tài liệu kinh tế chính trị- triết học lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất

A. lời nói đầu
Quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với tính chất và trình độ phát triển
của lực lợng sản xuất là qui luật hết sức phổ biến trong công cuộc xây dựng
đất nớc của mỗi quốc gia. Sự mâu thuẫn hay phù hợp giữa quan hệ sản xuất
và lực lợng sản xuất đều có ảnh hởng rất lớn tới nền kinh tế. Sự tổng hoà mối
quan hệ giữa lực lợng sản xuất và quan hệ sản xuất tạo nên một nền kinh tế
có lực lợng sản xuất phát triển kéo theo một quan hệ sản xuất phát triển.
Nói cách khác quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với tính chất và trình
độ của lực lợng sản xuất là một điều kiện tất yếu để phát triển một nền kinh
tế.
Do vậy, nghiên cứu về quy luật này sẽ giúp cho mỗi sinh viên chúng
ta, đặc biệt là sinh viên khối kinh tế, có thêm những hiểu biết ban đầu và sâu
sắc hơn về sự phát triển của nớc ta cũng nh trên thế giới; hiểu đợc quy luật
vận động của nền kinh tế từ đó có thể góp một phần nhỏ bé của mình vào sự
nghiệp xây dựng nớc nhà sau này.
B. nội dung
I. đặt vấn đề
Với tính cách là phạm trù của chủ nghĩa duy vật lịch sử phơng thức
sản xuất biểu thị cách thức con ngời thực hiện quá trình sản xuất vật chất ở
những giai đoạn lịch sử nhất định của xã hội loài ngời. Dới sự vận động của
lịch sử loài ngời, cũng nh sự vận động của mỗi xã hội cụ thể, sự thay đổi về
phơng thức sản xuất bao giờ cũng là sự thay đổi có tính chất cách mạng.
Trong sự thay đổi đó, các quá trình kinh tế, xã hội đợc chuyển sang một chất
mới. Phơng thức sản xuất là cái mà nhờ nó ngời ta có thể phân biệt đợc sự
khác nhau của những thời đại kinh tế khác nhau. Mà phơng thức sản xuất
chính là sự thống nhất giữa lực lợng sản xuất ở một trình độ nhất định và
quan hệ sản xuất tơng ứng. Đó cũng chính là quy luật quan hệ sản xuất phù
hợp với tính chất và trình độ phát triển của lực lợng sản xuất.
Do vậy, quy luật trên trớc hết là quy luật kinh tế nhng hơn thế nữa nó
còn là quy luật cơ bản nhất của toàn bộ đời sống xã hội của lịch sử nhân loại
bởi vì nó là quy luật của bản thân phơng thức sản xuất. Sự tác động của quy

luật này dẫn tới sự thay đổi của phơng thức sản xuất và kéo theo sự thay đổi
cua toàn bộ đời sống xã hội.
Với những lý do trên, quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với tính chất
và trình độ phát triển của lực lợng sản xuất có ý nghĩa hết sức to lớn. Tuy
nhiên, việc nắm bắt đợc quy luật này không phải là đơn giản, nhận biết đợc
một quan hệ sản xuất có phù hợp với tính chất và trình độ phát triển của lực
lợng sản xuất hay không hoàn toàn phải phụ thuộc vào thực tiễn của sản xuất
và kinh nghiệm bản thân. Với những chính sách, đờng lối và chủ trơng đúng
đắn, nắm bắt tốt quy luật của Đảng và Nhà nớc, nền kinh tế, đặc biệt là kinh
tế nhiều thành phần đã phát triển mạnh mẽ, đa nớc ta từ một nớc nông
nghiệp lạc hậu phát triển thành nớc sản xuất nông nghiệp tiên tiến; góp phần
đẩy nhanh nền kinh tế nớc nhà đi sang một hớng khác, sánh vai cùng các nớc
trong khu vực và trên thế giới.
II- giải quyết vấn đề
A/ Khái niệm về lực lợng sản xuất và quan hệ sản xuất:
1/ Lực l ợng sản xuất:
Để tiến hành sản xuất thì con ngời phải dùng các yếu tố vật chất và kỹ
thuật nhất định. Tổng thể các nhân tố đó là lực lợng sản xuất. Lực lợng sản
xuất biểu hiện mối quan hệ giữa con ngời với tự nhiên. Nghĩa là trong quá
trình thực hiện sản xuất xã hội con ngời chinh phục tự nhiên bằng các sức
mạnh hiện thực của mình sức mạnh đó đợc chủ nghĩa duy vật lịch sử khái
quát trong khái niệm lực lợng sản xuất. Trình độ lực lợng sản xuất biểu hiện
trình độ chinh phục tự nhiên của con ngời. Lực lợng sản xuất nói lên năng
lực thực tế của con ngời trong quá trình sản xuất tạo nên của cải cho xã hội
đảm bảo sự phát triển của con ngời.
Lực lợng sản xuất bao gồm ngời lao động và kỹ năng lao động và t
liệu sản xuất. Trong quá trình sản xuất công cụ lao động tác động vào đối t-
ợng lao động để tạo ra của cải vật chất thì t liệu lao động đợc hoàn thiện
nhằm đạt đợc năng suất lao động cao. Còn trong t liệu lao động tức là tất cả
các yếu tố vật chất mà con ngời sử dụng để tác động vào đối tợng lao động

