh giátác ñộng môi trường (EIA =
Envieonmental Impacts Assessment); Đánh giáchu trình sống (LCA
= Life cycle Assessment); Phân tích luồng vật chất (Material Flow
analysis = MFA hay SFA = Substance Flow analysis); Phân tích rủi
ro môi trường (Environmental Risk Assessment = ERA); Phân tích
ñầu vào-ñầu ra (Input-Output analysis =IOA). . . .
3. Phát triển cho người học các kỹ năng của 6 bậc tri thức: kiến thức
–hiểu –áp dụng –phân tích –tổng hợp - ñánh giánhằm áp dụng
vào nghiên cứu , quản lý trong lĩnh vực môi trường.
Chương trình –nội dung môn học
Bài 1: Phân tích hệ thống môi trường -Phương pháp luận hệ thống :
các khái niệm cơ bản về khoa học hệ thống, Phân tích hệ thống,
tư duy hệ thống, tiếp cận hệ thống vàcông nghệ hệ thống.
Bài 2: Nhận thức các hệ sinh thái với phương pháp luận hệ thống
Bài 3: Phương pháp phân tích SWOT xây dựng ñỊnh hướng chiến
lược phát triển cho các hệ thống

Bài 4: Phương pháp LOGICAL FRAMEWORK xây dựng vàquản lý dự án
MTTN
Bài 5: Các công cụ phân tích hệ thống môi trường, Ứng dụng công cụ
LCA, IOA ñể xác ñịnh mục tiêu quản lý môi trường
Bài 6: Phân tích hệ thống trong các hệ quản lý vàhệthống quản lý
môi trường – Phương pháp xâydựng qui trình quản lý trong ngành
môi trường
Bài 1: Phân tích hệ thống môi trường –
Phương pháp luận hệ thống
1.Khái niệm về phân tích hệ thống môi trường (environmental system
analysis = esa)
2.Phân biệt cách tiếp cận phân tích cổ ñiển vàcách tiếp cận phân tích
hệ thống
3.Phân loại các hệ thống
4.Cơ sở phương pháp luận của tiếp cận hệ thống: ñiều khiển học
(cybernetics) vàkhoa học hệ thống (system science)
5.Khái niệm hệ thống vàcác khái niệm cơ bản liên quan
6.Bốn thành phần của phương pháp luận hệ thống: Phân tích, Tư duy,
Tiếp cận vàCông nghệ hệ thống
Bài 2: Phân tích hệ thống các hệ sinh thái
1. Ý NGHĨA VÀSỰCẦN THIẾT CỦA VIỆC PHÂN TÍCH HỆ THỐNG
CÁC HỆ SINH THÁI
2. KHÁI NIỆM VỀ SINH THÁI HỌC
3. CÁC KHÁI NIỆM VỀ HỆ SINH THÁI
4. PHƯƠNG PHÁP VÀKỸ NĂNG PHÂN TÍCH CÁC HỆ SINH THÁI
4.1) Thành phần cấu trúc tổng quát của các hệ sinh thái
4.2) Ranh giới –Hệsinh thái và môi trường: môi trường nội
hệ và môi trường ngoại hệ
4.3) Các tiến trình biến ñổi cơ bản trong các hệ sinh thái
4.4) Động thái của các hệ sinh thái tự nhiên:

4.5) Cơ cấu cấp bậc trong hệ sinh thái ñịa cầu
5. CÁC ỨNG DỤNG CỦA PHÂN TÍCH HỆ THỐNG CÁC HỆ SINH
THÁI
Bài 3: Phương pháp phân tích SWOT xây dựng ñỊnh
hưỚng chiến lược phát triển cho các hệ thống
1. Khái niệm về SWOT
2. Ý nghĩa của SWOT
3. Sáu giai ñoạn thực hiện phương pháp phân tích SWOT
3.1) Xác ñịnh mục tiêu của hệ thống
3.2) Xác ñịnh ranh giới hệ thống
3.3) Phân tích các bên quan (thành phần bên trong hệ thống, các
thành phần bên ngoài hệ thống) xây dựng khung làm việc cho
phân tích SWOT
3.4) Phân tích SWOT
3.5) Giai ñoạn vạch ra chiến lược hay giải pháp
3.6) Giai ñoạn xử lý xung ñột mục tiêu vàxếp thứ tự các chiến lược
B
à
i 4: Công c
ụ
phân t
í
ch Logframe
1. Nhận dạng các dự án liên quan ñến môi trường tài nguyên
2. Khái niệm về phương pháp LOGFRAME
3. Sử dụng LFA
4. Các thuật ngữ trong LFA
5. Các giai ñoạn thực hiện LFA
5.1) Giai ñọan phân tích
5.1.1/ Phân tích tình huống –hoàn cảnh Phân tích các bên cóliên quan

