BIẾN SỐ, CHỈ SỐ NGHIÊN CỨU CÁC KỸ THUẬT THU THẬP SỐ LiỆU

1
BIẾN SỐ, CHỈ SỐ NGHIÊN CỨU
CÁC KỸ THUẬT THU THẬP SỐ LiỆU
Hoàng Thị Hải Vân
BM Thống kê Tin học Y học
Viện Đào tạo YHDP&YTCC
0912693335

www.ipmph.edu.vn
Mục tiêu bài học
1. Phân biệt được các loại biến số theo bản chất
của biến số
2. Phân biệt được các loại biến số theo tương
quan giữa các biến
3. Xác định được các biến số cần thu thập cho
một nghiên cứu cụ thể
4. Trình bày được các kỹ thuật thu thập số liệu và
ưu nhược điểm của mỗi kỹ thuật
5. Xác định được các kỹ thuật thu thập số liệu
thích hợp cho đề tài nghiên cứu đã chọn

2
www.ipmph.edu.vn
Định nghĩa biến số
• Phân biệt hai giá trị sau:
– Cholessterol trong máu của một người bình
thường là 3,9-4,9mmol/l
– Cholesterol trong máu của nhóm đối tượng
nghiên cứu là 3,6-5,4mmol/l
• Trả lời:

– Trường hợp thứ nhất là hằng số
– Trường hợp thứ hai là biến số
www.ipmph.edu.vn
Định nghĩa biến số
• Biến số là đặc tính của người, sự vật, hiện
tượng biến thiên theo các đối tượng khác nhau
và điều kiện khác nhau
– Ví dụ: tuổi, giới, dân tộc, chiều cao, huyết áp,
cholesterol, đường huyết….
• Biến số do người nghiên cứu lựa chọn phù hợp
với mục tiêu nghiên cứu
• Triển khai nghiên cứu chính là thu thập các biến
số nghiên cứu

3
www.ipmph.edu.vn
Tầm quan trọng của việc lựa chọn biến số
• Xác định các thông tin cần thu thập
• Đảm bảo thu thập đủ các thông tin
• Xác định được phương pháp (kỹ thuật và công
cụ) thu thập thông tin
www.ipmph.edu.vn
Phân loại biến số theo bản chất
Biến định lượng
Biến liên tục
Biến rời rạc
Biến tỷ suất
Biến khoảng
chia
Biến định tính

Biến danh mục
Biến thứ hạng
Biến nhị phân

4
www.ipmph.edu.vn
Phân loại biến số theo bản chất
Biến định lượng: là biến số miêu tả các giá trị đo
lường bằng các con số
• Biến liên tục: là biến số nhận bất ký giá trị nào
trên trục số (chiều cao, cân nặng…)
• Biến rời rạc: là biến số nhận các giá trị là số
nguyên (số lần xét nghiệm, …)
• Biến tỷ suất: Giá trị zero là giá trị thực (chiều
cao, cân nặng…)
• Biến khoảng chia: Giá trị zero không có thực mà
do quy ước (độ cận, viễn của mắt)
www.ipmph.edu.vn
Phân loại biến số theo bản chất
Biến định tính: là biến miêu tả các giá trị đo
lường bằng các chữ cái, chữ số hay ký hiệu
được xếp vào các nhóm khác nhau
• Biến danh mục: khi các nhóm biến không cần
sắp xếp theo thứ tự nhất định (nhóm máu)
• Biến thứ hạng: khi các nhóm biến được sắp xếp
theo thứ tự nhất định (mức độ lâm sàng 1,2,3 )
• Biến nhị phân: là biến đặc biệt chỉ nhận hai giá
trị (có hoặc không; nam hoặc nữ)

5

www.ipmph.edu.vn
Chuyển dạng biến định lượng
sang biến định tính
• Một biến có thể là biến định lượng hay biến định
tính tùy thuộc vào quy định của người nghiên
cứu
• Một số trường hợp các loại, nhóm của biến định
tính có thể được ký hiệu bằng các con số
• Một biến định lượng có thể chuyển sang biến
định tính nếu ta quy định mốc chuyển
• Cả biến định lượng và biến định tính đều có thể
chuyển sang biến nhị phân
• Thu thập số liệu ở dạng định lượng có giá trị
hơn thu thập ở dạng định tính
www.ipmph.edu.vn
Phân loại biến số theo tương quan
giữa các biến số
Biến độc lập
(Phơi nhiễm)
Biến phụ thuộc
(Bệnh)
Yếu tố nhiễu