thì công cụ lao động là yếu tố quan trọng nhất linh hoạt nhất. Bởi vậy khi
công cụ lao động đã đạt đến trình độ tin học hoá đợc tự động hoá thì vai trò
của nó lại càng quan trọng. Trong mọi thời đại công cụ sản xuất luôn là yếu
tố đông nhất của lực lợng sản xuất. Chính sự chuyển đổi cải tiến và hoàn
thiện không ngừng của nó đã gây lên những biến đổi sâu sắc trong toàn bộ t
liệu sản xuất. Trình độ phát triển công cụ lao động là thớc đo trình độ chinh
phục tự nhiên của con ngời. Có thể coi yếu tố quan trọng nhất trong lực lợng
sản xuất chính là con ngời. Trong thời đại ngày nay khoa học đã phát triển
tới mức trở thành nguyên nhân trực tiếp của nhiều biến đổi to lớn trong sản
xuất và đời sống nó đã trở thành lực lợng sản xuất trực tiếp. Nó vừa là ngành
sản xuất riêng vừa thâm nhập vào các yếu tố cấu thành lực lợng sản xuất đem
lại thay đổi về chất cho lực lợng sản xuất.
Khoa học và công nghệ hiện đại chính là đặc điểm thời đại của sản
xuất nó hoàn toàn có thể coi là đặc trng cho lực lợng sản xuất hiện đại.
2/ Khái niệm về quan hệ sản xuất:
Để tiến hành quá trình sản xuất, nhất định con ngời phải có mối quan
hệ với nhau. Tổng thể những mối quan hệ này gọi là quan hệ sản xuất. Nói
cách khác quan hệ sản xuất là quan hệ giữa ngời với ngời trong sản xuất.
Trong đời sống xã hội của mình con ngời dù muốn hay không cũng
buộc phải duy trì những quan hệ nhất định với nhau để trao đổi hoạt động
sản xuất cũng nh kết quả lao động những quan hệ sản xuất này mang tính tất
yếu. Nh vậy quan hệ sản xuất do con ngời tạo ra song nó đợc hình thành một
cách khách quan không phụ thuộc vào ý muốn của bất kỳ ai. Việc phải thiết
lập các mối quan hệ trong sản xuất tự nó đã là vấn đề có tính quy luật tất
yếu, khách quan của sự vận động xã hội.
Với tính chất là những quan hệ kinh tế khách quan không phụ thuộc
vào ý muốn của con ngời, quan hệ sản xuất là những quan hệ mang tính vật
chất của đời sống xã hội. Quan hệ sản xuất là hình thức xã hội của lực lợng
sản xuất và là cơ sở của đời sống xã hội.
Quan hệ sản xuất gồm 3 mặt:

