Ðặc điểm dịch tễ học sốt rét và hiệu quả biện pháp quản lý bệnh chủ động cho nhóm dân di cư tự do tại huyện Krông Bông, tỉnh Dăk Lăk năm 2008

1

B GIÁO D C VÀ ÀO T O
TRƯ NG

I H C TÂY NGUYÊN

----------------------------

TR N

C TƯƠI

C I M D CH T H C S T RÉT VÀ M T S
BI N PHÁP CAN THI P C NG
DI CƯ T

NG CHO NHÓM DÂN

DO T I HUY N KRÔNG BÔNG,

T NH DAK LAK NĂM 2008.

LU N VĂN TH C SĨ: KÝ SINH TRÙNG - CƠN TRÙNG

Bn Ma Thu t, năm 2009


2

B GIÁO D C VÀ ÀO T O

TRƯ NG
I H C TÂY NGUYÊN

----------------------------

TR N

C TƯƠI

C I M D CH T H C S T RÉT VÀ M T S BI N PHÁP
CAN THI P C NG

NG CHO NHÓM DÂN DI CƯ T

DO T I

HUY N KRÔNG BÔNG, T NH DAK LAK NĂM 2008.

CHUYÊN NGÀNH KÝ SINH TRÙNG - CÔN TRÙNG
MÃ S : 607265

LU N VĂN TH C SĨ: KÝ SINH TRÙNG - CÔN TRÙNG
NGƯ I HƯ NG D N KHOA H C:
TS H VĂN HỒNG

Bn Ma Thu t, năm 2009


3

L I CAM OAN
Tôi xin cam oan ây là công trình nghiên c u c a riêng tơi ,Các s
li u và k t qu nghiên c u nêu trong lu n văn là trung th c, ư c các

ng

tác gi cho phép s d ng và chưa t ng ư c ai công b trong b t kỳ m t cơng
trình nào khác.

Tr n

c Tươi


4

L I C M ƠN
hồn thành

tài này, tơi bày t lòng bi t ơn sâu s c

- Ban giám hi u trư ng
- Ban giám
- Phòng sau

n:

i H c Tây Nguyên

c Vi n SR-Côn Trùng-Ký Sinh Trùng Quy Nhơn

i h c trư ng

- Khoa Y Dư c , trư ng

i H c Tây Nguyên

i H c Tây Nguyên

- B môn Ký sinh trùng- Côn trùng,
- Trung Tâm Y T D phịng huy n Krơng Bơng,
-

c bi t tơi bày t long bi t ơn sâu s c

n TS – Th y thu c Ưu tú H

Văn Hoàng ã t n tình tr c ti p gi ng d y, hư ng d n và giúp
hồn thành

tơi

tài này.

- Xin c m ơn gia ình và b n bè,
trong su t th i gian h c t p.

ng nghi p ã chia s ,

ng viên tôi

5


6
M cl c
Trang
Trang ph bìa

i

L i cam oan

ii

L i cám ơn

iii

M cl c

iv

Danh m c các ch vi t t t

v

Danh m c các b ng bi u

vi

Tài li u tham kh o
tv n

1

1. T ng quan tài li u

3

2.

i tư ng và phương pháp nghiên c u

17

2.1

a i m và

17

i tư ng nghiên c u

2.2 Phương pháp nghiên c u

17

2.3 Phương pháp th ng kê y sinh h c

22

2.4 Th i gian ti n hành nghiên c u: 1 năm (2008)

23

3. K t qu nghiên c u

25

3.1

c i m d ch t h c s t rét c a c ng

ng dân di cư t do t i

huy n Krông Bông
3.2

ánh giá hi u qu c a bi n pháp giám sát ch

ng t i c m dân di cư

25

36

4.

Bàn lu n

46

5.

K t lu n

56


7

DANH M C CÁC CH
BNSR
CSYT
CSSKB
GDTT
KAP
KST
KSTSR
MT-TN
NVYT
P.f
P.v
PCSR
PH
SL
SR
SRLH
SRLS

SRAT
TDSR
TVSR
WHO
XN
YTTB

:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:

VI T T T

B nh nhân s t rét
Cơ s y t
Chăm sóc s c kh e ban u
Giáo d c truy n thông
Knowlegde - Attitude - Practice
Ký sinh trùng
Ký sinh trùng s t rét
Mi n Trung-Tây Nguyên
Nhân viên y t
Plasmodium falciparum
Plasmodium vivax
Phòng ch ng s t rét
Ph i h p (P.f +P.v)
S lư ng
S t rét
S t rét lưu hành
S t rét lâm sàng
S t rét ác tính
Tiêu di t s t rét
T vong s t rét
T ch c y t th gi i
Xét nghi m
Y t thôn b n


8

DANH M C CÁC B NG
B ng 3.1. c i m v gi i và dân t c t i các i m nghiên c u
B ng 3.2. S tháng nh cư trung bình c a dân di cư t do t i các
i m nghiên c u
B ng 3.3. Nơi c a dân di cư t do trư c khi n nh cư t i ây
B ng 3.4. T l m c b nh, KSTSR và giao bào t i 2 c ng ng
dân di cư t do
B ng 3.5. Phân b nhi m ký sinh trùng s t rét theo gi i t i
2 i m nghiên c u
B ng 3.6. Phân b nhi m ký sinh trùng theo l a tu i t i
2 i m nghiên c
B ng 3.7. Trung bình m t
KSTSR/ l máu t i các i m
nghiên c u
B ng 3.8. Cơ c u các loài ký sinh trùng s t rét t i các i m
nghiên c u
B ng 3.9: c i m v kinh t xã h i t i các h gia ình i u tra.
B ng 3.10: T l màn và thói quen ng màn c a dân di cư t do
B ng 3.11: Ki n th c thái và hành vi c a dân DCTD
B ng 3.12. Phân tích các y u t nguy cơ m c s t rét
B ng 3.13. Các ho t ng giáo d c truy n thông v s t rét
i m can thi p
B ng 3.14. Ch s lam xét nghi m và KSTSR (5/2008-5/2009).
B ng 3.15 : Ho t ng phát hi n b nh ch
ng t i thôn b n
c a y t c m dân cư
B ng 3.16: T l BNSR và KSTSR qua các t i u tra c t ngang
B ng 3.17 : Cơ c u KSTSR qua các vii i u tra c t ngang
t
B ng 3.18. So sánh t l giao bào các i m theo dõi

