hướng dẫn học sinh lớp 9 phương pháp giải bài toán biện luận tìm công thức hóa học

PHềNG GIO DC O TO N THI
TRNG THCS PHM HUY THễNG
*******************





Sáng kiến kinh nghiệm

HNG DN HC SINH







NGI THC HIN:Đỗ Thị Thanh

N V : THCS PHM HUY THễNG







Năm học 2009-2010

SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM


ĐỖ THỊ THANH - THCS PHẠM HUY THÔNG
1


A. PHẦN MỞ ĐẦU

I. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI

Mục tiêu của đổi mới phương pháp dạy học hoá học nói riêng là nhằm đào
tạo và bồi dưỡng con người phát triển toàn diện , có đủ kiến thức khoa học , có
năng lực thực hành và biết vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Để thực hiện mục
tiêu đó, các nhà trường luôn chú trọng đến việc bồi dưỡng học sinh, tạo điều
ki
ện cho các em được rèn luyện năng lực tư duy, khả năng sáng tạo ,có ý thức
vận dụng một cách linh hoạt các kiến thức đã học vào cuộc sống thực tế. Ngoài
nhiệm vụ nâng cao chất lượng đại trà, nhà trường cần phải chú trọng đến công
tác bồi dưỡng học sinh giỏi,coi trọng việc hình thành và phát triển năng lực trí
tuệ cho học sinh. Đây là một nhiệm vụ không phải trườ
ng nào cũng có thể làm
tốt vì nhiều lý do. Ví dụ như: môn học còn mới đối với bậc trung học cơ sở nên
nhiều kiến thức, kỹ năng của học sinh còn nhiều chỗ khuyết; giáo viên còn thiếu
kinh nghiệm hoặc tư liệu tham khảo còn ít.

Là một giáo viên được thường xuyên tham gia bồi dưỡng đội tuyển học sinh

giỏi, tôi thấy trong quá trình dạy bồi dưỡng còn gặp nhiều khó khăn cho cả th
ầy
và trò, nhiều vấn đề mà học sinh trong đội tuyển còn lúng túng, nhất là khi giải
quyết các bài toán biện luận,trong khi loại bài tập này rất hay gặp trong các đề
thi học sinh giỏi. Từ những khó khăn đó ,tôi đã sưu tầm ,tích luỹ tài liệu, tìm tòi
nghiên cứu và áp dụng đề tài: “ HƯỚNG DẪN HỌC SINH PHƯƠNG PHÁP
GIẢI BÀI TOÁN BIỆN LUẬN TÌM CÔNG THỨC HOÁ HỌC ” nhằm giúp
các em học sinh giỏi làm tốt loại bài toán biện luậ
n nói chung và biện luận tìm
CTHH nói riêng.

II. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

1. Đối tượng nghiên cứu:
Đề tài này nghiên cứu các phương pháp bồi dưỡng kỹ năng biện luận trong
giải bài toán hoá học (giới hạn trong phạm vi biện luận tìm công thức hoá học
chất vô cơ)
2. Thời gian nghiên cứu:
Năm học 2008 - 2009 và 2009 - 2010
3. Phương pháp nghiên cứu:
Điều tra thực tế, nghiên cứu tài liệu và thử nghiệm .




SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM


ĐỖ THỊ THANH - THCS PHẠM HUY THÔNG
2

B. NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP THỰC HIỆN

I. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN

Trong hệ thống các bài tập hoá học, loại bài toán tìm công thức hoá học là
rất phong phú và đa dạng. Về nguyên tắc để xác định một nguyên tố hoá học
là nguyên tố nào thì phải tìm bằng được nguyên tử khối của nguyên tố đó. Từ
đó xác định được công thức phân tử đúng của các hợp chất. Có thể chia bài
tập tìm công thức hoá học thông qua phương trình hoá học thành 2 loạ
i cơ
bản:
- Loại 1: Bài toán cho biết hoá trị của nguyên tố. Với loại bài toán này, chỉ
cần tìm được nguyên tử khối là kết luận được tên nguyên tố hoặc ngược lại.
(Loại bài này thường đơn giản)
- Loại 2: Bài toán không cho hoá trị của nguyên tố cần tìm; hoặc các dữ kiện
thiếu cơ sở để xác định chính xác một giá trị nguyên tử khối( hoặc bài toán
có quá nhiều khả năng xả
y ra theo nhiều hướng khác nhau).
Cái khó của bài tập loại 2 là các dữ kiện thường thiếu hoặc không cơ bản và
thường đòi hỏi người giải phải sử dụng những thuật toán phức tạp, yêu cầu
về kiến thức và tư duy hoá học cao, học sinh khó thấy hết các trường hợp xảy
ra. Để giải quyết các bài tập thuộc loại này, bắt buộc học sinh phải biện luận.
Tuỳ đặc điểm mỗi bài toán mà việc biện luận có thể thực hiện bằng nhiều
cách khác nhau:
* Biện luận dựa vào biểu thức liên hệ giữa khối lượng mol nguyên tử (M)
và hoá trị (x) là :
M = f (x) (trong đó f (x) là biểu thức chứa hoá trị x).
Từ biểu thức trên ta biện luận và chọn cặp nghiệm M và x hợp lý.

*Nếu đề bài cho không đủ dữ kiện hoặc chưa xác định rõ đặc đ
iểm của các
chất phản ứng hoặc chưa biết loại các sản phẩm tạo thành hoặc lượng đề cho
gắn với các cụm từ : chưa tới hoặc đã vượt… thì đòi hỏi người giải phải khéo
léo sử dụng những cơ sở biện luận thích hợp để giải quyết. Ví dụ : tìm giới
hạn của ẩn (chặn trên và chặn dưới), ho
ặc chia bài toán ra nhiều trường hợp
để biện luận, loại những trường hợp không phù hợp, v.v…
Từ thực tế giảng dạy,tôi thấy rằng giáo viên làm công tác bồi dưỡng học
sinh giỏi sẽ không thể đạt được mục đích nếu như không chọn lọc, phân
nhóm các bài tập biện luận theo từng dạng, nêu đặc điểm của dạng đó và xây
dựng hướng giải cho mỗi dạ
ng. Đây là khâu có ý nghĩa quyết định trong công
tác bồi dưỡng vì nó là cẩm nang giúp học sinh tìm ra được hướng giải quyết
một cách dễ dàng ,hạn chế tối đa những sai lầm trong quá trình giải bài tập,
đồng thời phát triển được trí tuệ cho học sinh (thông qua các bài tập tương tự
mẫu và các bài tập vượt mẫu).
Khi điều tra thực tế , tôi thấy năng lực giải các bài toán biện luận nói chung
và biện luận tìm công thứ
c hoá học nói riêng của học sinh còn rất yếu. Đa số
các em cho rằng loại bài tập này quá khó và không có hứng thú khi gặp loại
SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM


ĐỖ THỊ THANH - THCS PHẠM HUY THÔNG
3
bài tập này. Mặt khác việc tìm đọc sách tham khảo về nội dung này cũng
không phải dễ dàng.

II. THỰC HIỆN ĐỀ TÀI.

Khi thực hiện đề tài vào giảng dạy, trước hết tôi giới thiệu sơ đồ định
hướng giải bài toán biện luận tìm CTHH dùng chung cho tất cả các dạng,
gồm 5 bước cơ bản sau:
B1: Đặt CTTQ cho chất cần tìm, đặt các ẩn số nếu cần (số mol, M, hoá trị
…)
B2: Chuyển đổi các dữ kiện thành số mol (nếu được )
B3: Viết tất cả các PTHH các phản ứng có thể xảy ra
B4: Thiết lập các phương trình toán học hoặc bất phương trình liên hệ giữa
các ẩn số với các dữ kiện đã biết.
B5: Biện luận , chọn kết quả phù hợp.
Tiếp theo, tôi tiến hành bồi dưỡng kỹ năng theo từng dạng.Mức độ rèn
luyệ
n từ minh hoạ đến khó, nhằm bồi dưỡng học sinh phát triển kỹ năng từ
biết làm đến linh hoạt và sáng tạo. Để bồi dưỡng mỗi dạng, tôi thường thực
hiện theo các bước sau:
B1: Giới thiệu bài tập mẫu và hướng dẫn giải
B2: Rút ra nguyên tắc và phương pháp áp dụng
B3: Học sinh tự luyện và nâng cao.
Trong phạm vi đề tài này , tôi xin trình bày 4 dạng bài tâp biện luận tìm
công thức hoá học các chất vô cơ. Vớ
i mỗi dạng có nêu cách nhận dạng,
nguyên tắc áp dụng và các ví dụ minh hoạ. Sau đây là những kinh nghiệm mà
tôi đã thực hiện và đúc kết từ thực tế:

DẠNG 1
: BIỆN LUẬN THEO ẨN SỐ TRONG GIẢI PHƯƠNG TRÌNH

1)Nguyên tắc áp dụng:
GV cần cho HS nám được một số nguyên tắc và phương pháp giải quyết

dạng bài tập này như sau:
- Khi giải các bài toán tìm CTHH bằng phương pháp đại số, nếu số ẩn số
chưa biết nhiều hơn số phương trình toán học thiết lập được thì phải biện
luận. Dạng này thướng gặp trong các trường hợp không bi
ết nguyên tử khối
và hoá trị của nguyên tố hoặc tìm chỉ số nguyên tử các bon trong phân tử hợp
chất hữu cơ…
- Phương pháp biện luận:
* Thường căn cứ vào đầu bài để lập các phương trình toán 2 ẩn: y = f (x) ,
chọn 1 ẩn làm biến số (thường chọn ẩn có giới hạn hẹp hơn như: hoá trị , chỉ
số…), còn ẩn kia được xem là hàm số. Sau đó lập bảng biế
n thiên để chọn
cặp giá trị hợp lý.
* Nắm chắc các điều kiện về chỉ số và hoá trị : hoá trị của kim loại trong
bazơ, oxit bazơ, muối thường
≤
4, còn hoá trị của phi kim trong oxit
≤
7 , chỉ
số của H trong các hợp chất khí với phi kim
≤
4, …
SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM


ĐỖ THỊ THANH - THCS PHẠM HUY THÔNG
4
Cần lưu ý: Khi biện luận theo hoá trị của kim loại trong oxit cần phải quan
tâm đến hoá trị 8/3
2) Các ví dụ

Ví Dụ 1:
Hòa tan 1 kim loại chưa biết hóa trị trong 500ml dung dich HCl thì
thấy thoát ra 11,2 dm
3
H
2
(ĐKTC). Phải trung hòa axit dư bằng 100ml dung
dịch Ca(OH)
2
1M. Sau đó cô cạn dung dịch thu đuợc thì thấy còn lại 55,6g
muối khan.Tìm nồng độ M của dung dich axit đã dùng và xác định tên kim
loại đã dùng.
* Gợi ý H/S:
- Cặp ẩn cần biện luận là nguyên tử khối R và hóa trị x,
- 55,6g là khối lượng của hỗn hợp 2 muối RCl
x
và CaCl
2
* Bài giải:
Giả sử kim loại R có hóa trị là x
⇒ 1
≤
x , nguyên
≤
3.
Số mol Ca(OH)
2
= 0,1 . 1= 0,1(mol)
Số mol H
2

= 11,2 : 22,4 =0,5 (mol)
Các PTPƯ:
2R + 2x HCl
→ 2RCl
x
+ xH
2
↑
(1)
1/x (mol) 1 1/x 0,5

Ca(OH)
2
+ 2 HCl → CaCl
2
+ 2H
2
O (2)
0,1(mol) 0,2 0,1
từ các phương trình (1),(2) suy ra :
Số mol của HCl = 1 + 0,2 =1,2 mol
Nồng độ M của dd HCl :
C
M
= 1,2 /0,5 = 2,4 (M)
Theo các PTPƯ ta có :
m
RClx
= 55,6 - (0,1. 111) =44,5 (gam)
ta có :

x
1
.(R +35,5x) = 44,5
⇒ R = 9x. Lập bảng :
x 1 2 3
R 9 18 27
(loại) (loại) (nhận)
Vậy kim loại thỏa mãn đầu bài là Nhôm Al( 27, hóa trị III )
Ví dụ 2:
Khi làm nguội 1026,4 gam dung dịch bão hòa R
2
S0
4
.nH
2
0 (trong đó R
là kim loại kiềm và n nguyên, thỏa mãn điều kiện 7< n < 12) từ 80
o
C xuống
10
o
C thì có 395,4 gam tinh thể R
2
SO
4
.nH
2
O tách ra khỏi dung dịch.
Tìm công thức phân tử của Hiđrat trên. Biết độ tan của R

2
SO
4
ở 80
o
C và 10
o
C
là 28,3 gam và 9 gam
*Gợi ý HS:
m
ct
(80
o
C) = ?; m
ddbh
(10
o
C) =?; m
Ct
(10
o
C) =? R
2
SO
4


⇒ m
R2SO4

(kết tinh) = ?
Lập biểu thức toán: số mol hiđrat = số mol muối khan.
Lưu ý HS: do phần rắn kết tinh có ngậm nước nên lượng nước thay đổi
SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM


ĐỖ THỊ THANH - THCS PHẠM HUY THÔNG
5
* Giải:
S(80
o
C) = 28,3 gam => trong 128,3g ddbh cã 28,3g R
2
SO
4
và 100g H
2
O
Vậy 1026,4g ddbh
→
226,4g R
2
SO
4
và 800g H
2
O
Khối lượng ddbh tại thời điểm 10
o
C là :

1026,4 - 395,4 = 631 gam
Ở 10
o
C ,S(R
2
SO
4
) =9g nên suy ra :
109g ddbh có chứa 9g R
2
SO
4

Vậy 631g ddbh có chứa khối lượng R
2
SO
4
là:

gam1,52
109
9.631
=

Khối lượng R
2
SO
4
khan có trong phần Hiđrat bị tách ra là: 226,4 - 52,1 =174,3g
Vì số mol Hiđrat = số mol muối khan nên :

962
3,174
18962
4,395
+
=
++ RnR


⇔
R= 7,1n- 48
Mặt khác R là kim loại kiềm, 7< n < 12 ,n nguyên
⇒
ta có bảng biện luận:

n 8 9 10 11
R 8,8 18,6 23 30,1
loại loại nhận loại

Kết quả phù hợp là : n=10, kim loại là Na,công thức Hiđrat là Na
2
SO
4
.10H
2
O

DẠNG 2
: BIỆN LUẬN THEO TRƯỜNG HỢP

1)Nguyên tắc áp dụng :
- Đây là dạng bài tập thường gặp chất ban đầu hoặc chất sản phẩm chưa xác
định cụ thể tính chất hoá học ( chưa biết kim loại hoạt động hay kém hoạt động,
muối trung hoà hay muối axit…) hoặc chưa biết phản ứng đã hoàn toàn chưa.Vì
vậy cần phải xét từng khả năng xảy ra
đối với các sản phẩm:
- Phương pháp biện luận:
* Chia ra làm hai loại nhỏ: biện luận các khả năng xảy ra đối với chất tham gia
và biện luận các khả năng xảy ra đối với chất sản phẩm.
* Phải nắm chắc các trường hợp có thể xảy ra trong quá trình phản ứng. Giải bài
toán theo nhiều trường hợp và chọn ra các kết quả phù hợp.
2)Các ví dụ:
Ví dụ 1:
Khi cho a mol 1 kim loại R tan vừa hết trong dung dịch đặc chứa a
mol H
2
SO
4
thì thu được 1,56g muối và 1 khí A. Hấp thụ hoàn toàn khí A vào
trong 45ml dung dịch NaOH 0,2M thì thấy tạo thành 0,608g muối. Hãy xác định
kim loại đã dùng.
*Gợi ý HS:
Kim loại R chưa rõ hoá trị, muối tạo thành sau phản ứng với NaOH chưa rõ là
muối gì nên cần biện luận theo từng trường hợp đối với muối Natri.
Lưu ý với HS:

SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM

ĐỖ THỊ THANH - THCS PHẠM HUY THÔNG
6
Khi biện luận xác định muối tạo thành là muối trung hoà hay muối axit mà
không biết tỉ số mol cặp chất tham gia, ta có thể giả sử phản ứng tạo thành 2
muối nếu muối nào không tạo thành thì có ẩn số bằng 0 hoặc 1 giá trị vô lý
*Giải:
Gọi n là hoá trị của kim loại R,
PTPƯ:
2R + 2nH
2
SO
4
→ R
2
(SO
4
)
n
+ nSO
2
+ 2nH
2
O
Theo đầu bài, số mol kim loại R bằng số mol H2SO4 nên ta có 2n = 2
→ n=1
Thay n=1 ta được:
2R + 2H
2
SO
4

→
R
2
SO
4
+ SO
2
+ 2H
2
O
a a 0,5a 0,5a
Giả sử SO
2
tác dụng với NaOH tạo ra 2 muối NaHSO
3
, Na
2
SO
3

PTPƯ:
SO
2
+ NaOH → NaHSO
3

x mol x x
SO
2
+ 2NaOH → Na

2
SO
3
+ H
2
O
y mol 2y y
Theo đề ra ta có:
x + 2y = 0,2.0,045 =0,009 x=0,001

⇔

104x + 126y = 0,608 y=0,004

Vậy giả thiết phản ứng tạo 2 muối là đúng:
Ta có số mol R
2
SO
4
= số mol SO
2
= x + y = 0,005 (mol)
Khối lượng R
2
SO
4
= (2R+ 96). 0,005 = 1,56 (g)⇒ R = 108
Vậy kim loại đã dùng là bạc (Ag)
Ví dụ 2
: Hoà tan hoàn toàn 20g hỗn hợp gồm MgCO

3
và RCO
3
có tỉ mol 1:1
bằng dung dịch HCl .Lượng khí CO
2
sinh ra cho hấp thụ hoàn toàn vào 200ml
dung dịch NaOH 0,5M thu được dung dịch A.Thêm BaCl
2
dư vào dung dịch A
thu được 39,4 g kết tủa.Xác định kim loại R
*Giải:

Giả sử đã dùng a mol muỗi muối MgCO
3
và RCO
3
,ta có PTPƯ:
MgCO
3
+ 2HCl → MgCl
2
+ CO
2
↑ + H
2
O
a mol a
RCO
3

+ 2HCl
→
RCl
2
+ CO
2
↑ + H
2
O
a mol a
Số mol CO
2
thu được = 2a (mol)
Số mol NaOH = 2,5.0,2 = 0,5 (mol)
Số mol kết tủa BaCO
3
tạo thành = 39,4:197 = 0,2 mol
Có 2 khả năng xảy ra đối với dung dịch A
* A chỉ chứa Na
2
CO
3
:
CO
2
+ 2NaOH
→
Na
2
CO

3
+ H
2
O
x (mol) 2x x
Na
2
CO
3
+ BaCl
2

→
BaCO
3
↓

+ 2NaCl
x (mol) x
SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM


ĐỖ THỊ THANH - THCS PHẠM HUY THÔNG
7
Ta có hệ phương trình:
84a + a(R+60) = 20
x = 0,2
2a = x

Suy ra a = 0,1 ; R=56 .Vậy R là Sắt (Fe).

* A chứa Na
2
CO
3
: (x mol) và NaHCO
3
(y mol)
Các phản ứng:
CO
2
+ 2NaOH → Na
2
CO
3
+ H
2
O
x (mol) 2x x
CO
2
+ NaOH → NaHCO
3

y (mol) y y
Na
2
CO
3
+ BaCl
2

→ BaCO
3
↓

+ 2NaCl
x (mol) x
Suy ra ta có hệ phương trình:
84a + a(R+60) = 20
2x + y = 0,5
x + y = 2a
x = 0,2
Giải ra ta được a = 0,15; R = -10,6 (loại)
Vậy R chỉ có thể là Sắt (Fe)

DẠNG 3
: BIỆN LUẬN SO SÁNH

1)Nguyên tắc áp dụng:
- Phương pháp này được áp dụng trong các bài toán xác định tên nguyên tố mà
các dữ kiện đề cho thiếu hoặc các số liệu về lượng chất đề cho đã vượt quá, hoặc
chưa đạt đến 1 con số nào đó.
- Phương pháp biện luận :
* Lập các bất đẳng thức kép có chứa ẩn số( thường là nguyên tử khối). Từ bất
đẳng thức này tìm đượ
c các giá trị chặn trên và chặn dưới của ẩn để xác định 1
giá trị hợp lí
* Cần lưu ý 1 số điểm hỗ trợ việc tìm giới hạn thường gặp :
- Hỗn hợp 2 chất A,B có số mol là a (mol) thì 0< n
A
,n

B
< a.
- Trong các oxit R
2
O
m
thì : 1 ,m
≤
nguyên 7
≤

- Trong các hợp chất khí của phi kim với hiđro RH
n
thì 1
,n
≤
nguyên
≤
4.
2)Các ví dụ:
Ví dụ 1
:
Có 1 hỗn hợp gồm 2 kim loại A và B có tỉ lệ khối lượng nguyên tử là 8:9 .Biết
khối lượng nguyên tử của A,B đều không quá 30 đvC .Tìm 2 kim loại.
* Gợi ý HS:
Thông thường HS hay làm “mò mẫm” sẽ tìm ra Mg và Al nhưng phương pháp
trình bày khó mà chặt chẽ,vì vậy giáo viên cần hướng dẫn các em cách chuyển 1
tỉ số thành 2 phương trình toán :
SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM

ĐỖ THỊ THANH - THCS PHẠM HUY THÔNG
8
Nếu A : B = 8:9 thì
⇒ A = 8n
B = 9n
*Giải
Theo đề tỉ số nguyên tử khối của 2 kim loại là: 8:9 nên
⇒
nB
nA
9
8
=
=
(n∈Z
+
)
Vì A,B đều có KLNT không quá 30 đvC nên 9n
≤
30 => n
3
≤

Ta có bảng biện luận sau:
n 1 2 3
A 8 16 24
B 9 18 27
loại loại nhận

Vậy 2 kim loại đó là Mg và Al.
Ví dụ 2
:
Hoà tan 8,7g 1 hỗn hợp gồm K và 1 kim loại M thuộc phân nhóm chính nhóm
2 trong dung dịch HCl dư thì thấy có 5,6 dm
3
H
2
(đktc) .Hoà tan riêng 9g kim
loại M trong dung dịch HCl dư thì thể tích khí H
2
sinh ra chưa đến 11lít
(đktc).Hãy xác định kim loại M.
*Gợi ý HS:
GV yêu cầu HS lập phương trình tổng khối lượng của hỗn hợp và phương trình
tổng số mol H
2
. Từ đó biến đổi thành biểu thức chỉ chứa 2 ẩn số là số mol(b) và
nguyên tử khối M .Biện luận tìm giá trị chặn trên của M.
Từ PƯ riêng của M với HCl suy ra bất đẳng thức về V
H2,
suy ra giá trị chặn
dưới của M rồi chọn M cho phù hợp với chặn trên và chặn dưới .
*Giải:
Đặt a, b lần lượt là số mol của mỗi kim loại K,M trong hỗn hợp .
Thí nghiệm1 :
2K + 2HCl
→ 2KCl + H
2
↑

a 0,5a
M + 2HCl
→ MCl
2
+ H
2 ↑

b b
Tổng số mol H2 = 0,5a + b = 5,6:22,4 = 0,25

⇔
a + 2b = 0,5
Thí nghiệm 2:
M + 2HCl
→
MCl
2
+ H
2
↑

9/M (mol) 9/M (mol)
Theo đề bài :
4,22
119
<
M
⇒ M > 18,3 (1)

Mặt khác : 39a + b.M=8,7 39.(0,5-2b) + b.M = 8,7

⇔

⇒
b=
M−78
8,10

a + 2b =0.5 a = 0,5 - 2b
SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM


ĐỖ THỊ THANH - THCS PHẠM HUY THÔNG
9
Vì 0 < b < 0,25 nên ta có
M−78
8,10
< 0,25 => M < 34,8 (2)
Từ (1) và (2) suy ra kim loại phù hợp là Mg (24)


DẠNG 4
: BIỆN LUẬN THEO TRỊ SỐ TRUNG BÌNH

1) Nguyên tắc áp dụng:
- Khi hỗn hợp gồm2 chất có cấu tạo và tính chất tương tự nhau (2 kim loại
cùng hoá trị, 2 hợp chất vô cơ có cùng kiểu công thức tổng quát ) thì có thể đặt
1 công thức đại diện cho hỗn hợp.Các giá trị tìm được của chất đại diện chính là
các giá trị của hỗn hợp (m

hh
, n
hh
, M
hh
)
- Trường hợp 2 chất có cấu tạo hoặc tính chất không giống nhau ( ví dụ 2 kim
loại khác hoá trị hoặc 2 muối cùng gốc của 2 kim loại khác hoá trị,…) thì tuy
không đặt được công thức đại diện nhưng vẫn tìm được khối lượng mol trung
bình theo công thức :
M = tổng khối lượng hỗn hợp : tổng số mol hỗn hợp
Tổng khối lượng hỗn hợp = n
1
.M
1
+ n
2
.M
2
+….
Tổng số mol hỗn hợp = n
1
+n
2
+…
M
hh
phải nằm trong khoảng từ M
1
đến M

2

- Phương pháp biện luận : từ giá trị M tìm được ta lập bất đẳng thức kép
M
1
< M
hh
< M
2
(giả sử M
1
< M
2
), để tìm giới hạn của các ẩn

2) Ví dụ:
X là hỗn hợp 3,82g gồm A
2
SO
4
và BSO
4
biết khối lượng nguyên tử của B lớn
hơn khối lượng nguyên tử của A là 1 đvC. Cho hỗn hợp vào dung dịch BaCl
2
dư
thì thu được 6,99g kết tủa và 1 dung dịch Y
a) Cô cạn dung dịch Y thì thu được bao nhiêu gam muối khan.
b) Xác định các kim loại A,B
* Gợi ý HS:

- Do hỗn hợp 2 muối gồm các chất khác nhau nên không thể dùng 1 công thức
để đại diện
- Nếu biết khối lượng mol trung bình của hỗn hợp ta sẽ tìm được giới hạn
nguyên tử khối của 2 kim loại
* Giải:
a) PTPƯ:
A
2
SO
4
+ BaCl
2
→ BaSO
4
↓ + 2ACl
BSO
4
+ BaCl
2
→ BaSO
4

↓
+ BCl
2
Theo các PTPƯ:
số mol X = số mol BaCl
2
=số mol BaSO
4

= 6,99 : 233= 0,03 mol
Theo định luật bảo toàn khối lượng ta có:
m
(ACl +BCl2)
= 3,82 + (0,03.208 ) - 6,99 = 3,07 gam
b) M
x
=
127
03,0
82,3
≈

Ta có : M
1
= 2A+96 và M
2
= A+97
SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM


ĐỖ THỊ THANH - THCS PHẠM HUY THÔNG
10
Vậy 2A + 96 > 127
(*)
A + 97 <127
Từ hệ bất đẳng thức (*) ta tìm được : 15,5 < A < 30
Vậy kim loại hoá trị I thoả mãn điều kiện trên là Na(23)
Suy ra kim loại hoá trị II là Mg(24)
Tóm lại:

Trên đây là 1 số kinh nghiệm về phương pháp giải 1 số dạng toán biện luận tìm
công thức hoá học.Đây chỉ là 1 phần nhỏ trong hệ thống bài tập hoá học nâng
cao. Để trở thành 1 học sinh giỏi hoá thì HS còn phải rèn luyện nhiều phương
pháp khác .Tuy nhiên, muốn làm tốt 1 loại bài tập nào,HS cũng phải nắm thật
vững kiến thức cơ bản về lý thuyết hoá học. Không ai có thể giải đúng 1 bài toán
hoá n
ếu không biết chắc phản ứng hoá học nào xảy ra hoặc nếu xảy ra thì tạo
sản phẩm gì ? Như vậy nhiệm vụ của GV không những tạo cơ hội cho học sinh
rèn kĩ năng giải bài tập hoá học, mà còn xây dựng 1 nền kiến thức vững chắc,
hướng dẫn các em biết kết hợp nhuần nhuyễn những kĩ năng hoá học với năng
lực tư
duy toán học.

III. KẾT QUẢ ĐẠT ĐỰƠC VÀ BÀI HỌC KINH NGHIỆM

Qua thời gian nghiên cứu và áp dụng chuyên đề trên với HS lớp 9 và đặc biệt
trong việc bồi dưỡng học sinh giỏi trong 2 năm học, kết quả thu được tương đối
khả quan: Các em tích cực trong việc xác định hướng giải cho các bài tập. Qua
đề tài, kiến thức và kĩ năng của HS được củng cố 1 cách vững chắc và sâu sắc
.K
ết quả học tập của HS dần được nâng cao.Từ chỗ HS lúng túng khi gặp các
bài toán biện luận thì đến nay phần lớn các em đã tự tin hơn, biết vận dụng các
kĩ năng được bồi dưỡng để giải thành thạo các bài tập biện luận mang tính phức
tạp
Kết quả cụ thể:
-Năm học 2008 - 2009, có 10/10 HS đạt danh hiệu học sinh giỏi cấp huyện .
-Năm họ
c 2009 - 2010, có 10/10 HS đạt danh hiệu học sinh giỏi cấp huyện.Đặc
biết có 1 số em đã biết giải bài toán biện luận 1 cách sáng tạo trong kì thi học

sinh giỏi cấp tỉnh. Đạt được kết quả đó, có sự góp phần rất lớn của việc thực
hiện đề tài này.
Trong quá trình bồi dưỡng HS giỏi, tôi đã vận dụng và rút ra 1 số kinh nghiệm
như sau:
- GV phải chuẩn bị kĩ nội dung cho m
ỗi dạng bài tập cần bồi dưỡng cho HS.
Xây dựng đựơc nguyên tắc và phương pháp giải các dạng bài toán đó
- Tiến trình bồi dưỡng kĩ năng được thực hiện từ việc bắt đầu bằng bài tập mẫu,
hướng dẫn phân tích đầu bài cặn kẽ để HS xác định hướng giải và tự giải, từ đó
các em có thể rút ra phương pháp chung để giải các bài toán cùng loại. Cuối
cùng là giải các bài t
ập tổng hợp.
- Mỗi dạng bài toán phải đưa ra nguyên tắc để giúp các em dễ nhận dạng loại
bài tập và để vận dụng các kiến thức, kĩ năng 1 cách chính xác, hạn chế những
nhầm lẫn có thể xảy ra trong cách nghĩ và làm của HS.
SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM


ĐỖ THỊ THANH - THCS PHẠM HUY THÔNG
11
- Cần chú trọng đến việc kiểm tra đánh giá kết quả, chữa bài tỉ mỉ và rút kinh
nghiệm, nhấn mạnh những sai sót mà học sinh thường mắc.

IV. ĐIỀU KIỆN ÁP DỤNG

- Đối với HS: Cần phải nắm vững các kiến thức lý thuyết cơ bản về hoá học, có
kĩ năng tốt trong giải toán, có phương pháp học tập khoa học, tích cực tìm tòi,
sáng tạo. Đề tài này ch
ỉ giới hạn trong các bài toán biện luận tìm CTHH chất vô
cơ, chưa đề cập đến các hợp chất hữu cơ

- Đối với GV: Cần đầu tư thời gian,có phương pháp hợp lý để thực hiện chuyên
đề với từng đối tượng HS .Nội dung chuyên đề còn có thể tiếp tục mở rộng và
thực hiện trong những năm sau, đặc biệt đối với phần biện luận tìm CTHH cho
các hợp chất hữu cơ.
*Những kiến nghị ,đề xuất:
- Đối với nhà trường: Cần tạo điều kiện về cơ sở vật chất, phòng học bộ môn,
tài liệu tham khảo,…
- Đối với GV: Phải có lòng nhiệt tình, có ý thức tự bồi dưỡng, tích cực nghiên
cứu tư liệu, phục vụ bài giảng.




C. KẾT LUẬN CHUNG

Việc hướng dẫn HS phương pháp giải bài toán biện luận tìm CTHH đã nêu
trong đề tài nhằm mục đích bồi dưỡng và phát triển kiến thức, kĩ năng cho HS,
phát huy tối đa sự tham gia tích cực của người học. HS có khả năng tự tìm ra
kiến thức, tự mình tham gia các hoạt động để củng cố kiến thức, rèn luyện được
kĩ năng. Đề tài còn tác động đến việc phát triển n
ăng lực trí tuệ, nâng cao năng
lực tư duy độc lập và khả năng tìm tòi sáng tạo cho HS giỏi.
Trên đây là 1 số kinh nghiệm cuả bản thân tôi đã thực hiện trong quá trình bồi
dưỡng HS giỏi.Trong khi viết đề tài này chắc chắn tôi chưa thấy hết được những
ưu điểm và tồn tại trong quá trình áp dụng, rất mong được sự đóng góp phê bình
của các đồng nghiệp để đề tài ngày càng hoàn thiện hơ
n.
Tôi xin chân thành cám ơn!

Ân Thi,Tháng 4 - 2010
Người thực hiện


Đỗ Thị Thanh



SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM


ĐỖ THỊ THANH - THCS PHẠM HUY THÔNG
12

MỤC LỤC


A. PHẦN MỞ ĐẦU
I. Lí do chọn đề tài
II. Phương pháp nghiên cứu

B. NỘI DUNG VÀ KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
I. Cơ sở lí luận và thực tiễn
II.Thực hiện đề tài
Dạng 1: Biện luận theo ẩn số trong giải phương trình
Dạng 2: Biện luận theo trường hợp
Dạng 3 : Biện luận so sánh
Dạng 4: Biện luận theo trị số
trung bình
III. Kết quả đạt được và bài học kinh nghiệm

IV. Điều kiện áp dụng
C. KẾT LUẬN CHUNG