giá trị phản ánh hiện thực của ðịa danh có nguồn gốc ngôn ngữ dân tộc thiểu số ở thừa thiên huế

GIÁ TR PH N ÁNH HI N TH C C A ð A DANH CĨ NGU N G C
NGƠN NG

DÂN T C THI U S

TH A THIÊN HU
Tr n Văn Sáng
( Trư ng ð i h c Phú Xuân - Hu
Nghiên c u sinh Vi n Ngôn ng h c)

1. D n nh p
1.1. ð a danh, trư c h t, là m t hi n tư ng ngôn ng . Nó là nh ng “kh i ngơn ng kí
sinh” ñư c dùng ñ ñ nh danh các ñ i tư ng đ a lí. Nhưng đ a danh đư c sinh ra cùng văn
hoá, phát tri n cùng văn hố, do v y, nó cũng là m t hi n tư ng văn hố. ð a danh khơng
ch th c hi n ch c năng cơ b n là ñ nh danh s v t, cá th hoá ñ i tư ng mà còn th c hi n
ch c năng ph n ánh. M i ñ a danh ñ u ra đ i trong m t hồn c nh l ch s c th nên nó
ph n ánh nhi u m t xã h i xung quanh. ðây cũng có th quan ni m là ch c năng xã h i c a
đ a danh. Ngồi ra, đ a danh cịn bi u hi n đ c đi m văn hố ngơn ng c a c ng đ ng. M i
ñ a danh hay m t l p ñ a danh đ u g n v i văn hố c a c ng ñ ng hay t ng khu v c c th .
Nói như A.V.Superanskaja, nhà đ a danh h c ngư i Nga, đ a danh chính là “nh ng t m bia
b ng ngơn ng đ c đáo v th i đ i c a mình”1. Theo đó, đ a danh ph n ánh nhi u khía c nh
đ a lý, l ch s , văn hóa, dân t c, kinh t …nơi mà nó chào ñ i.
1.2. Nghiên c u ñ a danh

Th a Thiên Hu nói chung, đ a danh có ngu n g c ngơn

ng dân t c thi u s nói riêng, là m t hư ng ti p c n liên ngành ngơn ng -văn hố h c v
m t vùng ñ a lý h i t nhi u l p, nhi u t ng văn hóa có s giao thoa, ti p bi n gi a các dân
t c chung s ng trên ñ a bàn cư trú (Kinh, Chăm, Cơ Tu, Pa Cơ-Ta Ơi). Trong q trình hình
thành và chuy n bi n, đ a danh khơng ch ch u tác ñ ng b i các y u t ngơn ng mà cịn c
các y u t ngồi ngơn ng . Các y u t này làm cho ñ a danh tr thành nh ng “tr m tích

s ng” b ng ngôn ng , ký thác nhi u thông tin tư li u quý giá ñ i v i các ngành khoa h c:
ngôn ng h c, dân t c h c, văn hoá h c, l ch s và kh o c h c.
1.4.

Vi t Nam, v n ñ ñ a danh t lâu ñã ñư c nhi u nhà ngôn ng h c, dân t c

h c, ñ a lý h c quan tâm2. Tuy nhiên, m ng đ a danh ngơn ng dân t c thi u s trên ñ a bàn
1
2

D n theo: Lê Trung Hoa(2006), ð a danh h c Vi t Nam, Nxb Khoa h c xã h i, Hà N i, tr.52.

Các cơng trình nghiên c u đ a danh ph i k ñ n Vi t Nam là các chuyên lu n: Lê Trung Hoa v i hai cơng
trình “ð a danh Thành ph H Chí Minh”, Nxb KHXH n hành năm 1991 và “ð a danh h c Vi t Nam” do Nxb
KHXH n hành năm 2006; Nguy n Trí Dõi v i cơng trình “Ngơn ng và s phát tri n văn hố xã h i”, Nxb Văn hố
thơng tin n hành năm 2001. Các lu n án ti n sĩ ñã b o v : “Nh ng ñ c đi m chính c a đ a danh H i Phòng (sơ b so
sánh v i m t s vùng khác)”(1996) c a Nguy n Kiên Trư ng; “Nghiên c u ñ a danh Qu ng Tr ”(2003) c a T Thu
Mai; “Nh ng đ c đi m chính c a ñ a danh ðak Lăk”(2005) c a Tr n Văn Dũng; “Kh o sát các ñ a danh Ngh
An”(2006) c a Phan Xuân ð m.


Th a Thiên Hu lâu nay v n đang cịn chưa ñư c ai nghiên c u. Ti p theo các nghiên c u
c a chúng tơi g n đây3, trong bài vi t này, đ a danh có ngu n g c ngơn ng dân t c đư c
xem xét trên c hai phương di n: ngôn ng và văn hố t c ngư i; qua đó ch ra giá tr ph n
ánh hi n th c c a m i ñ a danh trên ñ a bàn nghiên c u.
Th a Thiên Hu , các t c ngư i thi u s ch y u cư trú
Lư i, ngồi ra cịn có m t s nh sinh s ng

huy n Nam ðông và A

các huy n Phú L c, Hương Trà và Phong

ði n. Pa Cơ-Ta Ơi, Cơ Tu, Bru-Vân Ki u là ba t c ngư i thi u s s ng t a vào sơn h
Trư ng Sơn, t o thành m t b ph n g n k t lâu ñ i trong b c tranh dân cư Th a Thiên Hu .
Nghiên c u giá tr ph n ánh hi n th c c a ñ a danh là m t cánh c a r ng m cho vi c ti p
c n b c tranh văn hố-t c ngư i đ y sinh ñ ng và giàu màu s c trong ñ i s ng c a các dân
t c thi u s ñ nh cư trên d i Trư ng Sơn B c này.
2. N i dung v n ñ
2.1. Kh o sát, th ng kê 2.248 ñ a danh

Th a Thiên Hu , chúng tôi ti n hành phân

lo i chúng theo hai tiêu chí sau:
Căn c vào ngơn ng t o ñ a danh, các ñ a danh

Th a Thiên Hu đư c phân thành

hai nhóm chính: a) Nhóm các ñ a danh ti ng Vi t, bao g m Hán Vi t và Thu n Vi t( 1763
ñ a danh); b) Nhóm các đ a danh ti ng dân t c thi u s (485 ñ a danh).
Căn c vào đ i tư ng đ a lí mà đ a danh ph n ánh, chúng tơi chia đ a danh Th a
Thiên Hu thành ba nhóm chính: a) Nhóm các đ a danh hành chính-cư trú (1327 đ a danh,
chi m 59%); b) Nhóm các đ a danh cơng trình xây d ng (382 đ a danh, chi m 17%);
c)Nhóm các đ a danh ch đ i tư ng ñ a hình t nhiên (539 ñ a danh, chi m 24%).
Trong s 485 ñ a danh dân t c thi u s thu th p đư c, nhóm đ a danh có ngu n g c
ti ng Pa Cơ- Ta Ơi và Cơ Tu chi m đa s ; nhóm các đ a danh có ngu n g c ngôn ng dân
t c khác Bru-Vân Ki u, Chăm c chi m m t ph n nh và m t s ñ a danh hi n v n chưa
xác ñ nh đư c rõ ràng ngu n g c ngơn ng t o nên chúng.
S có m t đ y ñ các lo i hình ñ a danh và s phong phú v ngơn ng t o đ a danh
qua s li u th ng kê