Trang
25
26
26
28
29
30
30
31
32
33
33-34
35
35
36
36
37
38
39

B ng 3.19. So sánh phát hi n b nh ch
ng và th
ng t i 2
i m nghiên c u
39
B ng 3.20: So sánh t l ngư i/màn và thói quen ng màn
40
B ng 3.21: Ki n th c ngư i dân v b nh SR t i hai i m
qua i u tra h gia ình

41-42
B ng 3.22: S ngư i khám ch a b nh
i m có nhân viên
y t c m và cơ s y t
43
B ng 3.23: Ki n th c ngư i dân v b nh SR t i hai i m qua i u tra
h gia ình
44
B ng 3.24: S ngư i khám ch a b nh
i m có nhân viên y t c m và cơ s
yt
45


9

TV N
B nh s t rét là m t b nh xã h i ph bi n trên th gi i, nh hư ng r t
l n
ho t

n s c kh e con ngư i,

c bi t

các nư c vùng nhi t

i. M c dù các

ng phòng b nh s t rét ã có t nh ng năm 1955 nhưng cho

b nh v n lưu hành

n nay

nhi u nơi trên th gi i [24],[34].

Nh các n l c phòng ch ng b nh, cho

n nay tình hình s t rét nhi u

vùng trên th gi i gi m áng k , nhưng nguy cơ m c s t rét

m t s khu v c

(như Châu Phi), nh t là t i các vùng có dân di cư t do là r t áng quan tâm [13],
[8].
Theo m t s báo cáo, s t rét ang gia tăng

nhi u nư c và

m ts

vùng m c dù b nh s t rét ã h t lưu hành. M t trong nh ng y u t góp ph n
vào s gia tăng tr l i này là do s di dân
vì nhi u lý do như: kinh t , xung
di dân liên quan

n

nh cư

t, thiên tai....

nh ng vùng

t khác

các nư c ang phát tri n

n nông nghi p, ào vàng...và nguy cơ m c , t vong s t rét

là r t cao. Cũng theo các phân tích này cho th y, s t rét là m t trong nh ng
nguyên nhân t vong cao

i tư ng di dân

m t s vùng c a Thailand,

Sudan, Somalia, Burundi, Rwanda, và Congo. V d ch m i ây nh t x y ra
c ng
máu

ng dân Burundi di cư

n

Tây B c Tanzania, ch t do s t rét và thi u

tr em dư i 5 tu i tăng g p 10 l n so v i trư c khi có d ch; ph n nh

s thi u mi n d ch c a nhóm tu i này [25], [28], [29]
T i Vi t Nam tình hình dân di cư t do (DCTD) r t ph c t p kéo theo
nguy cơ gia tăng m c và t vong do s t rét.
Năm 2002, ư c tính có 2 tri u dân DCTD
c nư c. Ph n l n dân DCTD này

n các khu v c r i rác kh p

u có nguy cơ cao nhi m b nh s t rét

(SR), i u ki n kinh t khó khăn, phương ti n khơng

y

b o v cá

nhân.
M c dù chính quy n ã m r ng, phát tri n các d ch v y t
nhưng khi m c b nh nh ng
chăm sóc/ b o v vì h

a phương

i tư ng này không ư c cung c p các d ch v

ư c xem là dân di cư b t h p pháp. Tình tr ng này


10

m t ph n là do h di chuy n

n vùng m i mà khơng có s xác nh n c a

chính quy n. K t qu là, h khơng ư c hư ng s chăm sóc y t như dân s
t i và ch u thi t thòi v chăm sóc y t cũng như phịng ch ng s t rét (PCSR).
Dù s di cư ngày m t gia tăng nhanh do tình hình phát tri n kinh t và
s

ơ th hố, nhưng chúng ta cịn hi u r t ít v h và nh ng quan i m c a

h liên quan

nyt

c bi t là

i v i b nh s t rét. Hi n nay Dak Lak là t nh

có s DCTD l n nh t, ư c tính hi n có kho ng 100.000 h , 463.000 ngư i
dân DCTD ang s ng trong r ng sâu, tránh s ki m sốt c a chính quy n

a

phương, l n tránh trong r ng sâu nơi có s t rét lưu hành n ng, không th ti p
c n v i h th ng y t [5],[6],[7].
ánh giá nguy cơ m c s t rét và hi u qu m t s bi n pháp phòng
ch ng s t rét cho c ng

ng dân di bi n

ng này, chúng tôi ti n hành nghiên

c u

tài : “

c i m d ch t h c s t rét và hi u qu bi n pháp qu n lý b nh

ch

ng cho nhóm dân di cư t do t i huy n Krông Bông, t nh Dak Lak năm

2008”
Nh m các m c tiêu sau:
1.

Xác

nh m t s

c i m d ch t h c s t rét c a c ng

ng dân di cư

t do t i huy n Krông Bông.
2.

ánh giá hi u qu bi n pháp qu n lý b nh ch

ng c a y t c m dân

cư áp d ng cho nhóm dân di cư t do t i huy n Krông Bông


11

Chương 1
T NG QUAN TÀI LI U
1.1. Sơ lư c l ch s nghiên c u và phòng ch ng b nh SR:
S ki n quan tr ng trong quá trình nghiên c u nguyên nhân b nh SR
u tiên vào 1880, khi Laveran, m t bác sĩ gi i ph u ngư i Pháp khám phá
và mô t KSTSR

máu ngư i. Tuy nhiên trư c ó ã có m t s nghiên c u

liên quan b nh SR [21], [22]
- 1847 Dampster
m t ch s

n

ánh giá m c

ã mô t d u hi u lách sưng

tr em như là

lưu hành c a b nh.