- Quan hệ sở hữu về t liêu sản xuất tức là quan hệ giữa ngời với t liệu
sản xuất. Tính chất của quan hệ sản xuất trớc hết đợc quy định bởi quan hệ
sở hữu đối với t liệu sản xuất Biểu hiện thành chế độ sở hữu. trong hệ
thống các quan hệ sản xuất thì quan hệ sở hữu về t liệu sản xuất có vai trò
quyết định đối với các quan hệ xã hội khác.
- Quan hệ tổ chức và quản lý kinh doanh sản xuất: Tức là quan hệ giã
ngời với ngời trong sản xuất và trong trao đổi vật chất của cải. Trong hệ
thống các quan hệ sản xuất các quan hệ về mặt tổ chức quản lý sản xuất là
các quan hệ có khả năng quyết định một cách quy mô tốc độ hiệu quả và xu
hớng mỗi nền sản xuất cụ thể đi ngợc lại các quan hệ quản lý và tổ chức có
thể làm biến dạng quan hệ sở hữu ảnh hởng tiêu cực đến kinh tế xã hội.
- Quan hệ phân phối sản xuất sản phẩm: tức là quan hệ chặt chẽ với
nhau cùng mục tiêu chung là sử dụng hợp lý và có hiệu qủa t liệu sản xuất để
làm cho chúng không ngừng đợc tăng trởng, thúc đẩy tái sản xuất mở rộng
nâng cao phúc lợi cho ngời lao động. Bên cạnh các quan hệ về mặt tổ chức
quản lý, trong hệ thống quan hệ sản xuất, các quan hệ về mặt phân phối sản
phẩm lao động cũng là những nhân tố có ý nghĩa hết sức to lớn đối với sự
vận động của toàn bộ nền kinh tế. Quan hệ phân phối có thể thúc đẩy tốc độ
và nhịp điệu của sản xuất nhng ngợc lại nó có khả năng kìm hãm sản xuất
kìm hãn sự phát triển của xã hội
Nêu xét riêng trong phạm vi một quan hệ sản xuất nhất định thì tính
chất sở hữu quyết định tính chất của quản lý và phân phối. Mặt khác trong
mỗi hình thái kinh tế xã hội nhất định quan hệ sản xuất thống trị bao giờ
cũng giữ vai trò chi phối các quan hệ sản xuất khác, ít nhiều cải biến chúng
để chẳng những chúng không đối lập mà phục vụ đắc lực cho sự tồn tại và
phát triển của kinh tế xã hội mới.
B/ Quy luật về quan hệ sản xuất phù hợp với tính chất và
trình độ phát triển của lực lợng sản xuất:
1/ Tính chất và trình độ của lực l ợng sản xuất:
a/ Tính chất:

Tính chất của lực lợng sản xuất là tính chất của tu liệu sản xuất và lao
động. Khi nền sản xuất đợc thực hiện với những công cụ ở trình độ phổ
thông, lực lợng sản xuất chủ yếu mang tính chất cá nhân. Khi trình độ sản
xuất đạt tới trình độ cơ khí hoá, lực lợng sản xuất đòi hỏi phải đợc vận động
cho sự hợp tác xã hội rộng rãi trên cơ sở chuyên môn hoá. Tính chất tự cấp tự
túc cô lập của nền sản xuất nhỏ lúc đó phải đợc thay thế bởi tính chất xã hội
hoá.
b/ Trình độ của lực l ợng sản xuất:
Lực lợng sản xuất là yếu tố có tác dụng quyết định đối với sự phát
triển của phơng thức sản xuất: Trình độ của lực lợng sản xuất trong từng giai
đoạn của lịch sử loài ngời thể hiện trình độ chinh phục tự nhiên của loài ngời
trong giai đoạn đó. Khái niệm trình độ của lực lợng sản xuất nói lên khả
năng của con ngời thông qua việc sử dụng công cụ lao động thực hiện quá
trình cải biến tự nhiên nhằm đảm bảo cho sự sinh tồn và phát triển của mình.
Trình độ lực lợng sản xuất thể hiện ở: Trình độ công cụ lao động, trình độ
quản lý xã hội trình độ ứng dụng khoa học kỹ thuật vào sản xuất, kinh
nghiệm và kỹ năng của con ngời và trình độ phân công lao động.
Trên thực tế tính chất và trình độ của lực lợng sản xuất không tách biệt
nhau
2/ Quy luật về quan hệ sản xuất phù hợp với tính chất và trình độ
phát triển của lực l ợng sản xuất:
Quan hệ sản xuất và lực lợng sản xuất là hai mặt của phơng thức sản
xuất, sự tác động lẫn nhau giữa lực lợng sản xuất và quan hệ sản xuất biểu
hiên mối quan hệ mang tính chất biện chứng. Chính sự thống nhất và tác
động giữa quan hệ sản xuất và lực lợng sản xuất đã hình thành nên quy luật
về sự phù hợp giữa quan hệ sản xuất với tính chất và trìng độ phát triển của
lực lợng sản xuất.
Lực lợng sản xuất là nhân tố thờng xuyên biến đổi và phát triển. Ngợc
lại quan hệ sản xuất thờng có tính ổn định trong một thời gian dài.
Sự biến đội của lực lợng sản xuất có nhiều nguyên nhân:

- Bản thân ngời lao động thì những kỹ năng và kinh nghiệm không
ngừng tích luỹ và tăng lên.
- Bản thân tri thức khoa học trí thức công nghệ trở thành lực lợng sản
xuất trực tiếp.
- Sự ổn định của quan hệ sản xuất là nhu cầu khách quan để có thể sản
xuất đợc.
Chính vì vậy mà sự phát triển của lực lợng sản xuất đến một giới hạn
nhất định sẽ đặt ra nhu cầu xoá bỏ quan hệ sản xuất cũ và hiện có. Việc xoá
bỏ quan hệ sản xuất cũ thay nó bằng một quan hệ sản xuất mới cũng có
nghĩa là diệt vong cả một phơng thức sản xuất lỗi thời và sự ra đời của một
phơng thức sản xuất mới. Những quan hệ sản xuất cũ và hiện có từ chỗ là
hình thức kinh tế cần thiết để đảm bảo duy trì khai thác, phát triển của lực l-
ợng sản xuất giờ đây trở thành những hình thức kìm hãm sự phát triển đó. Đó
cũng chính là nội dung quy luật về sự phù hợp của quan hệ sản xuất với trình
độ phát triển nhất định của lực lợng sản xuất.
Thực tiễn cho thấy rằng lực lợng sản xuất chỉ có thể phát triển khi có
một quan hệ sản xuất hợp lý đồng bộ phù hợp với nó. quan hệ sản xuất lạc
hậu hơn hoặc tiên tiến hơn một cách giả tạo cũng sẽ kìm hãm sự phát triển
của lực lợng sản xuất. Khi mâu thuẫn giữa lực lợng sản xuất và quan hệ sản
xuất đã bộc lộ gay gắt đòi hỏi phải giải quyết nhng còn lực lợng sản xuất ng-
ời không phát hiện đợc cũng nh mâu thuẫn đợc phát hiện mà không giải
quyết đợc hoặc giải quyết một cách sai lầm thì tác dụng kìm hãm của quan
hệ sản xuất sẽ trở thành nhân tố phá hoại đối với lực lợng sản xuất.
Chủ nghĩa duy vật lịch sử đã chứng minh vai trò quyết định của lực l-
ợng sản xuất đối với quan hệ sản xuất song nó cũng chỉ rõ rằng quan hệ sản
xuất bao giờ cũng thể hiện tính độc lập tơng đối với lực lợng sản xuất. Quan
hệ sản xuất tác động trở lại lực lợng sản xuất , nó là yếu tố quyết định là tiền
đề cho lực lợng sản xuất phát triển khi nó phù hợp với trình độ phát triển của
lực lợng sản xuất. Nó làm nhiệm vụ chỉ ra mục tiêu bớc đi và tạo quy mô
thích hợp cho lực lợng sản xuất hoạt động, cũng nh đảm bảo lợi ích chính

đáng cho ngời lao động phát huy tính tích cực sáng tạo cho con ngời là nhân
tố quan trọng và quyết định trong lực lợng sản xuất.
Sở dĩ quan hệ sản xuất có thể tác động mạnh mẽ trở lại đối với lực l-
ợng sản xuất vì nó quyết định mục đích sản xuất, quy định hệ thống quản lý
sản xuất và quản lý xã hội quy định phân phối và phần của cải ít hay nhiều
mà ngời lao động đợc hởng. Do đó nó tạo ra những điều kiện hoặc kích thích
hoặc hạn chế sự phát triển của công cụ sản xuất áp dụng thành tựu khoa học
và sản xuất hợp tác phân công lao động.

C/ Sự vận dụng quy luật của Công ty Bê tông và Xây
Dựng Vĩnh Tuy vào sản xuất:
Trớc yêu cầu đổi mới để phát triển , đồng thời nhằm cải thiện điều
kiện sống và làm việc cho CNLĐ, năm 2002, Cty đã đầu t trên 11 tỉ đồng để
trang bị các dây chuyền sản xuất hiện đại có công suất cao nh dây chuyền bê
tông thơng phẩm, máy trộn bê tông 120m3/giờ, 10 xe trộn bê tông thơng
phẩm 6,5m3/xe, dây chuyền sản xuất ống cống li tâm. Cty đầu t cho Xí
nghiệp Cơ khí Vận tải hệ thống máy cắt dập tôn làm khuôn và hộp đầu cọc.
Hiện tại CTy đã tự sản xuất hộp đầu cọc các loại. Dự kiến năm 2003, CTy sẽ
đầu t thêm một máy trộn bê tông 120m3/giờ và dây chuyền sản xuất cọc ống
bê tông ứng xuất trớc.
Trong bộn bề lo toan cùng chuyên môn nâng cao chất lợng sản phẩm
để khẳng định vị thế, tạo công ăn việc làm cho NLĐ, BCH Công đoàn vẫn
làm tốt chức năng bảo vệ quyền lợi hợp pháp chính đáng của NLĐ. Công
đoàn phối hợp với chuyên môn thực hiện mọi chế độ chính sách đối với NLĐ
nh ký TƯLĐTT, đóng BHXH, BHYT, đảm bảo tiền lơng , tiền thởng kịp thời,
công bằng. Hàng năm CNLĐ đợc trang bị BHLĐ, đợc khám sức khoẻ định
kỳ, có y tế theo dõi sức khỏe thờng xuyên, đợc giao lu văn hoá văn nghệ, thể
dục thể thao, tham quan , nghỉ mát Ngoài ra Công đoàn còn tổ chức nhiều
đợt tuyên truyền giáo dục phòng chống ma tuý và các TNXH trong CNVC-
LĐ; vận động CNVC-LĐ xây dựng nếp sống văn hoá công nghiệp, xây dựng

gia đình văn hoá mới. Hiện Cty đang hoàn thiện nhà ăn tập thể ( tháng 1-
2003 đa vào sử dụng) phục vụ bữa ăn giữa ca cho trên 300 CNLĐ; nâng cấp
toàn bộ nhà điều hành cũng nh nhà nghỉ tra cho công nhân. Chính vì vậy
NLĐ yên tâm công tác và gắn bó với công ty. Công đoàn CTy đợc LĐLĐ
thành phố Hà Nội tặng bằng khen đã có thành tích tốt trong công tác vận
động tổ chức phong trào thi đua, năm 2002 là Công đoàn vững mạnh xuất
sắc.
(1)
III/ Kết luận và giải pháp
1/ Kết luận:
Quy luật của quan hệ sản xuất phù hợp với tính chất và trình độ phát
triển của lực lợng sản xuất là quy luật hết sức phổ biến. Tuy nhiên không
phải bất cứ lúc nào cũng có sự phù hợp đó. Do vậy, phải nắm bắt tốt quy luật
chúng ta có thể áp dụng vào từng trờng hợp cụ thể. Quy luật quan hệ sản
xuất phù hợp với trình độ lực lợng sản xuất còn là quy luật phổ biến trong
toàn bộ tiến trình lịch sử nhân loại. Sự thay thế phát triển đi lên của lịch sử
loài ngời từ chế độ công xã nguyên thuỷ qua chế độ chiếm hữu nô lệ, chế độ
phong kiến, chế độ t bản chủ nghĩa và đến xã hội cộng sản tơng lai là do sự
tác động của hệ thống các quy luật xã hội, trong đó quy luật quan hệ sản
xuất phù hợp với trình độ phát triển của lực lợng sản xuất là quy luật cơ bản
nhất. Lực lợng sản xuất là nhân tố thờng xuyên biến đổi, ngợc lại quan hệ
sản xuất lại thờng có tính ổn định song sự ổn định đó chỉ là tạm thời và cũng
cần có sự thay đổi cho phù hợp. Nếu quan hệ sản xuất không có những sự
thay đổi cho phù hợp thì nó sẽ kìm hãm sự phát triển của sản xuất.
Nh vậy, trong việc xác lập hoàn thiện, thay đổi quan hệ sản xuất cần
phải căn cứ vào thực trạng của các lực lợng sản xuất hiện có về mặt tính chất
và trình độ của chúng (đây là cơ sở lý luận trực tiếp của việc xác định cơ cấu
kinh tế nhiều thành phần ở nớc ta hiện nay của quá trình cải cách của các
doanh nghiệp nhà nớc hiện nay).
2/ Giải pháp:

Cải tạo xã hội chủ nghĩa phải luôn luôn thấu suốt đặc điểm của quá
trình tiến từ sản xuất nhỏ lên sản xuất lớn xã hội chủ nghĩa là quan hệ sản
xuất và lực lợng sản xuất luôn luôn gắn bó với nhau, thúc đẩy nhau cùng
phát triển. Phải coi trọng những hình thức kinh tế trung gian, quá độ từ thấp
lên cao, từ quy mô nhỏ lên quy mô lớn. Trên mỗi bớc đi phải đẩy mạnh xây
dựng cơ sở vật chất kỹ thuật, tạo ra lực lợng sản xuất mới trên cơ sở đó tiếp
tục đa quan hệ sản xuất lên hình thức, quy mô thích hợp để cho lực lợng sản
xuất phát triển.
Danh mục các tài liệu tham khảo
- Giáo trình triết học Mác-LêNin (Nhà xuất bản Chính trị quốc gia).
- Tạp trí triết học (2002).
-
(1)
Báo Lao Động Thủ đô.