KINH T HÀNG HÓA KHÔNG I LP
VI CH NGHA XÃ HI, TN TI TT YU
TRONG CH NGHA XÃ HI
Th Tùng*
Tp chí Cng sn, 102/2006
1. Kinh t hàng hóa mà trình đ cao là kinh t th trng không đi
lp vi ch ngha xã hi
(1)
S d có ý kin đem đi lp ch ngha xã hi vi kinh t hàng hóa là do
nhn thc không đúng v điu kin ra đi và tn ti sn xut hàng hóa.
Sách giáo khoa kinh t chính tr các nc xã hi ch ngha trc đây đu
vit rng: hai điu kin ra đi và tn ti sn xut hàng hóa là phân công lao
đng xã hi và ch đ t hu v t liu sn xut. ng thi, li quá nhn
mnh ci to xã hi ch ngha đi vi ch đ t hu và giáo điu rng, sn
xut hàng hóa hng ngày, hng gi đ ra ch ngha t bn, nên đã nóng vi
xóa b ngay ch đ t hu, xác lp ch đ công hu khi lc lng sn xut
còn lc hu đ tin nhanh lên ch ngha xã hi. T đó đi ti kt lun sai
lm rng, vì không còn ch đ t hu nên cng không còn điu kin tiên
quyt cho s tn ti sn xut hàng hóa.
Phi chng nhn thc sai lm trên đây là do hiu không đúng các lun
đim ca C. Mác v điu kin tn ti sn xut và trao đi hàng hóa?.
Khi khng đnh, phân công lao đng xã hi là điu kin tn ti ca sn
xut hàng hóa, C. Mác đng thi ch rõ rng trong các công xã n và
trong các công xng hin đi, tuy lao đng đã có s phân công xã hi,
nhng các sn phm lao đng không tr thành hàng hóa vì "Ch có sn
phm ca nhng lao đng t nhân đc lp và không ph thuc vào nhau
mi đi din vi nhau nh nhng hàng hóa"
(2)
.
Còn khi nói v trao đi hàng hóa, C. Mác nhn mnh: "Mun cho nhng
đ vt đó quan h vi nhau nh nhng hàng hóa thì nhng ngi gi hàng
hóa phi công nhn ln nhau là nhng ngi t hu"
(3)
. Hay là, "Mun
cho vic chuyn nhng đó mang tính cht có đi có li, thì ngi ta ch
cn mc nhiên coi nhau nh là nhng k s hu t nhân đi vi các vt có
th chuyn nhng y, và do đó, là nhng con ngi đc lp đi vi
nhau"
(4)
.
hiu chính xác nhng lun đim trên đây cn làm rõ phm trù "lao
đng t nhân" và "nhng ngi t hu" hay "nhng k s hu t nhân đi
vi các vt có th chuyn nhng".
Mt là, lao đng t nhân. Chúng ta bit rng lao đng sn xut hàng hóa
có tính cht hai mt: lao đng c th và lao đng tru tng. Lao đng c
th sn xut ra giá tr s dng ca hàng hóa mang tính cht t nhân, vì sn
xut cái gì, sn xut nh th nào và sn xut cho ai là do tng ngi sn
xut t quyt đnh. Nhng giá tr s dng ca hàng hóa li là giá tr s
dng cho ngi khác, tc là giá tr s dng xã hi. Mun moi đc tin
trong túi nhng ngi ch tin thì giá tr s dng phi đáp ng nhu cu và
th hiu ca h, nên lao đng t nhân này phi là mt khâu ca lao đng
tng th, là mt khâu ca h thng phân công lao đng xã hi t phát. Mt
khác, mi loi lao đng t nhân, có ích và đc thù này có th trao đi vi
bt k loi lao đng t nhân, có ích và đc thù khác, do đó, đc coi là
ngang vi th lao đng t nhân y. S ngang giá y ch có th thy đc
khi ta quy các lao đng t nhân, c th đó thành tính cht chung ca chúng
là s tiêu phí sc lao đng ca con ngi, là lao đng tru tng ca con
ngi. Bi vy, lao đng tru tng mang tính cht xã hi.