- 1848 Wirchow và Freichs

c ã ghi nh n s hi n di n c a các

s c t trong các cơ quan n i t ng có th liên quan
- Laveran phát hi n và mô t KSTSR
Oscillaria malaria vào 1881, và là ngư i

n t vong do SR.
máu ngư i, ông

t tên là

u tiên mơ t giao bào hình lư i

li m.
- M c dù 1882, Richards ã xác nh n s quan sát c a Laveran, nhưng
óng góp c a ơng cũng khơng ư c cơng nh n cho

n 1885 b i vì ngư i ta

tin r ng b nh nguyên c a SR do vi khu n Bacillus malaria (Klebs và Crudeli,
1874)
KSTSR ư c mô t chi ti t và
- 1886 Golgi

y

b i các nhà khoa h c t 1885 – 1890.

Ý mô t 2 lo i KST

ngư i: P.falciparum và P.vivax.

- 1889 - 1890 Celli và Marchiafava mô t P.falciparum.
- 1890 Romanowsky tìm ra phương pháp nhu m KST SR, ã ch ng
minh s hi n di n c a KST SR trên lam máu l y t ngư i b nh là phát minh
r t quan tr ng giúp nghiên c u b nh SR.
- 1895 Ross quan sát hi n tư ng thoát roi
- 1898 Grassi, Biguami và Bastianelli

thành d dày mu i

Ý mô t chu kỳ KSTSR ngư i

mu i Anophenles.
- 1922 Stephens xác

nh và mô t P.ovale.

- 1937 Jame mơ t s phát tri n vơ tính c a P.gallinaceum.


12

- 1947 Garnham mơ t th ngồi h ng c u c a P.kochi
c a kh

nhu mô gan

ông Phi.

- 1948 Shortt, Garnham và Malanos

Anh mô t th ti n h ng c u

(Pre-erythrocyte) c a P.cynomolgy.
- 1976 Trager và Jensen

M

ã phát tri n thành công nuôi c y liên

t c c a invitro c a P.falciparum
V lĩnh v c nghiên c u phòng ch ng SR:
- 1899 Ross gi i thi u các bi n pháp di t b g y.
- 1901-1903 chương trình PCSR b ng di t b g y

Malaya ư c

ngh b i Malcolm. Chi n d ch PCSR b ng ch ng mu i ư c th c hi n b i
Ross

Ismailia, Ai C p.
- 1904 - 1914 Chi n d ch PCSR ư c th c hi n

vùng kinh ào

Panama.

- 1935 – 1939 PCSR trên di n l n b ng phương pháp phun pyrethrum
Nam Phi, Hà Lan và n

.

- 1936- 1939 : Phát hi n tác

ng c a DDT ( ư c t ng h p b i

Zeidler năm 1874) có tác d ng di t côn trùng.
- 1955 :

ih i

ng y t th gi i l n th VIII ch p nh n nguyên lý

tiêu di t s t rét (TDSR)
- 1957 : WHO ưa ra khái ni m và th c hành TDSR
- 1979 : Các chuyên gia WHO chuy n chi n lư c TDSR sang PCSR.
- 1985

i h i

ng y t th gi i l n th 38

PCSR l ng ghép trong chăm sóc s c kho ban

xư ng chi n lư c

u.

- 1992 H i ngh b trư ng các nư c v SR t i Amsterdam (Hà Lan)
[4].
1.2 Tình hình SR th gi i và chi n lư c PCSR:
1.2.1 Tình hình SR th gi i và chi n lư c PCSR nh ng năm g n ây:
Tình hình SR trong nh ng năm g n ây ang tr nên nghiêm tr ng.
Theo thông báo c a WHO (H i ngh b trư ng 1992) m i năm tồn c u có


13

kho ng 300 - 500 tri u ngư i m c b nh, trên 1 tri u ngư i ch t. SR e d a
kho ng 2.200 tri u ngư i chi m 40% dân s th gi i

c bi t nguy hi m

tr

em và vùng dân cư nghèo ói [4].
Nh ng nư c có chương trình tiêu di t SR v i n l c trong vòng 25 – 30
năm qua ch y u

Châu Á và Châu M . T ng s ca m c b nh trong nh ng

khu v c này là kho ng 5 tri u m i năm. Tuy nhiên, theo ư c tính s ca m c
b nh trên th c t có th cao hơn 4 l n. Kho ng 80% s ca này là

Châu Á

(ngo i tr Trung Qu c), tình hình SR ang x u

o

c bi t

bán

ông

Dương là khu v c ch u nh hư ng tr m tr ng c a hi n tư ng kháng thu c.
Các chuyên gia y t c a WHO cũng ánh giá r ng, t i n

CTPCSR khơng

có ti n b trong nh ng năm g n qua. Dù cho ph n l n dân cư Châu Á – M
ang s ng trong nh ng vùng nguy cơ SR tương

i th p, nhưng tình hình SR

khu v c biên gi i v i s phát tri n c a kinh t – xã h i là nh ng v n
PCSR.