6
www.ipmph.edu.vn
Phân loại biến số theo tương quan
giữa các biến số
• Biến độc lập: là các yếu tố nguy cơ (yếu tố phơi
nhiễm) (nguyên nhân) ảnh hưởng đến vấn đề
cần nghiên cứu (bệnh)

• Biến phụ thuộc: là vấn đề cần nghiên cứu
(bệnh)
• Nhiễu: là yếu tố làm sai lệch ảnh hưởng của yếu
tố phơi nhiễm đối với bệnh (cả về độ lớn và ý
nghĩa thống kê)
• Biến độc lập, biến phụ thuộc và yếu tố nhiễu
được xác định bởi người nghiên cứu và chỉ có ý
nghĩa trong nghiên cứu đó.
www.ipmph.edu.vn
Tầm quan trọng của việc phân
loại biến số
• Giúp cho người nghiên cứu tổng hợp và trình
bày số liệu phù hợp với từng loại biến số
• Giúp cho người nghiên cứu lựa chọn được test
thống kê thích hợp
• Phân biệt biến số theo tương quan giúp người
nghiên cứu xác định được yếu tố nhiễu và
khống chế yếu tố nhiễu (khử nhiễu)

7
www.ipmph.edu.vn
Cách xác định biến số trong
nghiên cứu
• Cơ sở để xác định biến số: dựa vào mục tiêu
nghiên cứu (xác định các thông tin hay biến số
nào cần thu thập để đạt được mục tiêu nghiên
cứu)
• Dựa vào kinh nghiệm, tham khảo tài liệu và các
nghiên cứu trước đó
• Tham khảo ý kiến của những người có kinh

nghiệm hay các chuyên gia
www.ipmph.edu.vn
Cách xác định biến số trong
nghiên cứu
Các câu hỏi cần trả lời khi xác định biến số:
• Những biến số nào đặc trưng cho từng mục tiêu
cụ thể (biến nào là biến phụ thuộc, biến nào là
biến độc lập)?
• Phân loại biến số theo bản chất biến số để xác
định xem những biến số nào có thể đo lường
được?
• Những biến nào cần phải có định nghĩa rõ ràng?
• Những biến số nào cần thiết cho việc thiết lập
các chỉ số?
• Liệu biến đó có thể thu thập dễ dàng?

8
www.ipmph.edu.vn
Thiết lập chỉ số nghiên cứu
• Chỉ số nghiên cứu là sự kết hợp giữa hai
hay nhiều biến số để số liệu thu thập được
có giá trị
• Có chỉ số chỉ cần một biến số cũng đánh
giá được vấn đề (VD: thiếu máu)
• Có chỉ số phải cần hai hay nhiều biến số
mới có thể tính toán được hay đánh giá
được vấn đề (VD: BMI)
www.ipmph.edu.vn
Bài tập 1: Phân loại biến số
Biến số

Định
lượng
Liên
tục
Rời
rạc
Tỷ
suất
Khoảng
chia
Định
tính
Danh
mục
Thứ
hạng
Nhị
phân
Tuổi
Giới
Dân tộc
Trình độ học
vấn
Hàm lượng
đường huyết
Số lượng
hồng cầu
Độ cận (điốp)
Nhiệt độ cơ
thể

Số vi khuẩn/vi
trường

9
www.ipmph.edu.vn
Bài tập 2: Thảo luận nhóm
Xác định biến số cho từng nghiên cứu
Mục tiêu Biến số Định
nghĩa
Loại biến
số
Kỹ thuật
thu thập
Công cụ
thu thập
Mục tiêu 1 Biến số 1
Biến số 2
….
Mục tiêu 2
…
Biến số 1
Biến số 2
…
www.ipmph.edu.vn
Các kỹ thuật thu thập số liệu
Loại số liệu
Số liệu định lượng:
• Bao nhiêu?
• Bằng nào?
Số liệu định tính:

• Cái gì?
• Tại sao?
• Như thế nào?
Kỹ thuật thu thập SL
• Phỏng vấn
• Quan sát
• Hồi cứu số liệu sẵn có
• Phỏng vấn sâu
• Thảo luận nhóm
• Quan sát có sự tham
gia