Nhng lao đng t nhân không đng nht vi t hu. Lao đng t nhân,
đc lp có th là lao đng cá th, có th là lao đng tng th (mt xí
nghip, hip tác, mt công trng th công, mt công xng, mt liên hip
xí nghip, k c nhng doanh nghip thuc s hu nhà nc ) mà ch sn
phm ca c tp th mi tr thành hàng hóa. Xét trong phm vi c xã hi
thì lao đng ca mi ngi lao đng cá th hay mi ngi lao đng tng
th y trc ht biu hin ra là lao đng t nhân, sn phm đc to ra
trc ht thuc quyn s hu ca mi t nhân đó (không k các yu t đu
vào thuc quyn s hu ca h hay h đi vay, đi thuê) và ch thông qua
trao đi lao đng t nhân đó mi biu hin thành lao đng xã hi, mi
chng t lao đng t nhân đó đc xã hi tha nhn hay không.
Nh vy, không ch nhng cá nhân hay đn v sn xut da trên ch đ s
hu t nhân, mà c nhng doanh nghip da trên ch đ s hu công cng
v t liu sn xut, nu t ch v kinh t và đc lp, không ph thuc vào
nhau thì sn phm ca h cng phi đi din vi nhau nh là hàng hóa.
Hai là, "nhng ngi t hu" hay "nhng k s hu t nhân đi vi các
vt có th chuyn nhng" tc ch s hu nhng hàng hóa đem trao đi.
Ch đ s hu bao gm các quyn c th gn vi li ích kinh t, trong đó
có các quyn c bn là quyn s hu pháp lý, quyn chim hu thc t và
quyn s dng. Trong sn xut hàng hóa nh, có th nhng quyn nói trên
thuc v cùng mt ch th (ngi tiu nông, th th công hay ngi làm
dch v cá th). Nhng xu hng chung là quyn chim hu thc t và
quyn s dng ngày càng tách ri quyn s hu pháp lý. C. Mác đã ch ra
rng, châu Á trc đây rung đt thuc s hu ca nhà nc, ca vua
chúa. " đây, nhà nc là k s hu rung đt ti cao. Ch quyn đây là
quyn s hu rung đt, tp trung trên phm vi c nc. Nhng, trong
trng hp đó li không có quyn s hu t nhân đi vi rung đt, mc
dù vn có quyn chim hu rung đt và quyn s dng rung đt, quyn
này hoc là ca t nhân, hoc là ca cng đng"
(5)
.
V. I. Lê-nin đã nhiu ln chng minh rng nông nghip t bn ch ngha
có th phát trin trên c s nhng hình thc ch đ s hu rung đt ht
sc khác nhau.
Ngi đã nhc li lun đim ca C. Mác rng, phng thc sn xut t bn
ch ngha đã gp (và khng ch đc) nhng ch đ s hu rung đt ht
sc khác nhau, t ch đ s hu th tc và ch đ s hu phong kin đn
ch đ s hu công xã nông dân; đng thi đã vch rõ sn xut ln đòi hi
vic chim hu thc t và s dng rung đt tp trung quy mô ln. Vì vy,
tt c các nc t bn ch ngha phát trin, toàn b rung đt đu do các
doanh nghip t nhân riêng r chim gi, nhng các doanh nghip này
không nhng kinh doanh rung đt ca mình, mà còn kinh doanh rung
đt thuê ca các t nhân ch rung đt, ca nhà nc hay ca nhng công
xã. Khi gi đnh rng, nông nghip t chc theo li t bn ch ngha, tt
nhiên bao hàm c ý gi đnh rng, tt c rung đt đu b các doanh nghip
t nhân riêng r chim gi, nhng tuyt nhiên không bao hàm cái ý gi
đnh rng toàn b rung đt là tài sn t hu ca nhng nghip ch đó
hay ca nhng ngi khác, hoc gi đnh rng đó là s hu t nhân nói
chung. "V mt lô-gíc, chúng ta hoàn toàn có th hình dung đc nn nông
nghip t chc theo li thun túy t bn ch ngha, trong đó hoàn toàn
không có s hu t nhân v rung đt, rung đt là s hu ca nhà nc
hay ca mt công xã v.v "
(6)
. Nn sn xut t bn ch ngha hoàn toàn đi
đôi vi vic không có ch đ t hu v rung đt, vi vic quc hu hóa
rung đt, tc là khi mà hoàn toàn không có đa tô tuyt đi, còn đa tô
chênh lch thì thuc v nhà nc. Nhân t kích thích s tin b v nông
hc không vì vy mà b yu đi, trái li còn đc tng cng lên rt
nhiu
(7)
. Tài liu lch s cng chng minh rng, di bt c hình thc
chim hu rung đt nào, nông nghip t bn ch ngha cng vn c ny
sinh và phát trin
(8)
. Hn na, vic trao đi hàng hóa ln đu xut hin
gia các đn v kinh t công hu (các b lc, các công xã nguyên thy )
ch không phi gia các đn v kinh t t hu. C. Mác đã nhn thy: "S
trao đi hàng hóa bt đu ni mà công xã kt thúc, nhng đim nó tip
xúc vi các công xã khác hay vi nhng thành viên ca các công xã khác
đó"
(9)
.