nh ng vùng này, bi n

ng môi trư ng, di bi n

cho

ng dân s , khơng

có cơ s y t làm cho tình hình SR x u i [25], [26]
Trong nh ng năm c a th p k 30 c a th k XX, ngoài các nghiên c u
phát hi n nh ng giai o n phát tri n c a KSTSR trong cơ th ngư i cịn có
nh ng phát minh quan tr ng v thu c SR. Nhi u thu c ã ư c t ng h p:
pamaquine, primaquine, proguanil,… nhưng quan tr ng hơn c
chloroquine, m t lo i thu c thu c nhóm 4 - amino quinoleine ít

là

c, có th s

d ng thay th quinine m t cách r ng rãi trên tồn th gi i. Bên c nh ó, DDT
ư c tìm th y có giá tr di t mu i v i tính ch t t n lưu kéo dài trên tư ng
vách và có th s d ng r ng rãi

di t mu i SR. Các lo i thu c SR cùng v i

DDT khi ư c áp d ng r ng rãi ã làm gi m nhanh chóng b nh SR
nư c. Vì v y t i

ih i

nhi u

ng WHO l n th VIII (1955) ã ch p nh n chi n

lư c TDSR trên quy mô r ng l n v i m c tiêu là thanh tốn SR tồn c u
m c có th ki m soát t ng trư ng h p b nh. [11], [21]
N i dung cơ b n c a chi n lư c tiêu di t SR toàn c u này là:

n


14

-

i v i vector truy n b nh: S d ng hóa ch t di t mu i truy n b nh

SR là DDT phun liên t c r ng kh p cho

n khi c t

t s lan truy n, gi m

m t

kh năng

duy trì s lan truy n

mu i xu ng

n m c khơng cịn

b nh.
-

i v i m m b nh KSTSR: S d ng chloroquine i u tr toàn dân

nh m h th p ch s nhi m KSTSR trong c ng

ng xu ng 1/10000 so v i

lam ư c xét nghi m
- Xây d ng m ng lư i y t cơ s r ng kh p có kh năng giám sát, qu n
lý ch t ch s ngư i b nh còn l i, i u tr tri t căn, ch ng tái phát, ch ng lây
lan và b o v ngư i lành.
Chương trình TDSR tồn c u ư c WHO
th hố v i nh ng k ho ch, hành
chương trình này ư c ho ch

ra và t ng qu c gia ã c

ng riêng cho mình. V m t th i gian,

nh trong vịng 8 - 10 năm. [21]

Chương trình TDSR nh n m nh phát tri n theo chi u d c và chia ra
làm 4 giai o n:
1. Chu n b : th i gian chu n b trong vòng 1-2 năm
2. T n công: các bi n pháp t n công tiêu di t SR t 3-5 năm
3. C ng c : c ng c các thành qu 2-3 năm
4. B o v : b o v các thành qu

ã

t ư c

T 1955, h u h t các qu c gia có SR ã th c hi n chương trình tiêu di t

SR (tr Châu Phi). Trong 10 năm
thu n l i, nhi u qu c gia

t k t qu

u (1956 - 1965) chương trình ti n hành
áng khích l , các nư c vùng ôn

i ã

th c hi n thành cơng chương trình TDSR như: Châu Âu, Liên Xơ (cũ), B c
M . Nhưng sau ó, chương trình TDSR tồn c u b h n ch khơng

t ư c

k t qu mong mu n. Các bi n pháp di t vector và i u tr m m b nh b th t
b i

m t s nư c (nh t là Châu Phi). M t s nư c b nh SR quay tr l i sau

khi cơng b hồn thành chương trình tiêu di t SR như

n

, Srilanca. S ca

m c b nh SR 1977 tăng g p ôi 1974. Nguyên nhân c a tình hình này là do
gi m các ho t

ng ch ng SR

nhi u nư c do gi m ngu n kinh phí, gia tăng


15

chi phí mua hố ch t, KSTSR kháng thu c i u tr , mu i kháng hoá ch t và
làm thay

i sinh lý sinh thái…Tình tr ng kháng thu c nghiêm tr ng là

nguyên nhân c a s gia tăng SR tr l i t i vùng

ông Nam Á và Nam M

[21].
Do tình hình SR gia tăng và quay tr l i WHO ã ph i xác

nh l i

chi n lư c ch ng SR. Sau tuyên ngôn Alma-Ata (1978) chi n lư c PCSR
toàn c u d a trên n i dung chăm sóc s c kho ban

u ư c

ra v i các n i

dung khác so v i Chương trình TDSR [25]
1.2.2 Chi n lư c PCSR toàn c u hi n nay:
Do di n bi n ph c t p cũng như nh ng khó khăn ngày càng nhi u, tình

hình SR thay

i kh p nơi trên th gi i, WHO ã tri u t p H i ngh B trư ng y

t các nư c thành viên vào tháng 10/1992 t i Amsterdam (Hà Lan). M c ích
c a H i ngh là thơng báo tình hình SR th gi i, ch p nh n m t chi n lư c toàn
c u m i v i s cam k t ch ng SR gi a các nư c thành viên và t ch c qu c t .
[4]
M c tiêu c a CTPCSR là gi m ch t, gi m m c, gi m thi t h i v kinh t -xã h i
thông qua vi c c i thi n và c ng c các kh năng c a a phương và qu c gia [25].
B n y u t k thu t c a chi n lư c này là:
1. Cung c p ch n oán s m và i u tr k p th i.
2. L p k ho ch, th c hi n các bi n pháp phòng b nh ch n l c và có th
duy trì ư c.
3. Phát hi n s m, kh ng ch ho c ngăn ch n d ch S t rét
4. C ng c kh năng c a
ng d ng cho phép ánh giá

a phương d a trên các nghiên c u cơ b n và
u

n tình hình SR c a

y u t sinh thái, xã h i và kinh t có tính quy t

t nư c,

c bi t là

nh v i b nh SR.

th c hi n chi n lư c này m t cách có hi u qu , chi n lư c PCSR
tồn c u ịi h i ph i có:
-S

ng h chính tr c a t t c các ngành, các c p chính quy n.