10
www.ipmph.edu.vn
Kỹ thuật thu thập số liệu định lượng:
– Phỏng vấn
– Quan sát
– Hồi cứu số liệu sẵn có
www.ipmph.edu.vn
Kỹ thuật phỏng vấn
• Có 2 hình thức phỏng vấn:
– Phỏng vấn trực tiếp
• Phỏng vấn cá nhân
• Phỏng vấn nhóm
– Phỏng vấn gián tiếp
• Phiếu tự điền
• Bộ câu hỏi gửi qua thư
• Phỏng vấn qua điện thoại
• Phỏng vấn qua email, tự điền trên máy tính

11
www.ipmph.edu.vn
Phỏng vấn trực tiếp
• Ưu điểm:
– Thu được số liệu nhanh
– ĐTV có thể giúp đối tượng hiểu đúng câu trả
lời
• Nhược điểm:
– Chi phí cao
– Đối tượng ngại trả lời trực tiếp dẫn đến số liệu
thu được thiếu chính xác
– Phụ thuộc vào năng lực người phỏng vấn
www.ipmph.edu.vn
Phỏng vấn trực tiếp
• Yêu cầu về kỹ năng đối với ĐTV:
– Nắm chắc nội dung bộ câu hỏi
– Có kỹ năng giao tiếp, xử lý
– Ghi chép câu trả lời chính xác
• Thiết bị hỗ trợ:
– Máy ghi âm
• Áp dụng:
– Có đủ nguồn lực
– Đối tượng NC không có khả năng trả lời gián tiếp
• Địa điểm: riêng tư, yên tĩnh, tránh nơi đông người

12
www.ipmph.edu.vn
Phỏng vấn gián tiếp
• Ưu điểm:
– Chi phí thấp

– Có thể tiến hành với cỡ mẫu rất lớn
• Nhược điểm:
– Số liệu thu được có thể không chính xác
– Không chủ động về thời gian thu thập số liệu
– Tỷ lệ phản hồi thấp
• Áp dụng: không đủ điều kiện tiến hành phỏng vấn trực
tiếp
www.ipmph.edu.vn
Phỏng vấn gián tiếp
• Lưu ý:
– Đối với phỏng vấn qua điện thoại
• phải xin phép đối tượng rồi mới tiến hành phỏng
vấn
• Phải nói chậm rãi để đối tượng hiểu câu hỏi và giải
thích đến khi đối tượng hiểu câu hỏi mới thôi
– Đối với tự điền phiếu:
• Tránh các câu hỏi về kiến thức
• Câu hỏi cần ngắn gọn rõ ràng
• Có kèm theo bảng hướng dẫn trả lời câu hỏi
• Yêu cầu đối tượng trả lời đầy đủ và gửi lại bộ câu
hỏi bằng phong bì có tem và địa chỉ đề sẵn

13
www.ipmph.edu.vn
Phỏng vấn gián tiếp
• Lưu ý:
– Đối với phỏng vấn qua email hoặc tự điền
trên máy tính:
• Bộ câu hỏi được soạn trên phần mềm mà đối
tượng có thể sử dụng

• Đối tượng nghiên cứu phải biết sử dụng máy vi
tính
• Phải hướng dẫn cụ thể cách điền thông tin và cách
thoát khỏi file khi hoàn thành bộ câu hỏi
www.ipmph.edu.vn
Kỹ thuật quan sát
• Lựa chọn thông tin có hệ thống qua quan sát sự
vật, hiện tượng, phản ứng, các đặc trưng của
cuộc sống có sử dụng bảng kiểm
• Đối với các nghiên cứu cộng đồng:
– Quan sát việc tuân thủ các quy định, tiêu
chuẩn (QS hiệu thuốc, cơ sở sản xuất thuốc,
cơ sở y tế)
– Đo đạc các yếu tố môi trường: đánh giá điều
kiện vệ sinh