3

trên cho th y rõ: Th a Thiên Hu là m t vùng ñ t có b dày l ch s

Xem thêm các bài vi t c a chúng tôi: Tr n Văn Sáng(2008), Bư c đ u tìm hi u đ c đi m c u t o và ý nghĩa các ñ a
danh có ngu n g c ngơn ng dân t c thi u s
huy n A Lư i, Th a Thiên Hu , Báo cáo H i th o Ng h c toàn qu c
l n th nh t, H i Ngôn ng h c Vi t Nam, C n Thơ, ngày 18-4; Tr n Văn Sáng(2009), Cách phiên chuy n ñ a danh t
ti ng Pa-cô Ta-ôi Th a Thiên Hu sang ti ng Vi t, Báo cáo H i th o Ngơn ng h c tồn tồn, Vi n Ngôn ng h c
Vi t Nam, tháng 11, Hà N i; Tr n Văn Sáng (2008), Các phương di n văn hố c a đ a danh Th a Thiên Hu , H i
th o qu c t Vi t Nam-Trung Qu c, Trư ng ð i h c Khoa h c Xã h i và Nhân văn, ð i h c Qu c gia Hà N i, tháng
11, Hà N i.


văn hoá và giàu b n s c. B c tranh ngơn ng văn hố t c ngư i giàu b n s c y, trư c h t,
ñư c th hi n qua h th ng ñ a danh. M i ñ a danh là m t “v t d n văn hố” v vùng đ t mà
nó chào ñ i.
2.2. ð a danh ph n ánh các phương di n văn hoá c a các t c ngư i s ng trên
ñ a bàn nghiên c u
ð a danh ra đ i trong m t kho ng khơng gian và th i gian nh t ñ nh và g n v i m t
ch th ñ nh danh nh t đ nh; nó ghi l i rõ nét nh t nh ng ñ c ñi m v ñ a lí t nhiên c a
m t vùng đ t và đ c đi m văn hố, tâm lí t c ngư i c a ch th văn hoá. ð c đi m văn hố
-t c ngư i c a đ a danh có ngu n g c ngơn ng dân t c thi u s

Th a Thiên Hu th hi n

qua ba nhân t : ch th văn hoá, khơng gian văn hố và th i gian văn hố.
2.2.1.S ph n ánh đ c đi m khơng gian văn hố qua đ a danh ngơn ng dân t c
Khơng gian văn hố c a đ a danh ti ng dân t c

Th a Thiên Hu th hi n qua các

phương di n: đ c đi m đ a hình t nhiên, th gi i th c v t, th gi i ñ ng v t g n v i vùng
ñ t ch a ñ a danh.
2.2.1.1. S ph n ánh đ c đi m đ a hình t nhiên: ñ a danh ngôn ng dân t c ph n
ánh qua cách ñ nh danh theo ñ c ñi m đ a th , hình dáng, v trí riêng c a m t vùng ñ t. Qua
các ñ a danh, chúng ta bi t thêm v nh ng thông tin thú v v đ a lí t nhiên t nh Th a Thiên
Hu , ñ c bi t vùng cao nguyên Trung Trư ng Sơn. Cư dân các dân t c thi u s ch y u
ñ nh cư

mi n Tây Th a Thiên Hu , v i ñ c ñi m ñ a hình núi non hi m tr , nhi u ñèo

nhi u su i n m chênh vênh gi a núi r ng heo hút. ð c ñi m ñ a lí t nhiên n i b t này ñư c
ph n ánh rõ nét qua nghĩa c a các ñ a danh.
+ ð a danh ph n ánh ñúng hi n th c ñ c ñi m hình dáng và kích thư c c a đ i tư ng
đ a lí nơi vùng đ t ch a nó. Nhóm đ a danh Pa Cơ- Ta Ơi: ñ ng Tam Boi (Tambơơi: ñ ng
nhô ra như c m ngư i), sơng Tà Rình (Tarreenh: t ng mi ng/lát m t), núi A Sáp (Asap: hình
nh như t ong), đ i ðon Pa Ní (Dol Parnis: đ i hình cái ch i), đ m A Roi (Aroi: đ m hình
cái đi con v t), sơng Bơ Lung (Pallúng: sơng hình cái b ng c a ngư i/đ ng v t), núi A Pi
Lát (Aplat: hình lép khơng bình thư ng); khe A Ve (Avér: ng n, nh ), thôn Tru (Tru: sâu),
thôn Tà Kêu (Takêu: cao ch ng), núi Ka Tanh (Katăng: căng ra). Nhóm đ a danh Cơ Tu:
núi A Sap(Asap: hình dáng t ong); núi A Hô(Ahơaq: há mi ng); núi Cha Vung(Chagung:
cong que, co qu p).
+ ð a danh miêu t rõ tính ch t c a ñ i tư ng ñư c g i tên. Nhóm đ a danh g c Pa
Cơ- Ta Ơi: thơn Lố (Loah: s ch trơn), thơn Chai (Chaih: tháo vát), núi Cô Bung (Kapúng:


ôm p), su i Tà Ay (Ta-ăi: làm cho ñau), núi Cù Mơng (Kammng: siêng năng), sơng Tà
Hàm (Taham: làm cho ch y máu), núi Li Leng (Lileng: ch c, b n), thơn Cơ Lênh (Kléng:
làm cho m n mịi, ng t ngào), thôn A Bã (Abăq: ch s m n mịi, đ m th m), thơn Ka Lơ

(Klơ: có nghĩa là x u h ). Nhóm đ a danh Cơ Tu: sơng Bao Lác (Parlak: khối c m); thơn
Cha ðu (Chadu: n p, che); thơn Poi Ring (Paríng: làm cho th u ñáo); khe Nà S t (Rs t: ch t
ch i).
+ ð a danh ph n ánh ñúng v trí, đ a đi m hình thành đ i tư ng đư c g i tên. Nhóm
đ a danh Pa Cơ- Ta Ơi: đ i Tu Nơ Trong (Tu Ntrong: ñ u c a m t chi c c u), ñ i Tu t (Tu
Ăt: ñ u ngu n cư trú c a g u kh ), ñ i Ka Lâm (Kallơơm: đi m ti u ti n), gị A Xin (Asil:
ñi m d c ngh ngơi khi ñi r ng v ), khe Tu Tơm (Tu Tm: đ u m t con su i), su i Ka Tê
(Katéh: phía trên kia), núi A Rum Cà Lưng (Arum Karrrúm: núi phía dư i m t trăng). Nhóm
đ a danh Cơ Tu: núi Bơ L ch (Parleech: ñi m cu i); khe Tu Chùn (Tu Chưnh: ng n núi ñá);
núi A Tây Lu t (Atilư t: ñi qua, vư t trư c ñi); núi Cha Lu (Challuch: tu t xu ng); núi Bol
Dol (Bơl Dol: đ ng ngang qua).
Các đ c đi m v hình dáng, kích thư c, v trí đư c ch th đ nh danh l a ch n ñ g i
tên các ñ i tư ng ñ a lí ñã ph n ánh trung th c nh ng ñ c ñi m n i b t v đ a hình nơi đ a
bàn mà các dân t c thi u s ñang cư trú.
2.2.1.2. S ph n ánh th gi i th c v t qua ñ a danh: Vi c dùng tên cây c ñ ñ t ñ a
danh là m t hi n tư ng ph bi n b i th c v t là y u t t nhiên g n gũi v i con ngư i, tr c
quan và thư ng ñư c nh n bi t s m. Th gi i th c v t ñư c ph n ánh m t cách phong phú
nh t qua ñ a danh ph i nói đ n các đ a danh dân t c thi u s , t o nên m t nét văn hố dân
dã trong l i đ nh danh c a cư dân b n ñ a. Lo i ñ a danh dân t c thi u s , ch ng h n đ a
danh ti ng Pa Cơ-Ta Ôi, g i theo tên th c v t có th phân chia theo ñ c ñi m c a t ng lo i
th c v t do tính phong phú c a nó:
+ Các th c v t thơng thư ng, ph bi n: thơn A Roh (Aróh là lá tơi), thôn A Ho (Aho
là cây trúc), thôn La Ngà (Langa là cây tre vàng), thôn A Ngo (Ango là cây thơng dùng đun
c i, th p l a), thôn A Sam (Asam là m t th rau như rau d n), núi Ta Vi (Taviar: cây giang),
núi A Túc (Atuk: m t lo i cây v ), ñ i Kru (Krul: cây chôm chôm), núi A Chét (Acheat: cây
tranh l p nhà), ñèo A Năm (Anăm: m t lo i rêu có th ăn đư c), thơn A Min (Amin: m t
lo i cây cùng h v i cây mây), thôn Mù (Mu: m t lo i cây mây), thôn A Bung (Abung: cây
l ô).