16

- PCSR là m t b ph n c a h th ng y t và ph i k t h p v i các
chương trình phát tri n ngồi lĩnh v c y t .
- C ng

ng ph i tham gia
y

y

vào các ho t

ng PCSR

- Ph i huy

ng

ngu n nhân l c và tài chính

- Trên cơ s

ó t ng qu c gia, t ng khu v c xây d ng m t chương trình

phù h p v i tình hình th c t c a

y

.

t nư c và khu v c. Nh m th c hi n chi n

lư c PCSR tồn c u có k t qu , WHO

ra các ho t

ng cơ b n sau:

- Qu n lý b nh SR: ch n oán s m và i u tr k p th i là n n t ng c a
PCSR, c n thi t ph i cung c p các phương ti n ch n oán, ào t o xét nghi m
viên,

ng th i cung c p các lo i thu c ch ng kháng cho nh ng vùng có

kháng thu c
- D phịng b nh SR : B o v ch ng s nhi m b nh SR bao g m các
bi n pháp d phòng cá nhân (qu n áo, màn t m…), hố li u pháp khơng ư c
khuy n cáo s d ng r ng rãi ngo i tr áp d ng cho ph n có thai có nguy cơ
m c SR
- Phịng ch ng vector: C n xác

nh tình hình, ngu n tài chính

l a

ch n bi n pháp bao g m s d ng hoá ch t phun t n lưu, di t b g y…
- Phòng ch ng d ch m t cách ch

ng, h n ch thi t h i do d ch SR gây

ra.
1.3. Nh ng khó khăn và n l c kh c ph c trong PCSR hi n nay:
M c dù chương trình TDSR trong nh ng năm

u có nh ng thành cơng

áng k , nhưng công cu c ch ng b nh SR ã g p nh ng thách th c và nh ng
khó khăn m i c n tr chương trình này. Các khó khăn trong PCSR hi n nay
là:
- Khó khăn v chuyên môn k thu t: P.falciparum kháng chloroquine
và a kháng v i hoá li u pháp ch ng SR. Mu i Anopheles kháng hoá ch t
di t, thay
t

i sinh lý sinh thái, trú n ngoài nhà nhưng

t máu trong nhà. K

1960 khi P.falciparum kháng chloroquine ư c công b t i Nam M

17

(Brasil),

ơng Dương (Thái Lan, Vi t Nam) thì hi n tư ng kháng lan r ng

ngày càng nhanh.
- V kháng hoá ch t c a mu i Anopheles kháng DDT nhưng 1991 có
55 lồi kháng hố ch t. Trong s 55 lồi kháng có 53 lồi kháng v i DDT, 27
loài kháng v i phospho h u cơ, 17 loài kháng carbamate và 10 loài kháng
pyrethroides, 16 loài cho th y kháng v i 3 ho c 4 lo i hoá ch t. Hi n tư ng
kháng c a Anopheles xu t hi n

c Châu Á, Châu Phi và Châu M .

- Khó khăn v kinh t , xã h i, tài chính: S n xu t và thu nh p th p,
thi u kinh phí cho PCSR, di bi n

ng nhân dân cao nh t là

vùng biên gi i,

di dân i xây d ng kinh t m i trong các vùng SR lưu hành n ng.
- T ch c y t ,
khơng

c bi t y t cơ s cịn y u, cán b PCSR

v s lư ng và chưa

t v ch t lư ng.

cơ s d a ch y u vào tri u ch ng lâm sàng
nghi m

a phương

i v i b nh SR cán b y t
ch n ốn, khơng có xét

phát hi n KSTSR trong máu c a b nh nhân,

c bi t khó ch n

ốn khi g p nh ng trư ng h p tri u ch ng lâm sàng khơng i n hình.
- Tình hình kinh t , xã h i b t n, thay

i môi trư ng sinh thái v i

nh ng phương án phát tri n kinh t ph bi n kh p m i nơi nh t là
ang phát tri n. Thu l i, nông nghi p tr ng r ng làm thay

các nư c

i mơi trư ng, vi

khí h u bi n nh ng vùng trư c ây khơng có SR ho c ít nay l i quay tr l i.
S di bi n

ng dân cư, chi n tranh, di dân i khai hoang, kinh t m i, l n

chi m r ng, du canh du cư c a

ng bào các dân t c, khách du l ch, tìm tr m,

ãi vàng…khi khơng ư c b o v làm cho tình hình SR càng thêm nghiêm
tr ng. Nhi u nư c ph i ch u ch p nh n SR quay tr l i [3], [9], [11], [25]
Chi n lư c TDSR toàn c u th t b i bu c ph i chuy n sang chi n lư c
PCSR có i u ch nh phù h p v i t ng khu v c, qu c gia và

a phương theo

tuyên ngôn 10 i m c a H i ngh B trư ng y t các nư c thành viên t i
Amsterdam (Hà Lan) năm 1992. [4]
1.4 Tình hình SR và PCSR

Vi t Nam:


18

Vi t Nam n m trong vùng khí h u nhi t
SR là m t b nh xã h i

i, có SR lưu hành cao. B nh

Vi t Nam hàng năm có nhi u ngư i m c và ch t do

SR. Cũng như các nư c khác, Vi t Nam cũng ã ti n hành các CTPCSR.
CTPCSR

Vi t Nam ư c chia làm ba giai o n:

- Tiêu di t SR

hai mi n chưa th ng nh t 1958 – 1975.

- Thanh tốn SR khơng h n

nh v th i gian sau th ng nh t

t nư c

1976 -1990
- PCSR t 1991

n nay.

1.5 Tình hình SR và PCSR

Vi t Nam sau th ng nh t

t nư c

n nay:

N m trong b i c nh khó khăn chung c a th gi i, Vi t Nam cũng g p
ph i nh ng khó khăn trong chương trình ch ng SR. Vi t Nam là m t nư c
n m trong vùng nhi t

i, có nhi u i u ki n

a lý, t nhiên và xã h i thu n

l i cho b nh SR phát tri n.
Theo báo cáo ánh giá 1995 c a Vi n S t rét Hà N i có kho ng 45%
dân s Vi t Nam ang s ng trong các vùng có SR lưu hành.
- Thanh toán SR c nư c t 1976 – 1990:
Sau th i gian chi n tranh ác li t, c nư c ph i ch u h u qu l n v
nhi u m t: Cơ s y t b phá ho i, s c kho nhân dân gi m sút, n n kinh t
g p r t nhi u khó khăn. SR b t
x y ra,

u quay tr l i,

mi n B c nhi u v d ch ã

mi n Nam có 87 v d ch x y ra t 1976 – 1977.