14
www.ipmph.edu.vn
Kỹ thuật quan sát
• Đối với các nghiên cứu tại các cơ sở điều
trị:
– Quan sát việc tuân thủ các quy định: bảo
quản thuốc, …
– Quan sát việc thực hiện các quy trình: quy
trình khám, quy trình tiêm, quy trình rửa tay…
• Tùy mức độ nghiên cứu mà bảng kiểm sử dụng
có thể cho thang điểm hoặc thang điểm đánh
giá định tính
• Có hướng dẫn chi tiết khi cho điểm
www.ipmph.edu.vn

Kỹ thuật quan sát
• Ưu điểm:
– Cho kết quả trực quan
• Nhược điểm:
– Kết quả có thể tốt hơn thực tế do “đối phó”
– Dễ bỏ sót các thông tin cần thiết và có thể ghi nhận
các thông tin không theo một chuẩn mực thống nhất
Khắc phục:
– Sử dụng bảng kiểm thống nhất
– Sử dụng các phowng tiện hỗ trợ: ghi âm, chụp ảnh…

15
www.ipmph.edu.vn
Kỹ thuật hồi cứu số liệu sẵn có
• Số liệu sẵn có:
– Báo cáo, sổ ghi chép
– Kết quả xét nghiệm
– Tư liệu của tổ chức
• Ưu điểm:
– Nhiều thông tin
– Số liệu từ nhiều năm, nhiều nguồn
• Nhược điểm:
– Độ tin cậy hạn chế
– Thường không đáp ứng yêu cầu
– Khó so sánh
www.ipmph.edu.vn
Kỹ thuật hồi cứu số liệu sẵn có
• Khắc phục nhược điểm:
– CHỌN LỌC
– Đưa về cùng chuẩn:

• Mẫu thu thập thông tin
• Định nghĩa các trường hợp ghi nhận, các trường hợp nghi
ngờ, các trường hợp loại rõ ràng

16
www.ipmph.edu.vn
Kỹ thuật thu thập số liệu định tính:
• Phỏng vấn sâu
• Thảo luận nhóm
• Quan sát có sự tham gia
www.ipmph.edu.vn
Kỹ thuật phỏng vấn sâu
• Phương pháp phỏng vấn trực tiếp đối tượng
nghiên cứu nhằm khai thác sâu hơn vấn đề với
những câu hỏi mở trả lời cho các câu hỏi tại
sao? Như thế nào?
• Thường tập trung vào một vấn đề chính và
người được phỏng vấn là người có thể cung cấp
các thông tin quan trọng cho vấn đề sức khỏe
cần quan tâm
• Thường phải có máy ghi âm hỗ trợ kết hợp với
ghi chép và sau đó tiến hành gỡ băng

17
www.ipmph.edu.vn
Kỹ thuật thảo luận nhóm
• Mỗi nhóm thường từ 6-10 người có cùng điều kiện hoàn
cảnh như nhau (tương đồng về giới, trình độ…)
• Tùy nghiên cứu mà có thể tiến hành thảo luận một hay
nhiều nhóm

• Thời gian thảo luận nhóm không quá 1h
• Cần có sự chuẩn bị trước các nội dung thảo luận với các
câu hỏi mở tập trung vào nội dung cần tìm hiểu, nghiên
cứu về một vấn đề
• Cần có thêm thư ký hỗ trợ trong quá trình thảo luận
nhóm vừa ghi chép câu trả lời vừa quan sát thái độ của
từng người
• Nghiên cứu viên luôn đặt câu hỏi, khích lệ sự tham gia
của mọi người đồng thời kiểm soát quá trình thảo luận
www.ipmph.edu.vn
Quan sát có sự tham gia
• Là một phương pháp thu thập số liệu quan trọng
được áp dụng nhiều trong thu thập số liệu định
tính
• Nghiên cứu viên phải “tham gia” vào các hoạt
động của đối tượng nghiên cứu ở các mức độ
khác nhau
• Mục đích của kỹ thuật này là hiểu được hành vi,
thái độ, quan điểm của đối tượng nghiên cứu
• Có thể tham gia hoàn toàn, tham gia một phần

18
www.ipmph.edu.vn
Bài tập 3: Thảo luận nhóm
Xác định phương pháp thu thập thông tin
cho từng nghiên cứu
Mục tiêu Biến số Định
nghĩa
Loại biến
số

Kỹ thuật
thu thập
Công cụ
thu thập
Mục tiêu 1 Biến số 1
Biến số 2
….
Mục tiêu 2
…
Biến số 1
Biến số 2
…