-Hội thảo về khung luận lý:
5.1.2/ Phân tích vấn ñề (The Analysis of Problems):
5.1.3/ Phân tích mục tiêu (Objectives Analysis):
5.1.4/ Phân tích chiến lược (Strategy Analysis):
5.1.5/ Kiểm tra tính hợp lý (logic) của cây
5.2) Giai ñoạn lập kế hoạch (The Planning Phase)
5.2.1/ Lập ma trận khung luận lý
5.2.2/ Thiết lập tiến ñộ thực hiện các họat ñộng
5.2.3/ Thiết lập các bảng thống kê dự trùnguồn lực cho dự án
5.2.4/ Viết thuyết minh dự án
Bài 5: :Các công cụ phân tích hệ thống môi trường
1. Tổng quan về các công cụ phân tích hệ thống môi trường
2. Tóm tắt về công cụñánh giátác ñộng môi trường (EIA hay ĐTM)
3. Phân tích chu trình sống sản phẩm (LCA)
4. Đánh giárủi ro môi trường (ERA)
5. Phân tích luồng vật liệu (MFA)
6. Phân tích biến vào –biến ra (IOA)
Thực hành: Ứng dụng LCA ñể xác ñịnh ñịnh hướng bảo vệ MT
Bài 6:Phân tích hệ thống trong các hệ quan lý
–qui trình quản lý .
Phân tích h
ệ
th
ố
ng
ứ
ng d
ụ
ng chung cho các l
ọ

ai h
ệ
th
ố
ng qu
ả
n lý
Nh
ữ
ng
ứ
ng d
ụ
ng phân tích h
ệ
th
ố
ng môi tr
ườ
ng trong các doanh
nghi
ệ
p
Nguyên lý vàn
ộ
i dung thi
ế
t k
ế
h

ệ
th
ố
ng qu
ả
n lý môi tr
ườ
ng
1) Phân tích c
u trúc hệ thống
2) Xác ñịnh ranh giới hệ thống quản lý
3) Phân tích mục tiêu của hệ thống quản lý
4) Các tiến trình biến ñổi trong hệ thống quản lý
5) Động thái của các tổ chức quản lý
6) Cơ cấu cấp bậc các tổ chức quản lý
7) Xem xét tính trội của hệ thống trong quản lý
8) Ứng dụng: xây dựng các qui trình quản lý
1. FitzGerald J. and FitzGerald A.F.(1987) . Fundamentals of
system Analysis, John Wiley &Sons Inc,NewYork.
2. Đoàn Minh Khang dịch từ Ota K. et al (1981) Sinh thái học
Đồng ruộng, Nhàxuất bản Nông nghiệp HàNội.
3. Đặng mộng Lân (2001). Các công cụ quản lý môi trường. Nhà
xuất bản Khoa học Kỹ thuật HàNội.
4. Phạm văn Nam,(1996). Ưng dụng lý thuyết hệ thống trong
quản trị, NhàXuất bản Thống kê
5. Trần Kiên, Hoàng Đức Nhuận, Mai Sĩ Tuấn (1999)-Sinh thái
học và Môi trường , NhàXuất bản Giáo dục.
6. Nguyễn thị kim Thái, Lê hiền thảo (2003) Sinh thái học vàbảo
vệ môi trường. Nhàxuất bản xây dựng.
7. Đào thế Tuấn (1984) -HệSinh thái Nông nghiệp, Nhàxuất

bản Khoa học Kỹ Thuật -HàNội.
Tài liệu tham khảo chính
Qui chế học tập vàthi cuối môn
1. có điểm chứng nhận ñã học bổ túc kiến thức:
2. Học viên phải cómặt > 80 % thời gian (cómặt > 5 chuyên ñề)
3. Thực hiện một tiểu luận chuyên ñề về các ñề tài có liên quan ñến 6
chuyên ñề của môn học (lấy các bài thảo luận nhóm) –Nộp bản
ñiện tử (không nhận bản in). Thời gian nộp: trước khi kết thúc
môn học. Tiểu luận 40 % ñiểm.
4. Thi viết 120 phút , 60 % ñiểm. (Thi không tham khảo tài liệu)
5. Seminar nhóm + chuyên cần = ñiểm thưởng
Tiêu chí tiểu luận:
Phải làbài viết chưa nộp trong bất kỳ môn học nào, thể hiện ñược 6
bậc tri thức: kiến thức –hiểu –áp dụng –phân tích –tổng hợp và
ñánh giá)
Tối thiểu 6 trang A 4
Chủ ñề:
+ Tự chọn từ các bài thảo luận nhóm, vận dụng vào một trường hợp
nghiên cứu cụ thể
+ Tự chọn từ các tư liệu mới sưu tầm trên mạng internet
+ Khảo luận về các vấn ñề, chủ ñề ñặt ra trong môn học.
+ Nộp bản ñiện tử vàký xác nhận.
Bài 1
PHÂN TÍCH HỆ THỐNG MT VÀ
PHƯƠNG PHÁP LUẬN
HỆ THỐNG.
1.Khái niệm về phân tích hệ thống môi trường (environmental system
analysis = esa)
2.Phân biệt cách tiếp cận phân tích cổ ñiển vàcách tiếp cận phân tích
hệ thống

3.Phân loại các hệ thống
4.Cơ sở phương pháp luận của tiếp cận hệ thống: ñiều khiển học
(cybernetics) vàkhoa học hệ thống (system science)
5.Khái niệm hệ thống vàcác khái niệm cơ bản liên quan
6.Bốn thành phần của phương pháp luận hệ thống: Phân tích, Tư duy,
Tiếp cận vàcông nghệ hệ thống
MỤC TIÊU HỌC TẬP BÀI 1
1. KHÁI NIỆM VỀ PHÂN TÍCH HỆ
THỐNG MÔI TRƯỜNG
(ENVIRONMENTAL SYSTEM
ANALYSIS = ESA)
1.1) Lĩnh vực nghiên cứu của phân tích hệ thống môi trường
Đánh giá h
ệ
qu
ả

đố
i v
ớ
i môi tr
ườ
ng “t
ự
nhiên” c a các thành ph n
sản xuất kỹ thuật, thành phần xã hội.
Do về mặt số lượng cũng như mức ñộ ñộc hại, ESA hiện nay liên
quan ñến phát triển, sử dụng và ñánh giá các ph
ươ
ng pháp và

công c
ụ
cho vi
ệ
c
đ
ánh giá môi tr
ườ
ng c
ủ
a các h
ệ
th
ố
ng k
ỹ
thu
ậ
t.
Nghiên cứu vai trò c
ủ
a các ph
ươ
ng pháp này trong vi
ệ
c ra quy
ế
t
ñị
nh , qu

ả
n lý vàgiao ti
ế
p .
Nghiên cứu các m
ố
i quan h
ệ
gi
ữ
a các công c
ụ
khác nhau (sự khác
biệt, tương tự, các bộ dữ kiện chia xẻ, luồng thông tin giữa các
công cụ ) .
Trong các phương pháp ñược nghiên cứu là
Đ
ánh giáchu trình s
ố
ng
(LCA) vàcác công cụ liên quan, các ch
ỉ
s
ố
b
ề
n v
ữ
ng,
ñ

ánh giá
công ngh
ệ
môi tr
ườ
ng và
ñ
ánh giá môi tr
ườ
ng c
ủ
a t
ổ
ch
ứ
c.
Hình 1.1 : Phạm vi quan tâm của phân tích hệ thống môi trường
(hệ kỹ thuật –hệxã hội vàhệtựnhiên) (nguồn: tư liệu
internet).
Hình 1.2: Vai trò của các công cụ phân tích hệ thống môi trường
1.2) Vìsao phải ứng dụng cách tiếp cận phân tích hệ thống trong
ngành môi trường
V n ñề môi trường ngày nay phát sinh chủ yếu do các họat
ñộng sản xuất kinh tế kỹ thuật thông qua các hệ thống sản xuất
vàsựphát triển hệ thống xã hội làm phát sinh chất thải.
Vìvậy, vấn ñề môi trường không còn hạn chế trong hệ sinh thái
tự nhiên mà liên quan ñến h
ệ
th
ố

ng ph
ứ
c h
ợ
p: k
ỹ
thu
ậ
t –xã h
ộ
i
–t
ự
nhiên, ñòi hỏi các giải pháp liên ngành.
Vìthế muốn nhận thức vàgiải quyết cóhiệu quả vấn ñề môi
trường bắt buộc phải tiếp cận bằng phương pháp luận hệ thống.
các h
ệ
th
ố
ng ph
ứ
c h
ợ
p:
•Đánh giátác ñộng môi trường của một dự án trong các ngành công
nghiệp, các quátrình sản xuất, các rủi ro môi trường cóthể phát
sing trong một khu vực, một nhàmáy. . .các ñối tượng nghiên cứu
này làcác hệ thống kỹ thuật phức hợp. Không tiếp cận theo quan
ñiểm hệ thống thìrất khónhận thức vàthực hiện việc ñánh giátác

ñộng môi trường.
•Thiết kế các tiến trình xử lý ô nhiễm (nước, không khí, chất thải
rắn…) bao gồm nhiều công ñoạn không thuần nhất như lý (nghiền,
ñốt. ), hóa (hòa tan, khử. . .), sinh (sử dụng vi sinh), xây các hệ
thống xử lý nước thải.
•Xây dựng các hệ thống quản lý môi trường trong một doanh
nghiệp, nằm trong hệ thống quản lý doanh nghiệp.
1.2) Vìsao phải ứng dụng cách tiếp cận phân tích hệ thống trong
ngành môi trường [2]
Các h thng phc hp:
•Quản lý môi trường vùng, tỉnh thành, quận huyện, làcác hệ sinh thái
ñô thị phức tạp, nhiều thành phần không thuần nhất.
•Quản lý các khu bảo tồn thiên nhiên, các khu du lịch sinh thái làcác
hệ sinh thái phức hợp, không thuần nhất.
•Xây dựng các hệ thống thông tin quản lý môi trường bằng hệ thống
thông tin ñịa lý hoặc các hệ thống thông tin quản lý.
•Với các hệ thống phức hợp nói trên, không thể tiếp cận bằng phương
pháp phân tích truyền thống, người cán bộ môi trường bắt buột phải sử
dụng phương pháp tiếp cận phân tích hệ thống.
1.2) Vìsao phải ứng dụng cách tiếp cận phân tích hệ thống trong
ngành môi trường [3]
2. PHÂN BIỆT CÁCH TIẾP CẬN
PHÂN TÍCH CỔ ĐIỂN VÀCÁCH
TIẾP CẬN PHÂN TÍCH HỆ THỐNG
2. PHÂN BIỆT CÁCH TIẾP CẬN PHÂN TÍCH CỔ ĐIỂN VÀCÁCH
TIẾP CẬN PHÂN TÍCH HỆ THỐNG
2.1) Các tiếp cận phân tích cổ ñiển (analytic approach)
Chia nhỏ một hệ thống thành các phần tử cơ bản
Nghiên cứu chi tiết vànhận biết các kiểu tương tác hiện hữu giữa
các phần tử.

Thay ñổi một biến số trong một thời gian, dự báo tính chất của hệ
thống dưới những ñiều kiện khác nhau.
Áp dụng các quy luật cộng tính chất của các phần tử cơ bản.
Hệ thống thuần nhất, chúng bao gồm các phần tử giống nhau và
sự tương tác giữa chúng với nhau yếu.
Các quy luật thống kê ñược áp dụng
Trong các lĩnh vực vật lý, hóa học như các nghiên cứu về cơ học,
cấu tạo các nguyên tố, phân tử, dung dịch. .
2.2) Cách tiếp cận phân tích hệ thống
Các quy luật cộng các tính chất cơ bản không áp dụng ñược cho các hệ
thống phức hợp cao, bao gồm một số lượng lớn các phần tử ña dạng,
nhiều kiểu, liên hệ với nhau bởi sự tương tác mạnh mẽ.
Xem xét hệ thống trong tổng thể và ñộng thái riêng của hệ thống.
Thông qua mô phỏng, người ta cóthể tái hiện hệ thống vàquan sát
trong thời gian thực các tác ñộng của các loại tương tác giữa các phần
tử của nó.
Sự nghiên cứu tập tính này theo thời gian ñể xác ñịnh các quy luật có
thể ñiều chỉnh hệ thống ñóhay hệ thống thiết kế các hệ thống khác.
Tích hợp theo thời gian vàsựkhông
thể lập lại.
Duy trìsự độc lập các phần tử
trong suốt thời gian; Hiện
tượng ñược quan sát cóthể lập
lại.
Thay ñổi ñồng thời nhiều nhóm biến
số
Thay ñổi một biến số theo thời
gian
Nhấn mạnh tầm nhìn tổng thể
Nhấn mạnh sự chính xác của các

chi tiết
NC tác ñộng của sự tương tác
Nghiên cứu tính chất của sự tương
tác
Hợp nhất phần tử vàtập trung vào
sự tương tác giữa các phần tử
Phân lập Ht thành phần tử vàtập
trung nghiên cứu phần tử
Cách tiếp cận phân tích hệ thống -
Systemic Approach
Cách tiếp cận phân tích truyền
thống -Analytic Approach