M c tiêu c a chương trình thanh toán SR (TTSR) 1976-1990:
- Gi v ng SR
- Gi m SR

các t nh phía B c

m c th p ã

các t nh phía Nam, ti n t i

t ư c.

t k t qu như các t nh phía

B c trư c ây
- Ti n t i làm cho b nh SR khơng cịn là m t b nh xã h i n a (thanh
toán v cơ b n)
Các bi n pháp bao g m:
- Bi n pháp chuyên môn: Di t mu i, di t KSTSR và b o v ngư i
lành.


19

- Bi n pháp t ch c: Xây d ng c ng c m ng lư i y t cơ s , xây d ng
m ng lư i chuyên khoa SR

phía Nam.

T 1976 - 1980 chương trình TTSR di n ra thu n l i. Chúng ta ã hoàn
thành i u tra SR

các t nh phía Nam, phân vùng SR làm cơ s cho TTSR.

Theo s li u th ng kê, 1980 c nư c có 508.000 BNSR gi m 16,83% so v i
1976, t vong 1.183 ca, gi m 24,87% so v i 1976, d ch SR ch còn 21 v
gi m 67 v so v i 1976 (88 v ). Tuy nhiên t vong và s v d ch v n cịn cao,
nh ng khó khăn v k thu t như P.falciparum kháng thu c, An.dirus và
An.minimus trú n ngồi nhà, y t cơ s cịn g p khó khăn, di bi n
t c x y ra.

ng ti p

ó là nh ng khó khăn mà chương trình TTSR ã g p ph i trong

giai o n 1981 – 1990. Vì v y trong giai o n này chương trình TTSR ã có 1
s

i u ch nh thích ng v i tình hình m i như sau:
- i u ch nh phân vùng theo nguyên t c d ch t và th c hành, ch n bi n

pháp thích h p cho t ng vùng phù h p v i chi n lư c PCSR c a

ih i

ng

y t th gi i 1979.
- Thu h p di n phun DDT tồn di n nh ng vùng có An.dirus và
An.minimus trú n ngoài nhà.
- i u tr SR k t h p theo dõi P.falciparum kháng thu c

c bi t

các

t nh phía Nam
- Ki n ngh v c ng c y t cơ s nh t là khi TTSR ư c xem là 1 n i
dung c a chăm sóc s c kho ban

u.

Trong nh ng năm 1980 –1990 s BNSR tăng d n, năm 1990 s BNSR
tăng 33,48%, t vong tăng 15,2% so v i 1981, có 85 v d ch SR so v i 47 v
1981. Do tình hình SR di n bi n ph c t p, H i ngh toàn qu c 2/1991 ã nh n
nh tính nghiêm tr ng c a SR và ã thơng qua chi n lư c PCSR hoà nh p
vào chi n lư c PCSR toàn c u v i các m c tiêu: Gi m ch t, gi m m c, gi m
d ch SR. Trong giai o n t 1991
ốn và i u tr

n nay ngồi các bi n pháp phát hi n, ch n

ư c xem là quan tr ng

gi m t vong thì PCSR ư c xem


20

là 1 nhi m v r t quan tr ng

gi v ng k t qu

t ư c c a chương trình

[11].
1.6. Th c tr ng s t rét Vi t Nam và khu v c mi n Trung-Tây Nguyên
nh ng năm g n ây
S t rét (SR) hi n nay v n cịn là m t b nh có m c lưu hành n ng, gây
t l ch t và m c cao

nhi u qu c gia trên th gi i và trong khu v c.

Nam, b nh SR ph bi n và di n bi n ph c t p

Vi t

các t nh mi n núi phía B c,

mi n Trung, Tây Nguyên, và ông Nam b . SR là nguyên nhân chính nh
hư ng

n s c kho và phát tri n kinh t cho c ng

cao nguyên

ng dân các vùng núi và

Vi t Nam. Sau 5 năm phòng ch ng SR (PCSR) (2000-2005)

b nh SR ã gi m áng k [22], [23].
Mi n Trung - Tây Nguyên (MT-TN) là khu v c có s t rét lưu hành
n ng nh t so v i các khu v c khác c a c nư c, s BNSR và TVSR c a khu
v c này thư ng chi m t l r t cao. Năm 1990, th ng kê cho th y t i khu v c
MT-TN có 137.435 BNSR, 1334 TVSR. S li u th ng kê cho th y m c dù
b nh nhân s t rét (BNSR), t vong s t rét (TVSR) gi m t 1990

n nay

nhưng t l m c và ch t c a khu v c này luôn cao nh t so v i các khu v c
khác [22].

Trong nh ng năm g n ây, nh s
pháp

c bi t là s ra

u tư kinh phí và áp d ng các bi n

i c a artemisinine và các d n xu t nên tình hình s t

rét có xu hư ng gi m xu ng. Năm 2006, c nư c ch có 41 TVSR, khu v c
MT-TN có 25 TVSR [22].
M c dù tình hình s t rét gi m nhưng phân tích cho th y, s TVSR khu
v c MT-TN luôn luôn cao so v i các khu v c khác. T năm 1997

n nay s

TVSR khu v c này luôn chi m t l >70% so v i t ng s TVSR c nư c,
riêng năm 2002 t l này chi m
Như v y s t rét
nh hư ng

MT-TN,

n 97,73%, năm 2003 chi m 73,08% .
c bi t các t nh Tây Nguyên v n là v n

n s c kho c ngư i dân và s phát tri n kinh t xã h i

v c này n u khơng có các gi i pháp ưu tiên.

khu


21

T năm 2000

n nay

r m r nh t là s DCTD c a

c bi t năm 2003, tình hình dân di bi n

ng,

ng bào dân t c phía B c vào s ng t i các vùng

r ng núi Tây Nguyên làm cho tình hình s t rét càng ph c t p,

c bi t s t

vong tăng cao áng k [5], [6], [7], [8], [9].
1.7. Th c tr ng s t rét, dân DCTD trên th gi i và t i mi n Trung-Tây
Nguyên
Trên th gi i tình hình di cư t do t i m t s vùng ã làm cho di n bi n
s t rét ph c t p,

c bi t

Châu Phi.