+ Các lo i cây mang tính tâm linh, thư ng là nơi ng tr c a các v th n linh. Ch ng
h n, thôn Pi Ring (Piring là m t th qu
r ng), thôn

i r ng), thôn A ðâng (Adâng là m t th rau c i

Ri (Iri là cây đa), thơn Ta Rã (Taraq: cũng thu c h cây đa), su i A Xơm

(Asoom: tua cây nêu ngày T t).
+ Các ñ a danh g i tên theo các s n v t ñ a phương, ph n l n là nh ng lo i s n v t
ñư c tr ng trên ñ i núi như: thôn Ka Rôn (Karông là m t lo i s n ngon), thôn Pa Ri (Paris
là c ri ng thư ng dùng trong ch bi n các món th c ăn hàng ngày), thôn Poi Ring (Poiring
là th trái cây ngon dùng ñãi khách quý), núi A Lau (Ơrlau: m t lo i cây tiêu r ng), núi A
Tùng (Atúng: m t lo i mía ngon), thơn Ta Lo (Talo: cây c ). Ngồi ra cịn có nh ng s n v t
ñư c thiên nhiên ban t ng riêng cho ngư i dân b n đi như: thơn Chi Hóa (chihoar là tiêu
r ng đư c xem là lo i gia v ñ c bi t c a ngư i Ta-ôi), thôn Priêng (tên m t lo i qu r ng),
thôn A Tia (Atia: m t lo i tiêu r ng), thôn A ðên (Adên: m t lo i mơn r ng)…
Nhóm các đ a danh ngơn ng Cơ Tu tuy ít hơn nhóm đ a danh Pa Cơ- Ta Ơi song
cũng ph n ánh đư c nh ng lo i cây c h t s c ñ c trưng cho vùng ñ t mà t c ngư i Cơ Tu
cư trú. Ch ng h n, khe Ta Ra (Taraq: b k t); thôn Ky Ré (Kire: cây mây); đ ng Kam (Kăm:
mơn tía); khe A Ro (Aroq: mơn ñ ); núi A Vi (Aviq: cơm); núi Chà Tang (Chitang: cây
n a).
2.2.1.3. S ph n ánh th gi i ñ ng v t qua ñ a danh: So v i các ñ a danh thu n Vi t
và Hán Vi t, đ a danh có ngu n g c ti ng dân t c thi u s

Th a Thiên Hu đư c g i tên

theo tên các lồi v t chi m s lư ng ñáng k . Ch ng h n, các ñ a danh ti ng Pa Cơ-Ta Ơi
ph n ánh văn hố dân dã v l i ng x v i môi trư ng t nhiên qua th gi i lồi v t. ðó là
nh ng lồi v t s ng trên c n: sơng A Ling (Aling: con ki n nói chung), sơng A Lin (Alin:

sinh linh bé nh ), su i Hu (Hu: ñ ng v t đ u l n mình chó), sơng Pling (Pling: chim
phư ng), khe Cà Xình (Kaseénh: con r n), ñ i A Bia (Abiah: m t lo i sóc), su i A Á(A-aq:
con qu ), thơn A ð t (Adơơs: m t lo i kh ), sông A Lim (Alim: con châu ch u),…Và có c
nh ng lồi v t s ng dư i nư c: thác Ra Ka (Ơrka: m t lo i cá su i), núi A Ha (Ahar: m t
lo i ch ñá), núi A Rur (Abrur: m t lo i cá tr m), thôn A Hưa (Ahơơar: ch p). Dân t c Cơ
Tu cũng l a ch n nh ng ñ ng v t quen thu c, g n v i ñ i s ng sinh ho t c a c ng ñ ng ñ
ñ t tên cho sông, núi, khe, su i, thôn b n: sơng Dịng (Jng: m t lo i nai), khe Dong
(Yong: m t lo i chim sáo); núi Tà Lu (Tilu: con th n l n nh ); thôn Ka Dong (Kajoong: con
kì nhơng).


Như v y, môi trư ng t nhiên h i ñ các ñ c ñi m v tính ch t và đ a hình vùng đ t,
m t th gi i ñ ng-th c v t phong phú g n v i ñ c trưng vùng cao nguyên mi n Trung, t t
c đ u đư c “hố thân” thành ñ a danh, qua ñó kh c ho rõ nét nh t m t khơng gian văn hố
c a các t c ngư i

Th a Thiên Hu giàu b n s c. Sinh t trên d ng môi trư ng ñ c thù, các

dân t c ít ngư i nơi ñây ñ u xem r ng núi, cây c , sông su i như bà m l n, không ch nơi
cung c p th c ăn, th c u ng, nguyên li u làm nhà mà còn là ch n ni dư ng đ i s ng tâm
linh, tinh th n, kh i ngu n cho m ch s ng văn hoá. Con ngư i và r ng g n ch t v i nhau,
hoà quy n vào nhau, và s c s ng và âm vang c a núi r ng đã t o nên m t khơng gian văn
hố đ y sinh khí.
2.2.2. S ph n ánh các giá tr văn hố l ch s qua đ a danh ti ng dân t c
N u “văn hoá là cái cịn l i khi ngư i ta đã qn ñi t t c ” theo cách nói c a Edouart
Herriot4 thì cũng có th nói đ a danh là m t trong nh ng “cái cịn l i” đó, tr thành “v t hoá
th ch” lưu gi nhi u thơng tin l ch s văn hố c a m t th i đ i. Ngồi các tài li u thư t ch
c , ñ a danh là m t trong nh ng ngu n ng li u quý giá có th ph c v cho cơng tác nghiên
c u l ch s , ghi l i rõ nét t t c nh ng d u n v l ch s ñã t ng x y ra trên vùng ñ t mà ñ a
danh chào ñ i. Giá tr ph n ánh hi n th c v phương di n th i gian văn hoá, t c m t l ch s

phát tri n và hình thành c a đ a bàn cư trú, c a ñ a danh dân t c thi u s

Th a Thiên Hu

r t phong phú và ña d ng, th hi n trên nhi u khía c nh khác nhau.
2.2.2.1. M i đ a danh ra đ i trong m t hồn c nh xã h i và l ch s nh t ñ nh. Do v y,
các đ a danh ngơn ng dân t c

Th a Thiên Hu là m t trong nh ng ngu n tài li u có th

giúp các nhà s h c, dân t c h c nghiên c u v quá trình di trú c a m t hay nhi u t c
ngư i trong l ch s . Th a Thiên Hu , trư c khi tr thành vùng ñ t kinh sư c a Tri u
Nguy n, xét v l ch s hình thành và phát tri n, nó đư c bi t đ n là vùng đ t “phên d u”,
“biên vi n xa xơi”, nơi cư trú c a t c ngư i Chăm, và cư dân Mơn-Khơ Me b n đ a. Nhi u
đ a danh cịn b o lưu nh ng “d u v t” c a dân t c Chăm(Chàm) và các cu c di dân c a
ngư i Kinh(Vi t) trong ti n trình l ch s văn hố vùng Thu n Hoá. D a vào nh ng tài li u
l ch s và đ a chí có giá tr ph n ánh hi n th c vùng ñ t Th a Thiên Hu ngày nay, chúng ta
có th nêu lên gi thuy t r ng nh ng ñ a danh ñư c c u t o b ng các y u t không ph i Hán
Vi t và thu n Vi t là nh ng ch ng tích ghi l i d u v t cư trú c a ngư i Chăm và cư dân nói
ngơn ng Mơn- Khơ Me như Ta Ôi, Cơ Tu, Bru-Vân Ki u. B ng cách truy tìm t nguyên
4

D n theo: Tr n Ng c Thêm (1997), Tìm v b n s c văn hóa Vi t Nam, Nxb Thành ph H Chí Minh, tr.1.


các đ a danh, chúng ta có th lí gi i ngu n g c các đ a danh: sơng Ô Lâu, Thành L i có
ngu n g c t ngơn ng Chăm c ; các đ a danh S a, Tru i, nơi hi n ña s ngư i Kinh sinh
s ng, l i có ngu n g c t các ngơn ng nhóm Mơn- Khơ Me. B ng ch ng là, “L i” trong
Thành L i có th là bi n âm c a t “H i”(ngư i H i, t c ngư i Chăm); “Ô” trong Ô Lâu
v n có nghĩa ch đ i tư ng “sơng” trong ti ng Chăm c , theo qui lu t bi n âm “ô”“lô”(tương t : “l ng”- “ ng”, “lì”- “ì”), m t s th hi n c a nhóm các y u t khloong,

lương, loong, lơ, lâu…ch sơng trong các ngơn ng ðơng Nam Á c đ i5. Trong khi đó,
theo ngu n tư li u đi n dã chúng tơi có đư c, “S a” có hình th c ng âm c là “Séaq”, âm
hi n nay là “Asiu” có nghĩa là “cá” trong ti ng Ta Ôi; hay “Tru i” là ñ a danh g c dân t c
thi u s , có nghĩa là “con gà” trong ti ng Bru-Vân Ki u (ntruôi) hay trong ti ng Pa Cơ-Ta
Ơi(atri). Có th nói, nh ng vùng ñ t mà ngư i Kinh (Vi t) ñang sinh s ng v i xóm làng
đơng đúc, th c ch t trư c ñây ñã là nơi cư trú c a ngư i Chăm ho c cư dân Môn-Khơ Me.
ði u này ch ng t , trong l ch s phát tri n vùng ñ t Th a Thiên Hu , đã có nh ng cu c di
trú c a cư dân Mơn-Khơ Me (Ta Ơi, Cơ Tu, Bru-Vân Ki u) t vùng ñ ng b ng lên vùng núi
cao ñ t cư, l p làng. Hay nói cách khác, trư c khi ngư i Kinh(Vi t) ñ t chân ñ n, vùng
ñ t này v n trư c ñây là nơi cư trú c a ngư i Chăm và cư dân Mơn-Khơ Me b n đ a.
L ch s phát tri n hơn 700 năm vùng ñ t Thu n Hố-Phú Xn, k t cu c hơn nhân
l ch s Chăm-Vi t, Châu Ơ, Châu Rí đã thu c v ch quy n qu c gia ð i Vi t(1306) và
cũng t đó cho đ n nay liên ti p, d n d p di n ra nh ng ñ t di dân l n nh t B c vào, t
Nam ra trên ñ t Th a Thiên-Hu , trong đó đ t di dân th i kỳ các chúa Nguy n (th k XVI)
là l n,

t và ñáng quan tâm nh t, nhưng ñáng k nh t v n là vùng Thanh-Ngh -Tĩnh

chuy n vào. Quá trình di trú nói trên ph n nào đư c ph n ánh qua các ñ a danh. Ch ng h n,
các làng Khng Phị, Dương N , M Xun v n có tên cũ t các làng Phị Lê, Nguy t Viên,
ða C m di cư t Thanh Hoá vào. ð c bi t, khi tìm hi u các đ a danh g c dân t c thi u s
Th a Thiên Hu , chúng tơi phát hi n đư c nhi u “d u v t” cho quá trình di trú c a cư dân
s ng trên ñ a bàn. Có nh ng đ a danh đư c đem t bên nư c b n Lào sang theo con ñư ng
di dân c a dân t c Ta Ôi như thơn A Rum Cà Lưng, thơn A ð t,…; có nh ng đ a danh đư c
hình thành theo con ñư ng di dân c a ngư i Kinh sau 1975 lên vùng núi sinh s ng b ng
5

Xem thêm: Hoàng Th Châu (1966), “M i liên h v ngu n g c c đ i

ðơng Nam Á qua m t vài tên sông”,

Thông báo khoa h c, ð i h c T ng h p Hà N i, s 2, Nxb Giáo d c; Tr n Trí Dõi(2001), Ngơn ng và s phát tri n
văn hoá xã h i, Nxb Văn hố thơng tin, Hà N i; Nguy n Tài C n (2001), Giáo trình l ch s ng âm ti ng Vi t (sơ th o),
tái b n, Nxb Giáo d c, Hà N i.


cách gi nguyên tên g i vùng ñ t c hương c a mình

đ ng b ng như Hương Giang,

Qu ng Phú, H ng Thư ng, H ng Qu ng, H ng Thu ,.. c a huy n Nam ðông, A Lư i.
2.2.2.2.. ð a danh là m t ph m trù l ch s , mang nh ng d u v t c a th i ñi m mà nó
chào đ i. Vì th , nó đư c xem là “ñài k ni m” hay là “t m bia b ng ngơn ng đ c đáo v
th i đ i c a mình”. Vì v y, đ a danh

Th a Thiên Hu cịn cho chúng ta bi t đư c các bi n

c - s ki n l ch s ñã x y ra trên m t vùng ñ t. Nh c ñ n ñ i A Bia thu c huy n A Lư i,
chúng ta liên tư ng ngay ñ n nh ng tr n ñánh kh c li t trong th i kì kháng chi n ch ng
M . ð i A Bia ñư c g i là “ð i th t băm” cũng do tính kh c li t nói trên, m c dù theo
ngu n g c ti ng Cơ Tu, A Bia là cách Vi t hoá c a “Abiah”, nghĩa là m t lo i sóc có

ch n

này. Hi n nay, đ a danh này tr thành di tích l ch s chi n tranh n i ti ng và là nơi hàng
trăm du khách ghé thăm m i l n lên vùng cao A Lư i. M i ng n núi, dòng sơng, con su i t
H ng Vân-Cu Tai phía b c đ n A ð t, A Rồng phía nam, nh ng cái tên ñ ng A So-A Túc,
A Bia-Lam Sơn, đ ng Tiên Cơng, sân bay A So, A S u, A Lư i, d c con Mèo,… t t c nh ng
đ a danh l ch s đó ñ u g n li n v i nh ng s tích anh hùng, g n li n v i l ch s quê hương,
mà m i khi nh c t i chúng ta không gi u n i ni m t hào, xúc đ ng v nh ng đóng góp to

l n c a bao th h cán b chi n sĩ, ñ ng bào ñã chi n ñ u và chi n th ng trong cu c chi n
tranh v qu c vĩ đ i.
Ngồi ra, đ a danh

Th a Thiên Hu còn cho chúng ta bi t thêm nh ng thay ñ i v ñ a

gi i và các đơn v hành chính c a vùng đ t Thu n Hoá- Phú Xuân v i l ch s trên 700 năm
hình thành và phát tri n. Quá trình hình thành, m t đi c a các đ a danh hành chính đánh d u
s phát tri n, m r ng khơng ng ng c a vùng đ t m i sau khi tr v v i ð i Vi t. Th a
Thiên Hu t th i ñi m đó đ n nay đã ph i ch ng ki n nhi u l n “thay da, ñ i th t” qua
nhi u giai ño n và tri u ñ i th ng tr khác nhau. Theo “Ô Châu c n l c” (1555) c a Dương
Văn An6, Th a Thiên Hu th i đi m đó có 170 xã, 21 thôn, 89 sách; trong “Ph biên t p
l c”7(1776), Lê Q ðơn th ng kê đư c 23 t ng, 234 xã, 23 thôn, 84 phư ng, 9 giáp, p,
sách, trang; Nh ng năm 1810-1818, Gia Long cho l p ñ a b dinh Qu ng ð c, th ng kê

6

Dương Văn An (2001), Ô châu c n l c, (Tr n ð i Vinh, Hoàng Văn Phúc hi u đính và d ch chú), Nxb Thu n

Hố, Hu .
7

Lê Q ðơn (1977), Ph biên t p l c, Nxb ð i h c và Trung h c chuyên nghi p, Hà N i.