Tóm li, sn xut hàng hóa có th thích ng vi c ch đ t hu và ch đ
công hu khi xét v quyn s hu pháp lý đi vi t liu sn xut; nhng
quyn chim hu thc t và quyn s dng t liu sn xut thì phi thuc
v tng ch th đc lp và không ph thuc vào nhau, do đó kt qu sn
xut cng thuc quyn chi phi ca h, và ngi này ch có th chim hu
hàng hóa ca ngi kia bng cách trao đi hàng hóa ca mình, vi ý ngha
đó h phi tha nhn ln nhau là nhng ngi t hu hay nhng ngi s
hu t nhân đi vi nhng hàng hóa mà h đem ra trao đi. Bi vy, vic
quy đnh rung đt thuc s hu toàn dân do nhà nc đi din ch s
hu, giao quyn chim hu thc t và quyn s dng lâu dài cho các h
nông dân và các đn v kinh t khác, không nhng không cn tr vic phát
trin nông nghip hàng hóa, mà còn thúc đy quá trình hp lý hóa nông
nghip.
2. Kinh t hàng hóa tt yu tn ti trong thi k quá đ lên ch ngha
xã hi và c trong ch ngha xã hi - giai đon đu ca ch ngha cng
sn
Do ch quan, duy ý chí, mun sm có ch ngha xã hi khi lc lng sn
xut còn lc hu, chúng ta đã đng nht ch ngha xã hi vi ch đ công
hu v t liu sn xut đc xác lp mt cách hình thc. Báo cáo chính tr
ca Ban Chp hành Trung ng ng ti i hi đi biu toàn quc ln
th IV ca ng Cng sn Vit Nam đã nhn đnh: "Thành tu to ln nht
là đã th tiêu ch đ ngi bóc lt ngi; ch đ s hu xã hi ch ngha
di hai hình thc toàn dân và tp th đã đc xác lp mt cách ph bin";
và "các giai cp đã b xóa b". "Nhìn chung, sau hai mi nm ci to và
xây dng, min Bc đã bc đu kin lp đc mt hình thái kinh t - xã
hi xã hi ch ngha vi quan h sn xut xã hi ch ngha và nhng c s
vt cht - k thut ban đu ca ch ngha xã hi". "Chúng ta đã chuyn
min Bc t ch đ thuc đa và na phong kin vi mt nn kinh t nông
nghip ht sc lc hu sang ch đ xã hi ch ngha mt cách nhanh gn";
th nhng vn tha nhn "Tuy đã đi đc mt chng trên con đng tin
lên sn xut ln xã hi ch ngha, nhng nhìn chung, nn kinh t min Bc
còn mang nng tính cht sn xut nh, c s vt cht k thut còn thp
kém"
(10)
.
Nhn thc nói trên đã xut phát t vic hiu mt cách giáo điu và vn
dng không đúng nhng lun đim ca C. Mác và Ph. ng-ghen nh: "ch
ngha cng sn phi xóa b buôn bán"
(11)
; "Cùng vi vic xã hi nm ly
nhng t liu sn xut thì sn xut hàng hóa cng b loi tr, và do đó, s
thng tr ca hàng hóa đi vi nhng ngi sn xut cng b loi tr"
(12)
.