Theo báo cáo c a Pim Martens and Lisbeth Hall năm 2000 v “S t rét
ang di chuy n: Bi n
gia tăng

ng dân cư và lan truy n s t rét” cho th y s t rét ang

nhi u nư c và

m t s vùng dù b nh s t rét ã h t lưu hành. M t

trong nh ng y u t góp ph n vào s gia tăng tr l i này là do s di dân
nh cư

nh ng vùng

do thiên tai....Xác

t khác do nhi u lý do như: do kinh t , do xung

nh và hi u ư c

t,

nh hư ng c a s di dân này có th c i

thi n ư c các bi n pháp phòng ch ng s t rét.
dân liên quan

n

các nư c ang phát tri n di

n nông nghi p, ào vàng...và nguy cơ m c , t vong s t rét là

r t cao. Cũng theo phân tích này cho th y, S t rét là m t trong nh ng nguyên
nhân t vong cao

i tư ng di dân

m t s vùng c a Thailand, Sudan,

Somalia, Burundi, Rwanda, và the Democratic Republic of Congo. V d ch
m i ây nh t x y ra

c ng

ch t do s t rét và thi u máu

ng dân Burundi di cư

n

Tây B c Tanzania,

tr em dư i 5 tu i tăng g p 10 l n so v i trư c

khi có d ch; ph n nh s thi u mi n d ch c a nhóm tu i này [25], [28], [29].
T i H i ngh Nam Phi (2003) v dân di cư tác gi Marcia Caldas de
Castro, Burton Singer ã cho th y s t rét gây nguy cơ m c và t vong cao

nh t

c ng

ng dân di cư c a Cambodia

Malawi, Ethiopi

n Thailan, Mozambic

n

n ông Sudan [25].

Vi t Nam cũng không n m ngoài tình hình này, tình tr ng dân di cư t
do ã x y ra nhi u năm trư c nhưng r m r nh t trong nh ng năm g n ây.
Trư c ây di bi n

ng dân thư ng có t ch c và ư c qu n lý ch t ch trư c


22

khi i và khi

n nơi

theo d ng dân i kinh t m i ho c dân i vào các công

nông lâm trư ng. Tuy nhiên thư ng nơi

n

nh cư h u h t thu c các vùng

s t rét lưu hành n ng nên nguy cơ m c và x y d ch s t rét r t cao.
Theo Vũ Th Phan thì nguy cơ x y d ch r t cao khi dân di bi n

ng t

các vùng không có s t rét vào vùng s t rét lưu hành, do chưa có mi n d ch i
vào vùng s t rét

xây d ng kinh t m i, khai thác vàng, tr m, á quý...

Trong quá kh các v d ch x y ra: Nông trư ng LT,NM (

ng H , B c Thái)

tháng 3/1964; H p tác xã khai hoang Quỳnh Lưu, Ngh An; H p tác xã khai
hoang T Kỳ Anh, Hà Tĩnh tháng 11/1964; H p tác xã HS, Hà Trung, Thanh
Hóa tháng 4/1965. T ng k t 512 v d ch s t rét x y ra
1985 thì các v d ch x y ra

mi n B c t 1971-

vùng kinh t m i chi m 46 v (9%) [12].

Nghiên c u v các v d ch x y ra t i khu v c mi n Trung-Tây Nguyên
nơi có s t rét n ng nh t nư c cho th y t i khu v c này t 1976-1996 có 155

v d ch, trong ó d ch vùng kinh t m i có 28 v (17,53%). Tây Nguyên có
25/53 v , mi n Trung 3/102 v [12].
Theo nh ng s li u m i ây c a T ng c c
t năm 1991

n nay m t s lư ng l n dân di cư t do (DCTD) sinh s ng t i 3

t nh Tây Nguyên (Gia Lai, Kon Tum ,Dak Lak).
là

a chính và B NN&PTNN,
i tư ng DCTD này ch y u

ng bào mi n núi phía B c (36,7%), vùng ven bi n khu IV cũ (30,9%).

Trong ó t nh có dân DCTD nhi u nh t là là Cao B ng (9.710 h , 48.700 kh u),
L ng Sơn (8.500 h , 41.550 kh u), Thanh Hoá (3.500 h , 19.200 kh u), Lào Cai
(3.200 h , 20.000 kh u), Hà Giang (1.900 h , 6.600 kh u), Tuyên Quang (860
h , 4.800 kh u). Chia theo dân t c: Nùng: >100.000 ngư i, Tày:>80.000 ngư i,
Dao: >31.000ngư i, Thái: >26.000 ngư i, Mơng: 134.000 ngư i...Ngồi ra
th ng kê cịn có kho ng 5.000 nhân kh u DCTD qua l i gi a Vi t Nam và Lào
[5], [7], [19].
Trong ó Dak Lak là t nh có s DCTD l n nh t, hi n nay có 100.000
h , 463.000 ngư i. Ph n l n dân DCTD s ng trong r ng sâu, tránh s ki m
soát c a chính quy n

a phương, vì theo thơng báo s 52/TB-VPCP ngày


23

25/3/2002 c a Văn phịng Chính ph thơng báo k t lu n c a nguyên Phó Th
tư ng Nguyên Công T ng t i H i ngh bàn bi n pháp gi i quy t tình tr ng
dân DCTD

n các t nh Tây Nguyên thì n u

13/3/2002 thì t nh ph i

dân DCTD sau th i i m

n nh n v [5], [7], [13].

Vì lý do ó h u h t dân di cư t do s ng l n tránh trong r ng sâu nơi có
s t rét lưu hành n ng, không th ti p c n v i h th ng y t , nên nguy cơ m c
b nh và t vong do s t rét r t cao.
Như v y, c ng

ng DCTD s ng trong vùng r ng sâu, nơi có s lưu

hành c a m m b nh s t rét và s hi n di n c a vectơ lan truy n, giao thơng
khó khăn, khó ti p c n v i h th ng y t , khơng có nhân viên y t , nguy cơ
cao m c b nh và t vong do s t rét.
1.8.