ñư c 20 t ng, có kho ng 354 xã thơn8. S thay đ i, hình thành các đơn v hành chính m i
cho th y s phát tri n l n m nh c a cư dân Thu n Hố-Phú Xn theo dịng l ch s .
S duy trì tên g i các làng c cho ñ n ngày nay là nh ng b ng ch ng s ng ñ ng v ch c
năng b o t n c a đ a danh, góp ph n lưu gi nh ng giá tr l ch s và s phát tri n v m t
kinh t -xã h i c a Th a Thiên Hu qua các th i kỳ khác nhau. Nh ng tên làng hi n nay

như: Sình, S a, Sam, Nong, Tru i,… có th có ngu n g c Vi t c ho c ngôn ng dân t c
thi u s Chăm, Pa Cơ-Ta Ơi, Cơ Tu, Bru- Vân Ki u.
2.2.3. S ph n ánh phương di n ch th văn hố qua đ a danh ti ng dân t c
M i ñ a danh ñ u ñư c ra ñ i và hình thành g n li n v i đ c đi m văn hố c a ch
th t o nên chúng. Do v y, ñ a danh có th cung c p cho chúng ta nh ng thơng tin v văn
hố-tâm lí c a m t t c ngư i, cũng như ngu n g c dân cư v i tư cách là nh ng ch th c a
m t vùng văn hoá, ch th t o nên các ñ a danh.
2.2.3.1. ð a danh ph n ánh tên ngư i
ð a danh là s n ph m do con ngư i t o ra. Gi a ñ a danh và nhân danh l i có m t
m i quan h ch t ch v i nhau. C hai đ u có th bi u th tâm tư, nguy n v ng, tình c m
c a con ngư i, nhưng ñ a danh ph n l n “s ng th ” hơn nhân danh. Vì v y, t xa xưa,
ngư i Vi t đã r t thích l y tên ngư i, tên dịng h đ t cho tên làng, tên sơng, su i nơi mình
cư trú đ ghi nh nh ng ngư i ñã có nh ng ñóng góp cho ñ ng bào, quê hương, t qu c.
Qua kh o sát, chúng tôi nh n th y các ñ a danh ngu n g c ngôn ng dân t c

Th a Thiên

Hu ph n ánh tên ngư i th hi n trên m y khía c nh sau:
ð a danh dân t c thi u s ñư c ñ t theo tên ngư i đã góp ph n ph n ánh đ c ñi m văn
hoá c a ch th văn hoá là cư dân Mơn-Khơ Me s ng trên m nh đ t Th a Thiên Hu . Ph n
l n các ñ a danh dân t c ñ t theo tên nh ng v anh hùng c a c ng ñ ng, là nhân v t trong
các truy n thuy t, s thi hay nh ng ngư i có cơng khai phá làng b n thơn xóm. Ch ng h n,
các đ a danh Pa Cơ-Ta Ơi: đ i Pơ Rok (Prók: tên m t nhân v t tiêu bi u trong làng

xã A

ð t), núi Quỳnh Trên (Koonh Trên: tên nhà cách m ng, nhà lãnh ñ o huy n A Lư i), thôn
A Lư i (Alơaiq: nhân v t anh hùng c a c ng ñ ng trong s thi), thác A Nô (Anôr: nhân v t
l ch s trong s thi).
M i ñ a danh là nh ng bài h c ng n g n vi t nên nh ng trang s v vang c a dân t c

mình. ð c bi t, đ a danh g n v i danh nhân là nh ng ngư i ñư c sinh ra trên m nh đ t

8
Nguy n ðình ð u (2005), “Tìm hi u Th a Thiên Hu qua sưu t p ñ a b ”, in trong C đơ Hu , xưa và nay,
Nxb Thu n Hóa, Hu , trang 645 - 658.


Th a Thiên Hu s mãi là “t m gương”, “ñài tư ng ni m” cho th h con cháu

ña

phương noi theo.
2.2.3.2. ð a danh ph n ánh tên các dịng h tiêu bi u:
ð i v i các đ a danh thu n Vi t và Hán Vi t, chúng ph n ánh tên các dịng h có
cơng khai canh khai kh n l p làng. S có m t tên các dịng h qua đ a danh đã ñ l i nh ng
“d u tích” v th i ñi m l ch s hình thành làng xã c a cư dân trên ñ a bàn cư trú: Văn Xá,
Lê Xá, Cao Xá, Võ Xá, Lê Xá ðông, Lê Xá Tây, Cao Xá H , Cao Xá Thư ng,… Theo các
nhà nghiên c u, lo i ñ a danh “X + Xá”9 có th hình thành t m t trong hai lí do sau: m t
dịng h chi m ñ a v ñ c tôn ho c ña s trong m t khu dân cư; ho c m t dòng h v n n i
ti ng nh t trong khu v c y. ð i v i các ñ a danh dân t c thi u s

Tây Th a Thiên Hu ,

nh các ñ a danh mà tên m t s dịng h đã đ i theo h ngư i Kinh nhưng v n cịn đư c
b o lưu cho đ n t n ngày nay. Các dịng h ngư i dân t c thi u s

Th a Thiên Hu có đ n

h ng trăm, song nh ng dịng d ñư c dùng ñ ñ t tên cho các ñ a danh ph i là nh ng dòng
h tiêu bi u c a cơng đ ng, có nh ng ñóng góp to l n và có m t quá trình hình thành phát

tri n lâu đ i. Các đ a danh đư c đ t theo tên các dịng h c a ngư i Pa Cơ-Ta Ơi thư ng
g p là: su i Ven (Vean: tên dòng h kiêng ăn th t chó), sơng Pa Rin (Paring: tên dịng h
kiêng ăn th t con sóc), thơn A H (Ahooq: tên dịng h kiêng làm c i xay), thơn Kê (Kê: tên
dịng h kiêng con bìm b p), su i Pi Ây (Pi- âi: tên dòng h kiêng ăn th t chó), sơng Y Reo
(Ireau: tên dịng h kiêng ăn bìm b p), thơn Ta (Ta: tên dịng h kiêng làm t m ván), thơn Pi
Re (Pireq: tên dịng h kiêng làm c i xay), thôn Tu Vây (Tuvăi: tên dịng h kiêng ch t mây
nư c); Các đ a danh ph n ánh các dòng h c a t c ngư i Cơ Tu: thôn Mù Nú (Munuq: tên
m t dịng h ); thơn Ap Rung (Aprung: dịng h kiêng v t t là cái b y cung; aprung: cái h
đ t b y).
Rõ ràng, m i dịng h ñ u th nh ng v t t c a mình và đó cũng là nh ng con v t
kiêng ñ i v i c c ng ñ ng thôn b n. M i đ a danh mang tên dịng h đ u ký thác trong
mình nh ng câu chuy n c tích mang đ m d u n văn hố c a dân t c mình.
Qua vi c kh o sát ñ a danh trên ñ a bàn Th a Thiên Hu , chúng tôi nh n th y: nhóm các
đ a danh Hán Vi t và thu n Vi t ph n ánh phương di n tâm lí văn hố c a ch th đ nh

9

Mơ hình đ a danh “X + Xá” là m t ki u ñ t ñ a danh mang ñ c trưng cho quá trình t cư l p làng c a ngư i

Vi t t Th a Thiên Hu tr ra. Xem thêm: Lê Trung Hoa(2006), ð a danh h c Vi t Nam, Nxb Khoa h c xã h i, Hà
N i;


danh qua nghĩa c a các thành t t o ñ a danh là h t s c ph bi n10. Chúng th hi n ư c v ng
s giàu có, th nh vư ng như “phú”(44 đ a danh): Phú Xuân, ð i Phú, Phú An, Phú ði n,
Phú Lương, Qu ng Phú,…; “l c”(23 đ a danh): Bình L c, Phú l c, An L c, M L c ði n
L c, Phư c L c,…;

“l i”(6 ñ a danh): Qu ng L i, Bình L i, ði n L i, M L i,…;

“hưng”(3 ñ a danh): Vinh Hưng, Hưng Long, Hưng Thái; ư c v ng v s ñ i m i, tr trung
qua các y u t t o ñ a danh “tân”: Tân M , Tân H i, Tân Dương,…; “xuân”: Lương Xuân,
Hương Xuân, Xuân Thiên,…; “dương”: C nh Dương, Thu Dương, Vân Dương; khát v ng
v m t quê hương ñ p ñ , non nư c h u tình v i “m ”, “tiên”, “tú”, “vân”. Ch ng h n: M
Xá, M Th nh, M An, M Khánh, M Phú,…; là nh ng ư c v ng cho v ñ p trong tâm h n
như “l ”, “nghĩa”, “nhân”, “chánh”, “ñ c”, “hi n”, “lương”, “tr ng” ñư c th hi n qua các
đ a danh hành chính: Hi n Lương, ð c Tr ng, Phú L , An Nhơn, Tri L , Xuân Chánh,
Thanh Lương, Thanh C n,…Hơn n a, cư dân Vi t (Kinh) khơng qn kí thác qua đ a danh
ư c v ng v m t vùng ñ t hồ bình, n n, cu c s ng trư ng t n, vĩnh c u th hi n qua
các y u t “an”, “n”, “hồ”, “bình”, “vĩnh”, “diên”, “trư ng”, “th ”, “cư ng”. Ch ng h n,
tên các làng xã An B ng, An Thu n, Phư c Yên, Hi n Hồ, Bình An, Vĩnh Tr , Vĩnh An,
Long Th , Phư c Th , Phú Cư ng,… Qua m i tên ñ t, tên làng, ngư i Vi t ñ u g i g m
nh ng ñi u t t lành t sâu th m trong tâm h n. ði u này th hi n m t cách sinh đ ng đ c
đi m văn hố tâm lí t c ngư i c a cư dân s ng trên m nh đ t “Ơ châu ác đ a”, chi n tranh
liên miên, thiên tai d n d p theo su t d m dài l ch s .
Trong khi đó, các đ a danh có ngu n g c ngôn ng dân t c thi u s

Th a Thiên Hu

l i r t hi m khi ñư c t o thành theo l i ñ nh danh này. V y, ph i chăng ñi u này ph n ánh
đ i s ng tâm lí và l i tư duy dân dã, m c m c g n nhi u v i cu c s ng th c t i hơn so v i
nh ng ư c v ng sâu xa trong ñ i s ng c ng ñ ng làng b n c a cư dân nói ngơn ng MơnKhơ Me b n đ a..
2.2. S ph n ánh các phương di n ngôn ng h c c a ñ a danh dân t c thi u s
ð a danh là s n ph m c a tư duy con ngư i thông qua ngôn ng c a m t hay nhi u
dân t c. Trong quá trình hình thành và chuy n bi n, đ a danh ch u s tác ñ ng m nh m c a
qui lu t ngơn ng . Do đ a danh mang tính b o lưu tương đ i cao nên chúng ñư c xem là
“nh ng t m bia b ng ngơn ng đ c đáo v th i đ i c a mình”. M i đ a danh ký thác nh ng
thông tin ngôn ng h c khác nhau. Ngơn ng t o đ a danh có th m t ñi, thay ñ i nhưng ñ a
10

xem thêm: Tr n Văn Sáng (2008), Các phương di n văn hoá c a ñ a danh Th a Thiên Hu , H i th o qu c t Vi t
Nam-Trung Qu c, Trư ng ð i h c Khoa h c Xã h i và Nhân văn, ð i h c Qu c gia Hà N i, tháng 11, Hà N i.


danh v n ñư c b o t n nguy n v n nh ng giá tr ngôn ng h c như th a ban ñ u m i ñ t
tên. Vì v y, đ a danh là ngu n ng li u r t quý giá cho vi c nghiên c u ngôn ng h c trên
nhi u phương di n khác nhau.
2.4.1. Trư c h t, ñ a danh cung c p cho chúng ta các ng li u v t v ng c a m t ngôn ng ,
phương ng , th ng c a t c ngư i, trong đó, m t s y u t c h u như ngày nay đã khơng
cịn đư c s d ng. Ch ng h n, làng Chu n, làng Sình, làng N , làng Trài, K Li u, làng
C a, làng C a Rào, K L , làng Nong, làng Sam, K Né, làng K , làng Eo, làng Chen, K
ðơ c, xóm Tr , khe M , thơn Mé, khe M Cơ, đ ng Nh t, núi ðá K p, c n Trui,…Các ñ a
danh thư ng b o lưu nh ng t ng có trong v n t đ a phương

Th a Thiên Hu , khơng

nh ng cung c p tư li u cho vi c nghiên c u phương ng h c mà còn t o nên nét văn hố
đ c trưng trong c u t o đ a danh. Ch ng h n, mơ hình c u t o đ a danh “K + X” ch t n t i
trong l i ñ nh danh c a các ñ a danh làng xã t Th a Thiên Hu tr ra các t nh phía B c.
2.4.2. Giá tr ngôn ng h c c a ñ a danh

Th a Thiên Hu còn th hi n

quá trình

bi n đ i ng âm c a t trong l ch s . ðây là nh ng d n li u h t s c quan tr ng góp ph n soi
chi u ñ a danh h c t góc nhìn ng âm h c l ch s . Ch ng h n, âm g c c a ñ a danh Vĩ D
là Vi Dã, nghĩa là “cánh ñ ng lau s y”, ñư c ñ t t th i nhà Lê(1428-1788), thu c huy n
Kim Trà. Quá trình bi n ñ i ng âm t Vi Dã thành Vĩ D ph n ánh s đ ng hố ng âm
trong ti ng Vi t. T “Vi” mang thanh ngang là thanh cao, t “Dã” mang thanh ngã là thanh

th p nên khó phát âm; do v y, thanh ngã c a “Dã” đ ng hố thanh ngang c a “Vi” ñ tr
thành “Vĩ” trong Vĩ D . S bi n đ i c a đ a danh góp thêm ch ng c cho q trình bi n đ i
ng âm thư ng g p trong ti ng Vi t: mãnh (l c)- m nh, lãnh (cung), lãnh (nh t)- l nh.
Nh ng bi n ñ i trong các ñ a danh

Th a Thiên Hu ki u Dã Lê thành D Lê, ðơng Lâm

bi n đ i thành ð ng Lâm,… ñ u tuân theo qui lu t ng âm nói trên.
Tương t , s bi n đ i đ a danh

Th a Thiên Hu theo ki u Lăng Cô do Làng Cị mà

có, Hu do Hố mà ra, đ u có th lí gi i đư c t góc ñ ng âm. Ch ng h n, theo ý ki n c a
nhi u nhà ngôn ng , l ch s văn hố, đ a danh Hu xu t hi n dư i d ng Qu c ng l n ñ u
tiên trong T ñi n Vi t - B - La (1651) c a A. de Rhodes. Vì trong m c t Hố, ơng ghi là:
Ho(á, K Ho(á, Tho(àn Ho(á, K Ho(é. Còn

m c t Hu , tác gi l i vi t: Ho(é, xem Ho(á. Cách

ghi Ho(é ch là do in sót d u mũ trên ch “ê”. Do v y, Hu do Hoá mà thành là cách gi i
thích đư c nhi u ngư i ch p nh n nh t.
Khi nghiên c u ñ a danh có ngu n g c ti ng dân t c thi u s

Th a Thiên Hu ,

chúng tôi nh n th y ña s các ñ a danh dân t c đã đư c Hán Vi t hố ho c Vi t hoá theo


nh ng cách vay mư n khác nhau. Quá trình mã hố này đã d n đ n nh ng bi n ñ i làm sai
l ch ý nghĩa ban ñ u c a các ñ a danh. Ch ng h n, A Lư i, A So, A S u, A ð t, A Tây Lu t,

A Rum Cà Lưng,.. ñ u có ngu n g c t ñ a danh ti ng Pa Cơ-Ta Ơi

A Lư i là: A So, A S u

(Aso: ñ h ng), A ð t (Adơơs: m t lo i kh ), A Tây Lu t (Atilư t: vư t quá), A Rum Cà
Lưng (Arum Karrrúm: núi phía dư i m t trăng), A Lư i (Alơaiq-tên v anh hùng n i ti ng
trong s thi c a ngư i Ta Ơi). Nh ng đ a danh đư c ghi theo ki u Pháp hố như: núi Atine,
núi Talou, ñ ng Hagier, ñ ng Diuon, núi MaiBar, ñ i A Shau,…ñ u là d u tích c a s ti p
xúc ngơn ng Vi t- Pháp trong quá kh . R t nhi u d n ch ng cho th y cách ngư i Pháp ghi
ñ a danh trên b n ñ ñã làm sai l ch và bi n ñ i ý nghĩa ban ñ u c a các ñ a danh dân t c.
Ch ng h n, A So thành A Shau, r i A S u,…
2.4.3. Ngồi ra, q trình vay mư n và ti p xúc ngôn ng gi a các c ng ñ ng dân cư
cũng ñư c ph n ánh khá rõ nét qua các ñ a danh. Th a Thiên Hu là m t t nh h i t nhi u
dân t c sinh s ng nên có s ti p xúc ngơn ng và văn hố gi a các dân t c v i nhau. Vì v y,
v n ñ vay mư n và ti p xúc gi a ti ng Vi t và các ngôn ng dân t c thi u s

ñây là ph

bi n và t t y u, hay nói cách khác, là m t hi n tư ng ngôn ng h c xã h i ñ c bi t quan
tr ng. Qua m t s đ a danh, chúng ta có thêm nh ng c li u quan tr ng ñ nghiên c u v
q trình vay mư n t ng t ngơn ng này sang ngơn ng khác, qua đó tìm ra ý nghĩa và
ngu n g c các ñ a danh. Ch ng h n, các ñ a danh Tru i, S a đ u có ngu n g c t ngơn ng
Mơn-Khơ Me như Pa Cơ-Ta Ơi và Bru-Vân Ki u (séaq, ntri, atri); hay Thành L i,
sơng Ơ Lâu ñ u có ngu n g c ti ng Chăm c như đã phân tích

ph n trên. Chúng ta có th

đi đ n gi thuy t r ng đã có m t s ti p xúc ngôn ng gi a dân t c Kinh và các dân t c
thi u s

nh ng vùng có các đ a danh này xu t hi n.
T các d n li u ñư c phân tích

trên cho th y đ a danh có nh ng đóng góp thi t

th c vào vi c nghiên c u ngôn ng h c trên các phương di n: ng âm h c l ch s , phương
ng h c, t nguyên h c, ti p xúc ngôn ng , xã h i-ngôn ng h c và tâm lí-ngơn ng h c.
Q trình mã hố các đ a danh ti ng dân t c thi u s Pa Cơ- Ta Ơi, Cơ Tu, Bru- Vân Ki u
và Chăm c b ng cách Vi t hoá, Hán Vi t hố và Pháp hố trên các b n đ đã góp ph n làm
sai l ch ý nghĩa t nguyên c a ñ a danh ti ng dân t c. Vi c tìm hi u ý nghĩa và ngu n g c
các đ a danh có ngu n g c ti ng dân t c có giá tr ngơn ng h c thi t th c, góp ph n b
sung ngu n ng v ng c xưa trong các ngôn ng này mà chính b n thân ngư i dân t c thi u
s cũng khó b lí gi i nó m t cách rõ ràng và th u đáo.
3. K t lu n


3.1. Có th nghiên c u đ a danh

Th a Thiên Hu trên nhi u khía c nh khác nhau ñ

tìm ra nh ng ñ c ñi m v c u t o, ý nghĩa và ngu n g c các ñ a danh. Vi c nghiên c u giá
tr ph n ánh hi n th c c a ñ a danh có ngu n g c ngơn ng dân t c thi u s

Th a Thiên

Hu t cách ti p c n ngơn ng -văn hố h c là hư ng nghiên c u liên ngành, góp ph n ñào
sâu nh ng t ng văn hoá n ch a ñ ng sau các ñ a danh qua các th i kỳ khác nhau trong l ch
s c a m t vùng ñ t.
3.2. Qua vi c nghiên c u các đ a danh

Th a Thiên Hu , chúng tơi nh n th y có s

h i nh p, đan xen văn hoá c a nh ng l p cư dân có ngu n g c ngơn ng khác nhau sinh
s ng trên đ a bàn: văn hố Vi t, văn hoá Chăm, văn hoá các t c ngư i nói ngơn ng MơnKhơ Me b n đ a. Nh ng s giao thoa và ti p xúc, vay mư n ngơn ng -văn hố gi a dân t c
Kinh(Vi t) v i các dân t c thi u s Chăm, Ta Ơi, Bru-Vân Ki u, Cơ Tu cũng đư c th hi n
qua ñ a danh. Chúng tr thành nh ng v t d n văn hoá, ký thác nhi u giá tr l ch s quan
tr ng và các đ c đi m tâm lí t c ngư i c a các ch th văn hố đ t th n kinh.
3.3. ð a danh không ch là m t hi n tư ng ngơn ng mà cịn là m t hi n tư ng văn
hoá, m t ph m trù l ch s . Nghiên c u các phương di n văn hố c a đ a danh

Th a Thiên

Hu , chúng ta có th bi t đư c đ c đi m đ a lí t nhiên, l ch s hình thành và phát tri n c a
vùng ñ t ch a ñ a danh, ghi d u nh ng s ki n quan tr ng ñã x y ra c a cư dân Thu n HoáPhú Xuân v i hơn 700 năm hình thành và phát tri n. Nh ng thay ñ i v dân cư và đ a lí
t ng là vùng đ t “phên d u”, “biên vi n xa xơi”, “Ơ châu ác ñ a” c a cư dân Chăm ñ n t nh
Th a Thiên Hu ngày nay ñ u ñư c b o lưu và ghi d u trong các ñ a danh.
3.4.Vi c tìm hi u ý nghĩa và giá tr ph n ánh hi n th c c a các đ a danh có ngu n
g c ngơn ng dân t c thi u s ñi li n v i vi c ch ra các phương th c ñ nh danh c a ñ a
danh; ñ ng th i ch ra ñư c nh ng ñ c ñi m văn hoá t c ngư i th hi n qua m i ñơn v ñ a
danh. Ý nghĩa các ñ a danh dân t c nơi đây khơng “chuy n t i” nhi u ư c v ng cao xa, lí
tư ng, khát v ng, nh ng mĩ t tư ng trưng ư c l như trong các ñ a danh Hán Vi t hay
thu n Vi t mà qua ñó, th hi n m t l i tư duy dân dã, l i s ng hoà h p v i thiên nhiên, cây
c , g n li n v i ñ i s ng lao ñ ng c ng ñ ng b n ch t, thiêng liêng nh m kh c ho nh ng
đ c trưng văn hố t c ngư i c a cư dân Môn-Khơ Me b n ñ a c a vùng cao nguyên Trư ng
Sơn

Th a Thiên Hu .
10/03/2010
T.V.S

TÀI LI U THAM KH O
A. Ti ng Vi t
1. Dương Văn An (2001), Ô châu c n l c, (Tr n ð i Vinh, Hoàng Văn Phúc hi u đính
và d ch chú), Nxb Thu n Hố, Hu .
2. Nguy n Tài C n (2001), Giáo trình l ch s ng âm ti ng Vi t (sơ th o), tái b n, Nxb
Giáo d c, Hà N i.
3. Hoàng Th Châu (1966), “M i liên h v ngu n g c c đ i

ðơng Nam Á qua m t

vài tên sông”, Thông báo khoa h c, ð i h c T ng h p Hà N i, s 2, Nxb Giáo d c.
4. Tr n Trí Dõi(1999), Nghiên c u ngôn ng các dân t c thi u s Vi t Nam, Nxb ð i
h c Qu c gia Hà N i.
5. Tr n Trí Dõi(2001), Ngơn ng và s phát tri n văn hoá xã h i, Nxb Văn hố thơng
tin, Hà N i.
6. Ph m ð c Dương (2007), B c tranh ngơn ng -văn hố t c ngư i

Vi t Nam và

ðông Nam Á, Nxb ð i h c Qu c gia Hà N i.
7. Lê Q ðơn (1977), Ph biên t p l c, Nxb ð i h c và Trung h c chuyên nghi p, Hà
N i.
8. Lê Trung Hoa(2006), ð a danh h c Vi t Nam, Nxb Khoa h c xã h i, Hà N i.
9. Qu c s quán tri u Nguy n(1997), ð i Nam nh t th ng chí, Nxb Thu n Hoá, Hu .
10. Tr n Văn Sáng(2008), Bư c đ u tìm hi u đ c đi m c u t o và ý nghĩa các ñ a danh
có ngu n g c ngơn ng dân t c thi u s

huy n A Lư i, Th a Thiên Hu , Báo cáo

H i th o Ng h c toàn qu c l n th nh t, H i Ngôn ng h c Vi t Nam, C n Thơ,
ngày 18-4.
11. Tr n Văn Sáng(2009), Cách phiên chuy n ñ a danh t ti ng Pa-cô Ta-ôi

Th a

Thiên Hu sang ti ng Vi t, Báo cáo H i th o Ngơn ng h c tồn tồn, Vi n Ngơn
ng h c Vi t Nam, tháng 11, Hà N i.
12. Tr n Văn Sáng(2009), Các phương di n văn hoá c a ñ a danh

Th a Thiên Hu ,

Báo cáo H i th o qu c t Vi t Nam- Trung Qu c v nghiên c u và gi ng d y ngơn
ng và văn hố, Trư ng ð i h c Khoa h c Xã h i và Nhân văn, ðHQG Hà N i,
tháng 11, Hà N i.
13. Hoàng Sơn ch biên (2007), Ngư i Tà Ôi
Hà N i.

Th a Thiên Hu , Nxb Văn hoá dân t c,


14. Ngô ð c Th (1997), Nghiên c u ch huý Vi t Nam qua các tri u ñ i, Nxb Văn hố,
Hà N i.
15. Nguy n H u Thơng ch biên(2007), Katu, k s ng ñ u ng n nư c, Nxb Thu n Hoá,
Hu .
16. Vi n T ñi n h c và Bách khoa thư Vi t Nam (2009), Tìm hi u ngơn ng các dân
t c

Vi t Nam, Nxb Khoa h c Xã h i, Hà N i.

17. UBND t nh Th a Thiên Hu (2005), ð a chí Th a Thiên Hu : ph n t nhiên, Nxb
Khoa h c xã h i, Hà N i.
18. UBND t nh Th a Thiên Hu (2005), ð a chí Th a Thiên Hu : ph n l ch s , Nxb
Khoa h c xã h i, Hà N i.
B. Ti ng Anh
1. Anderson, John. M (2007), The Grammar of Names, Oxford University Press, New
York
2. Trask.R.L, 1999, Key concepts in language and linguistics, Routledge, London and
New York.
3. Mark J. Alves, 2006, A grammar of Pacoh:a Mon-Khmer language of the central
highlands of Vietnam, Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian
Studies, The Australian National University.
4. Paul Sidwell, 2006, A Mon- Khmer comparative dictionary, Pacific Linguistics,
Research School of Pacific and Asian Studies, The Australian National
University.
5. Richart L. Watson(1969), “pacoh names”, Mon-Khmer Studies III, The Linguistic
Circle of Saigon & The Summer Institute of Linguistic, 77-88.
6. Watson K. (1964), “pacoh phonemics”, Mon-Khmer Studies I, The Linguistic
Circle of Saigon & The Summer Institute of Linguistic, 135-148.
7. Wanllance J.M(1966), “Katu phonemes”, Mon-Khmer Studies I, The Linguistic
Circle of Saigon & The Summer Institute of Linguistic, 55-68.


TĨM T T H I TH O NG

H C TỒN QU C 2010
Tr n Văn Sáng
( Trư ng ð i h c Phú Xuân - Hu
Nghiên c u sinh Vi n Ngôn ng h c)

GIÁ TR PH N ÁNH HI N TH C C A ð A DANH CÓ NGU N G C
NGÔN NG

DÂN T C THI U S

TH A THIÊN HU

ð a danh ph n ánh nhi u khía c nh ñ a lý, l ch s , văn hóa, dân t c, kinh t … nơi mà
nó đư c hình thành. ð a danh cịn đư c xem là b biên niên s s ng ñ ng, kh c h a quá
trình phát tri n c a m t vùng đ t. Vì v y, nghiên c u giá tr ph n ánh hi n th c c a đ a danh
có ngu n g c ngơn ng dân t c thi u s

Th a Thiên Hu là m t hư ng ti p c n liên ngành

ngôn ng -l ch s -văn hoá- t c ngư i v m t vùng ñ a lý h i t nhi u l p, nhi u t ng văn
hóa có s giao thoa, ti p bi n gi a dân t c Kinh nói ti ng Vi t v i các dân t c thi u s nói
ngơn ng thu c nhóm Katuic. Trong q trình hình thành và chuy n bi n, đ a danh khơng
ch ch u tác ñ ng b i các y u t ngôn ng mà cịn c các y u t ngồi ngơn ng . Các y u t
này làm cho ñ a danh không ch tr thành t m bia b ng ngôn ng ñ c ñáo v th i ñ i c a
mình mà cịn là nh ng “tr m tích s ng” b ng ngôn ng , ký thác nhi u thơng tin tư li u q
giá đ i v i các ngành khoa h c: ngôn ng h c, dân t c h c, văn hoá h c và l ch s kh o c
h c.
Thông tin v tác gi
Tr n Văn Sáng, Th c sĩ, Gi ng viên Trư ng ð i h c Phú Xuân Hu
Nghiên c u sinh Vi n Ngơn ng h c khóa 2008.
Hịm thư ñi n t :



ði n tho i: 054.3824013

Mobil: 0914 051576