Thc ra nhng lun đim trên là nhng d đoán v giai đon cao ca ch
ngha cng sn, ch không phi là nói v giai đon thp ca nó (tc là ch
ngha xã hi). Nói v giai đon thp y, C. Mác đã nhn mnh: đó là mt
xã hi "va thoát thai t xã hi t bn ch ngha, do đó là mt xã hi, v
mi phng din - kinh t, đo đc, tinh thn - còn mang nhng du vt
ca xã hi c mà nó đã lt lòng ra"
(13)
. Nh vy, làm sao xóa ngay đc
cái "du vt" đc trng ca ch ngha t bn là kinh t hàng hóa?
Còn "xã hi nm ly các t liu sn xut", tc là xác lp ch đ công hu
v t liu sn xut thì không th tùy tin, vì "Bt c mt s thay đi nào
ca ch đ xã hi, bt c mt s ci bin nào v mt quan h s hu cng
đu là kt qu tt yu ca vic to nên nhng lc lng sn xut mi,
không còn phù hp vi các quan h s hu c na"
(14)
. Bi vy, không th
th tiêu ch đ t hu ngay lp tc, "cng y nh không th làm cho lc
lng sn xut hin có tng lên ngay lp tc đn mc cn thit đ xây
dng mt nn kinh t công hu". Cho nên ch có th ci to xã hi hin
nay mt cách dn dn và "ch khi nào đã to nên đc mt khi lng t
liu sn xut cn thit cho vic ci to đó thì khi y mi th tiêu đc ch
đ t hu"
(15)
.
Trong giai đon thp ca ch ngha cng sn, mi ngi lao đng vn còn
l thuc vào s phân công lao đng xã hi, vn còn s đi lp gia lao
đng chân tay và lao đng trí óc; lao đng vn là phng tin đ sinh sng
ch cha tr thành nhu cu bc nht ca mi ngi, sc sn xut ca xã
hi cha đt đn mc ca ci tuôn ra dào dt đ phân phi theo nhu cu,
thì vn phi đi con đng vòng thc hin phân phi thông qua trao đi
hàng hóa.
Chính V.I. Lê-nin trong Chính sách cng sn thi chin cng đã tng
tng rng có th th tiêu hoàn toàn thng nghip và thay th vic buôn
bán bng ch đ phân phi sn phm mt cách có k hoch và có t chc
trên quy mô toàn quc. Nhng sau đó, qua thc tin ca nc Nga, Ngi
đã nhn ra rng, không th làm nh vy, mà phi khuyn khích t do lu
thông hàng hóa, coi thng nghip là mt xích ch yu trong toàn b chui
xích kinh t mà ngi cng sn phi nm ly, và đó cng là ni dung c
bn nht ca Chính sách kinh t mi (NEP). Thc tin cng đã dy chúng
ta rng "Sn xut hàng hóa không đi lp vi ch ngha xã hi, mà là thành
tu phát trin ca nn vn minh nhân loi, tn ti khách quan, cn thit cho
công cuc xây dng ch ngha xã hi và c khi ch ngha xã hi đã đc
xây dng"
(16)
.
Nh vy, s tn ti kinh t th trng trong ch ngha xã hi là tt yu
khách quan, là s k tha thành tu ca nn vn minh nhân loi trong giai
đon thp ca ch ngha cng sn. Theo d đoán ca C. Mác, ch đn khi
khoa hc tr thành lc lng sn xut trc tip, tr thành ngun ch yu
to ra ca ci, còn lao đng di hình thái trc tip lui xung hàng th yu
thì nn sn xut da trên giá tr trao đi (tc là sn xut hàng hóa) mi b
sp đ
(17)
.
3. Phi làm gì đ phát trin kinh t th trng đnh hng xã hi ch
ngha
T nhng điu đã trình bày trên có th rút ra mt s vic ch yu cn
phi làm đ phát trin kinh t th trng đnh hng xã hi ch ngha.
3.1. Phát trin kinh t hàng hóa nhiu thành phn.
Vì lc lng sn xut nc ta phát trin vi nhng trình đ khác nhau
gia các ngành và gia các vùng, và thm chí khác nhau ngay trong ni b
tng ngành, nên tng ng vi nhng trình đ lc lng sn xut khác
nhau y tt yu tn ti nhng quan h sn xut, đc bit là quan h s hu,
quan h qun lý và phân phi thích ng khác nhau. Vì th, nh V. I. Lê-nin
đã ch rõ, tính cht quá đ ca nn kinh t có ngha là trong ch đ kinh t
có nhng thành phn, nhng b phn, nhng mnh ca c ch ngha t bn
ln ch ngha xã hi
(18)
. nhng nc nông nghip lc hu, thì còn có c
nhng b phn tin t bn ch ngha na (nh kinh t t nhiên, kinh t
hàng hóa nh).
Cn lu ý rng các thành phn kinh t không phi là nht thành bt bin.
Vì vy, khi nói kinh t nhiu thành phn tn ti lâu dài, không có ngha là
mi thành phn c y nguyên, tn ti mãi. Bin chng ca s vn đng là,
khi mt s vt phát trin đn trình đ cao nht, nó li to điu kin ph
đnh chính nó. Chng hn, kinh t t nhiên phi chuyn thành kinh t hàng
hóa. Sn xut hàng hóa nh phi chuyn thành sn xut hàng hóa ln, bng
cách phân hóa hai cc thành sn xut hàng hóa t bn ch ngha, hoc là
hình thành nhng doanh nghip tp th quy mô ln, đ sc cnh tranh trên
thng trng, hay là làm v tinh cho các doanh nghip ln (k c doanh
nghip nhà nc, doanh nghip t nhân trong nc và doanh nghip có
vn đu t nc ngoài).
3.2. Coi trng tính t ch ca các doanh nghip nhà nc và doanh
nghip tp th. Các doanh nghip t nhân thì mc nhiên th hin tính đc
lp và không ph thuc vào nhau, nhng các doanh nghip nhà nc và
doanh nghip tp th do chu nh hng ca các tàn d ca nn kinh t k
hoch tp trung, bao cp nên tính đc lp cha đc th hin trit đ. Bi
vy, mun thích ng vi c ch th trng, các doanh nghip y phi đc
bo đm tính t ch, nht là t ch v tài chính và t ch v sn xut kinh
doanh.
3.3. Ra sc thúc đy phân công lao đng xã hi phát trin sâu, rng, nht
là chuyn dch lao đng nông nghip sang công nghip và dch v. Phân
công lao đng xã hi là c s tn ti và phát trin sn xut hàng hóa. S
phát trin kinh t hàng hóa khin mt b phn ngày càng đông trong dân
c tách khi nông nghip, tc là nhân khu công nghip và dch v tng
lên, làm cho nhân khu nông nghip gim xung. C. Mác đã nhn mnh:
"Do bn cht ca nó, phng thc sn xut t bn ch ngha không ngng
gim bt nhân khu nông nghip, so vi nhân khu phi nông nghip, bi vì
trong công nghip (theo ngha hp ca danh t này), vic t bn bt bin
tng lên so vi t bn kh bin thng kt hp vi s tng thêm tuyt đi
(dù là gim bt tng đi) ca t bn kh bin; còn trong nông nghip thì
t bn kh bin cn thit đ canh tác mt khonh đt nht đnh li gim bt
mt cách tuyt đi; do đó t bn kh bin ch có th tng thêm khi ngi ta
canh tác nhng đt đai mi, điu này li gi đnh rng nhân khu phi nông
nghip phi tng lên nhiu hn na"
(19)
.
Hin nay nc ta nhân khu nông thôn vn chim khong 80% dân s
c nc và lao đng nông nghip vn chim gn 60% tng s lao đng
trong toàn b nn kinh t quc dân; giá tr sn lng nông nghip vn
chim trên 20% tng GDP, trong c cu giá tr sn xut nông nghip, trng
trt vn chim trên 70%, chn nuôi và dch v nông nghip ch chim trên
20%.
các nc có nn kinh t th trng phát trin cao, t l lao đng nông
nghip trong tng s lao đng xã hi ch vào khong t 3% đn 10%.
Theo chin lc phát trin kinh t - xã hi 2001 - 2010, đn nm 2010 t l
lao đng nông nghip nc ta s còn 50%. Song đt đc ch tiêu trên
rt khó. T nm 1996 đn nm 2000 t trng lao đng nông nghip ch
gim đc 3% (t 71,2% xung 68,2%), vy đn nm 2010 liu có gim
thêm đc 18,2%. Vic này gp tr ngi do phn ln lao đng nông
nghip là lao đng gin đn, trình đ hc vn thp, trong khi công nghip
và dch v li đòi hi lao đng có đào to và lành ngh. Do đó, xut hin
tình trng tha rt nhiu lao đng gin đn và thiu trm trng lao đng
lành ngh, và đt ra yêu cu cp thit phi đy mnh công tác đào to.
S liu dn ra trên cng ch rõ, nc ta hin nay chn nuôi vn cha
tr thành mt ngành chính, cha tách khi trng trt thành mt ngành đc
lp. Phn ln vic chn nuôi gia súc, gia cm vn là ngh ph ca nhng
h nông dân làm ngh trng trt. Sn xut nông nghip còn mang nng
tính cht t cung, t cp, nht là các vùng sâu, vùng xa và min núi.
Trong lúc phi đy mnh phân công lao đng xã hi trong nc, nc ta
còn phi ch đng và tích cc tham gia phân công lao đng quc t, m
rng quan h kinh t đi ngoi, ch đng và tích cc hi nhp kinh t khu
vc và quc t.
3.4. Nhà nc quan tâm điu tit thu nhp ca dân c đ gim bt s bt
bình đng trong xã hi. Phát trin kinh t th trng, bao gm phát trin
kinh t t bn t nhân, tt yu dn đn s phân hóa hai cc: giàu và nghèo,
tng khong cách v thu nhp gia các tng lp dân c. Mc dù cha th
xóa ngay tình trng bt bình đng y, nhng nu đ chênh lch quá ln s
dn đn mt n đnh xã hi. Bi vy, Nhà nc phi quan tâm điu tit thu
nhp ca dân c bng nhiu bin pháp, mà ch yu là điu tit bng thu
thu nhp doanh nghip và thu thu nhp cá nhân.
* GS, TS Hc vin Chính tr quc gia H Chí Minh
(1) Kinh t th trng là kinh t hàng hóa phát trin đn trình đ cao,
trong đó các yu t đu vào ca sn xut và các sn phm đu ra đu
phi thông qua th trng. C.Mác đã so sánh ngi Fermier cn đi vi
ngi tiu nông kiu c. Ngi Fermier bán toàn b sn phm ca mình
và mua toàn b các yu t sn xut trên th trng, k c sc lao đng
và ht ging. Còn ngi tiu nông mua bán càng ít càng tt, và trong
chng mc có th, anh ta còn t ch to ly công c lao đng, qun áo
v.v (C.Mác và Ph.ng-ghen toàn tp, t 24, Nxb Chính tr quc gia Hà
Ni, 1994, t 176). Nh vy, kinh t ca ngi tiu nông đã có mt b
phn là kinh t hàng hóa nhng cha phi là kinh t th trng. Nhng
kinh t th trng thì đng nhiên là kinh t hàng hóa
(2) C. Mác và Ph. ng-ghen: Toàn tp, Nxb Chính tr quc gia, Hà Ni,
1993, t 23, tr 72
(3) (4) C. Mác và Ph. ng-ghen: Sđd, t 23, tr 132, 137
(5) C. Mác và Ph. ng-ghen: Sđd, t 25 phn II, tr 499
(6) V.I. Lê-nin: Toàn tp, Nxb Tin b, Mát-xc-va, 1979, t 5, tr 139 -
140
(7) Xem: V.I. Lê-nin: Sđd, t 4, tr 176 - 177
(8) Xem: V.I. Lê-nin: Sđd, t 5, tr 145
(9) C. Mác và Ph. ng-ghen: Sđd, t 23, tr 138
(10) Báo cáo chính tr ca Ban Chp hành Trung ng ng ti i hi
đi biu toàn quc ln th IV, Nxb S tht, Hà Ni, 1977, tr 29, 32, 33,
34
(11) C. Mác và Ph. ng-ghen: Sđd, t 4, tr 618
(12) C. Mác và Ph. ng-ghen: Sđd, t 20, tr 392
(13) C. Mác và Ph. ng-ghen: Sđd, t 19, tr 33
(14) (15) C. Mác và Ph. ng-ghen: Sđd, t 4, tr 467, 469
(16) Vn kin i hi đi biu toàn quc ln th VIII, Nxb Chính tr
quc gia, Hà Ni,1996, tr 97
(17) Xem: C. Mác và Ph. ng-ghen: Sđd, t 46, phn II, tr 368 - 373
(18) Xem: V.I. Lê-nin: Sđd, t 36, tr 362
(19) C. Mác và Ph. ng-ghen: Sđd, t 25, phn II, tr 274-275