Các bi n pháp qu n lý dân di cư t do
Cho

n nay các bi n pháp phát hi n, qu n lý, và phòng ch ng m c

b nh cho nh ng

i tư ng này cịn g p khó khăn. Dân di cư t do v i lý do

không ư c phép

nh cư nên thư ng s ng trong vùng núi r ng, xa khu dân

cư c a ngư i dân t i ch , i u ki n kinh t và giao thơng i l i r t khó khăn,
vi c ti p c n v y t l i càng khó khăn. T i nh ng vùng núi r ng này

u

thu c vùng s t rét lưu hành n ng nên nguy cơ m c s t rét, t vong và d ch s t
rét có i u ki n d dàng phát sinh và lan r ng.
M t nghiên c u v xã h i h c c a Dương Chí Thi n t i c ng

ng dân

di cư t do t i huy n Dak Mil, Dak Lak năm 2002 cho th y vi c phát hi n
dân di cư t do r t ch m và khó khăn, trong khi ó vi c quán lý các h dân r t
l ng l o và khó khăn do dân

t i các vùng sâu, vùng xa, phá r ng làm nương

r y, y t r t khó ti p c n. T l nhi m s t rét
r t cao. Khi m âu 35,6% tìm

dân di cư tư do chi m 78,4%

n y t tư, th y lang ; 28% t mua thu c ;

31,2 c g ng ti p c n d ch v c a Tr m y t [16].
Báo cáo c a Ngh An cho th y m i năm có 98.745 lư t ngư i i vào
Nam và Lào chi m 3,3% dân s . 70,1% s t rét ngo i lai c a t nh do nhi m t
các t nh phía Nam. Theo dõi t 2002-2003 v i 269 BNSR cho th y 50,8%


24

KSTSR(+) t Nam, 47,4% t Lào. Vi c qu n lý

i v i dân di bi n

r t khó và chưa có bi n pháp c th h n ch dân di bi n
t i nơi i, khi ngư i dân quay v chưa ch

ng này

ng. H th ng y t

ng, thi u thu c s t rét [17].

Nghiên c u c a Vi n V sinh D ch t quân

i (2001) t i huy n Ng c

H i, t nh Kon Tum cho th y s dân m i vào ây làm ăn sinh s ng dư i 2 năm
có t l m c SR cao hơn s dân ã vào ây trư c ó lâu hơn (t l KSTSR:
7,7/1,4, SRLS: 8,8/3,1) và ã xác

tình hình m c SR

nh m t s y u t nguy cơ liên quan

n

nhóm dân này [8].

Ron P. Marchand, Nguy n Th Vi n và CS ( i nghiên c u SR c a y
ban Y t Vi t Nam - Hà Lan-MCNV) theo dõi nhóm dân m i
Phú, t nh Khánh Hồ trong 4 năm, t 1997
n n u ư c áp d ng tri t

n huy n Khánh

n 2000, cho th y nhóm dân m i

các bi n pháp PCSR theo qui ư c có th h n ch

kh năng m c SR, t l m c SR s th p hơn t 3

n 10 l n so v i nhóm dân

a

phương.
M c dù chương trình PCSR ã có nh ng thành cơng, nhưng v n cịn
nhi u khó khăn khi áp d ng các bi n pháp can thi p t i các vùng có dân di cư
t do và bi n

ng dân s trong th i gian g n ây.

Vì v y c n có các nghiên c u cho
gi i pháp thích h p PCSR có hi u qu .

i tư ng di bi n

ng này

tìm


25

Chương 2
I TƯ NG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C U
2.1.

a i m và

2.1.1.

i tư ng nghiên c u

a i m:
Huy n ư c ch n cho nghiên c u này là Krơng Bơng, t nh Dak lak nơi

có s t rét lưu hành và nhi u dân di cư t do

n

nh cư trong th i gian g n

ây. Trong huy n này ch n 02 xã có nhi u dân di cư

nghiên c u:

Xã Hịa Phong: khơng can thi p
Xã Hịa Phong, thu c huy n Krơng Bơng, n m trong vùng s t rét lưu
hành n ng. Toàn xã có 11 thơn bn, chi m a s ngư i dân t c thi u s t i
ch Ê ê, M’nông, và môt s dân t c thi u s H’mông, Tày, và ngư i Kinh ...
dân di cư t do t mi n B c vào (Tuyên Quang, B c C n, Cao B ng, Thái
Nguyên…) v i dân s 7115 ngư i, s h 1444. Trong ó có 1623 dân di cư t
do. Tr m Y t xã có 5 nhân viên trong ó y s : 2, i u dư ng: 3. Hi n t i tr m
có i m kính hi n vi nhưng khơng ho t

ng.

Xã Cư drăm : áp d ng các bi n pháp can thi p.
Xã Cư Drăm, thu c huy n Krông Bông, n m trong vùng s t rét lưu
hành n ng. Tồn xã có 9 thơn bn, chi m a s ngư i dân t c thi u s t i
ch Ê ê và m t s ngư i dân t c thi u s H’Mông, Tày, Mư ng và ngư i
kinh di cư t B c vào (Lào Cai, Hà Giang…) v i dân s 6594 ngư i, s h
1082. Trong ó có 850 dân di cư t do. Tr m Y t xã có 5 nhân viên trong
ó : Bác s : 1, y s : 2, y tá: 1, k thu t viên: 1. Hi n có i m kính hi n vi
ang ho t
2.1.2.

ng.

i tư ng:
i tư ng ưa vào nghiên c u và theo dõi là nh ng ngư i dân di cư t

do

nh cư dư i 24 tháng k t lúc nghiên c u.
Sinh c nh các i m nghiên c u
H th ng y t c m dân cư..

2.2. Phương pháp nghiên c u: