Quan niệm của Nho giáo về con người và đào tạo con người

BÒ GIAO DUC VA DÀO
TAO
DAI HOC
QUÓC GIÀ HA
NOI
TRUÒNG
DAI HOC
KHOA
HOC XÀ
HÒI VA
NHÀN VÀN
Bùi Gòng
udii
QUAN
NIÉM
CUA NHO 6IÀ0
VE
CON
NGUdl VA
DÀO TAO CON
NGUlÒn
Chuyén ngành
: Lich
sur
triet hoc-
Ma
so
: 5.01.01
LUAN VAN THAC SY KHOA HOC
TRIÉT
HOC

yguérì huàng
ddn khoa hoc :
P(ìS.
Nguvén
Tài
Thir
Ha noi 1996
^^s^^^
MUC LUC
Tran»
Phan ma
dàu
Chums
I : QUAN NIÉM CUA NHO CIÀO VE CON
NGUÒI
VA
CÀC
MÓI
QUAN HE CUA CON NGUÒI
TRONG
XÀ HÒI
7
1.
Quan
niem
cùa Nho giào ve con
ngiròi
7
a. Nguyén nhàn
làm

cho Nho giào chù trong dén con
nguòi
7
b.
Nho giào quan
nièm ve
ban
chat
con nguòi
13
2.
Quan niem cùa Nho giào ve càc mòi quan he
cùa con
ngiròi
trong xà
ho!
20
a, Quan
niém ve
càc mòi quan
he
cùa con nguòi trong xà
hoi
20
b.
Tinh
chat va
vai trò cùa càc quan
nièm
trén.

36
ChUtmi:
U:
QUAN NIÉM DÀO TAO CON NGUÒI CUA NHO GIÀO
^'i^
1.
D6i tuong
dào tao 38
2.
Muc
tiéu
dào tao con nguòi cùa Nho
giào
42
a.
Ké si
42
b.
Ké
dai
tniong
phu 45
e.
Nguòi quàn tu 47
3.
Noi dung va
phirong thùc
dào tao con nguòi cùa Nho giào 59
a. Noi dung dào tao con nguòi cùa Nho giào 59
b.

PhucTng
thùc dào tao con nguòi cùa Nho
giào
63
Phan két
luàn
69
Tài
liéu
tham khào 73
PHAN MÒ DAU
/-
Ly do
chon
de tài
Nghi quyét Bó chinh tri so
01/NQ
- TW ngày 28/3/1992 eó
doan
vié't:
" Trong
nhùng
nàm
qua,
nói dung dào tao dòi ngù cdn
bò ly luàn hdu nhu chi
ho
hep trong càc ho món khoa hoc
Màc - Lenin,
chua

coi trong
vièc
nghién
cùu
càc trào
Imi
khàc
va tiép
nhàn nhùng thành tuu khoa hoc cùa
thè
giói.
Hàu
qua là so dóng càn bò ly luàn thiéu
hiéu biét
ròng
rdi
ve kho
tàng tri thùc
cùa loài
nguòi do
dò
khd nàng phàt
trién
bi
hqn
che. "
Theo
tùih
thdn
dò,

trong nhùng nàm gdn
day
viéc nghién
eùu
va
giang day món lich su Triét hoc dang là van
de co
y
nghìa
to
lòn
trong
qua trình
dói mài
cóng
tac gidng day ly luàn
>
Màc -
Lenin
trong càc
truòng
Dai hoc
va
Cao dàng chuyén
nghièp.
Nho
i^iào
là
mot
hoc

thuvé't triét
hoc
va chùih
tri - xà hói
lòn
nhà't
trong lich su triét hoc Trung Hoa
co
dai. Mae dù ra dòi
rat som
nhung hoc
thuyé't
Nho giào dà
som
phàt
hién
ra vàn
de
con nguòi, bàn nhiéu dén con nguòi,
dàc
biét dà
de càp
khà sàu
dén quan nièm
ve
con nguòi
va
dào tao con nguòi. Day là
mot
trong nhùng nói dung chù

yé'u
cùa hoc
chuyé't
Nho giào.
Nho giào du nhàp
va
tón lai
à nuòc
ta non 2()()() nàm dà
eó tac dung to
lón
dòi vói xà hói
va
con nguòi Viét Nam trong
lich su dóng thòi
eùng
de'
lai nhùng dnh
huòng
khà sàu dàm dén
xà hói
va
con nguòi Viét Nam ngày nay, vi vày nghién eùu quan
nièm
ve
con nguòi
va
dào tao con nguòi cùa Nho giào eó y
nghia
càp

thié't
trong su nghièp giào due
va
dào tao con nguòi
trong giai doan hièn nay nhat là trong tình hình Dang ta tàp
trung xày
dimg
chién
luge
con nguòi trong
sir
nghièp dói mài cùa
dà't
nuòc.
2
'
Tình hinh
nghién eùu
de tài
Xung quanh vàn
de
con nguòi
va
dào tao con nguòi
trong Nho giào dà
duge mot so
nguòi trình
bay
trong
mot so

cuón
sàeh
ve
lich su nhu: "Lich su tu
tuòng
Trung quóe","Lieh su
triét hoc Trung Quóe", "Dai
cuong
triét hoc Trung Quòc - Nho
giào",
"Lich su tu tuong
Vièt
Nam ",
"Khòng
tiì",
"Nhà
giào ho
Khóng"và
trong
mot .so
chuyén khao nhu"Nho giào xua
va
nay",
"Nho giào tai Viét Nam " eùng nhiéu bài nghién
eùu
dàng tai
trén càc tap
ehi
"Nghién eùu triét hoc", "Nghién eùu ly luàn",
Tap

ehi cong
san , Thong
tin
ly man v.v
Luàn dié'm trình
bay
trong càc tac phàm trén là
mot
trong
nhùng ea sa
de'
tói viét ban luàn vàn này.
Tuy nhién trong càc tài
lièu
trén càc tac già chù yéu eó
tình chat gioì
thiéu nhùng quan nièm ehung cùa Nho giào, it eó
tài lièu dì sàu
ve
con nguòi dào tao con nguòi;
eùng
it eó tài
liéudành già
mot càch day
dù, khàeh quan nhùng màt
tich
cuc
va
nhùng han
che

eùng nhu nhùng quan nièm dò dói
vói
Viét
Nam.
3 - Muc dich
va nhièm
vu cùa de tài
De
tài nhàm di vào tìm hiéu nhùng quan nièm cùa nho
giào xoay quanh vàn
de
con nguòi. bàn chat con nguòi. mòi
quan
he giua
con nguòi va con nguòi trong xa
hòi,
nhung quan
nièm
ve
dào tao con nguòi
cùa
Nho
giào.
Két
hop
ly luàn
cùa
Nho giào vói thuc tién
a
Vièt Nam

de'
làm sàng to anh
huong
cùa quan niem Nho giào dòi
vói
xa hoi
va
con nguòi Vièt Nam .
De
dat
dugc
nhung muc dich trèn,
luan vàn
c6 mot
so
nhièm vu sau:
/.
Tu
viéc
nghién rixu
mot so tur
phdm
('ha
yeu
cùa Nho
gido
va
mot so tài
lieu /chdc
co

lién
quan néu ién quan niem
cùa
càc nhà nho ve
Imn
chat con
ngucri,
2.
Tu
viec
nghién eùu
càc mài quan
fie dao
due,
cììinh
tri,
càc mài quan
fie
trong
"tam
cUo'ng"
"ngii
t/aw/ng"
de
t/iày
rò
moi quan
fie giUa ngUi/i vm ngU(/i
duo'c
/chài

quàt
Ién tu xd
hòi
phong
/ciéh pÌ2U(/ng
Dóng.
3.
Xoay quanh
vàn de
con
nguin
tìm hieu càch giào
due
va
dào tao cùa Nho giào.
4.
Néu
ién motvài y
/cién de xuàt
(gidi phàp) nhàm hqn
che
nhùng mqt tiéu cuc,
/chai
thàc màt
tich
cuc trong quan niem
con
nguài va
dào tao con nguòi cùa Nho giào trong su
nghièp

giào
due va
dào tao con
nguùi
trong giai doan hién
nay.
4, Cài
miri cùa
de tài
De
tài trinh
bay
mot càch tàp trung
va he
thóng
nhung quan dièm cùa mot so nhà nho
tièu
bièu
ve
con
nguòi
va
dào tao con nguòi.
Phàn tich càc uu dié'm
va
khuyé't dié'm trong quan nièm
cùanhà nho
mot
càch khàeh quan.
5.

Phuang
phàp nghién
eùu
Bàn
luàn vàn này
sii diing
chù yé'u là phuang phàp luàn
cùa trié't hoc Màc -
Lenin
trong
dò
chù y
ké't
hgp phàn tich vói
tóng hgp, logie lich su, qui nap
va
dién dich, ly luan vài thuc tién
v.v
6 - Pham vi nghién
eùu
Luàn vàn này chù yé'u
de
càp dén và'n
de
con nguòi
va
vièc giào due dào tao con nguòi trong quan nièm Nho giào. Càc
vàn
de
khàc eó duge

de
càp
tòi cùngchi
nhàm muc dich làm
sàng
tó
và'n
de
trén.
7
'
y nghìa ly luàn
va
thuc tién cùa de tài
De
tài này góp phdn tìm hiéu van
de
con nguòi
va
dào
tao con nguòi trong dao Nho
ma gioì
hoc thuàt dang tranh luàn
dóng
thòì
góp phdn tìm hiéu anh huong cùa nho giào dói vói xà
hòi
va
con nguòi Viét Nam hièn nay.
Luàn vàn eó

thè'
dùng làm tài lièu tham khào dói vói
nhùng nguòi quan tàm hoae gidng day trong càc truòng hoc
ve
vàn
de
này.
Két
càu luàn vàn
Luàn vàn két càu góm phdn
mò
ddu, két luàn
va
hai
ehuang.
Chuons
I - Quan niém cùa Nho giào ve con
ngiròi va
càc mòi
quan he
cùa
con
ngiròi
trong
xà
hoi
$1
- Quan nièm cùa Nho gido ve con nguùi
a . Nguyén nhàn làm cho Nho giào chù trong dén và'n
de

con nguòi.
+ Nguyén nhàn thòi dai
+ Nguyén nhàn truyén thóng
+ Nguyén nhàn hoc thuàt
b.
Nho
giào
quan nièm
ve
bàn
chat
con nguòi
$2.
Quan nièm
cùa
Nho gido ve càc mài quan he cùa con
nguài trong xd hói
a - Quan nièm cùa Nho giào
ve
càc mòi quan he cùa con
nguòi trong xà hòi
b - Tinh
chat va
vai trò cùa càc quan nièm trén.
Chuong
II - Quan niem dào tao con
ngiròi
cùa Nho giào
$1
- Dai

tuang
dào tao
$2 - Muc tièu dào tao con
nguéri
cùa Nho giào
a -
Kè si
b - Ké dai trugng phu
e - Nguòi quàn tu
Chuoms
I - Quan niém
cùa
Nho giào ve con nguòi
va
càc mòi
quan he cùa con nguòi trong xà hoi
$1
- Quan nièm cùa Nho gido
ve
con
nguiìi
a . Nguyén nhàn làm cho Nho giào chù trong dén và'n
de
con nguòi.
+ Nguyén nhàn thòì dai
+ Nguyén nhàn truyén thóng
+ Nguyén nhàn hoc thuàt
b.
Nho giào quan nièm
ve

ban
chat
con nguòi
$2.
Quan nièm cùa Nho gido
ve
cdc mòi quan he cùa con
nguùi trong xd hói
a - Quan niém cùa Nho giào
ve
càc mòi quan
he
cùa con
nguòi trong xà hói
b -
Tmh
chat
va
vai trò cùa càc quan niém trén.
Chucmg
II • Quan niem dào tao con nguòi cùa Nho giào
$1
- Dói
tUóng
dào tao
$2 - Muc tièu dào tao con
ngUÙi
cùa Nho gido
a - Ké sì
b - Ké dai trugng phu

e - Nguòi quàn tu
$3 - Nói dung va phuang thùc dào tao con nguén cùa
Nho gido
a - Nói dung dào tao con nguòi cùa nho giào.
b - Phuang thùc dào tao con nguòi cùa Nho giào.
Phan két luàn
$1 - Ddnk già chung.
$2.
dnh huàng cùa nhùng quan nièm ve con ngué/i va dào
tao con nguùi cùa Nho gido dói vén Vièt Nam
$3.
Mot vài y kièn de xudt.
7
Chuons I
QUAN NIÉM CÙA NHO GIÀO VE CON NGUÒI VA CÀC
MÓI QUAN
HE
CÙA CON NGUÒI TRONG XÀ HÒI
$1.
Quan niém cùa Nho giào ve con
ngiròi
a - Nguyén nhàn làm cho Nho giào chù trong dén con
nguài.
Sa dì nho giào chù trong dén con nguòi là do nhùng
nguyén nhàn sau:
Nguyén nhàn thòi dai:
Trong lich su Trung Hoa eó dai, Xuàn thu
va
chién quòc
là hai giai doan cùa

mot
thòi ky lich su
là'u dai
bàt ddu
tu
su suy
tàn cùa
nhàGhu tu
nàm 781 dén nàm 221
truòc
cóng nguyén.
Day
eùng là thòì ky suy tàn cùa
che
dò chiém hùu nò
le
Trung
Hoa eó dai.
Tu
khi
nhà6hu
suy tàn, ngói Thìén tu khòng
con
vùng
ben,
chi
là hình thùc, càc nuòc
chu
hdu tranh gìành nhau quyén
Igi,

chién tranh xày ra lién mìén giùa càc nuòc chu hdu thuòe nhà
Chu kéo
dai
trong suót thòi ky Xuàn Thu
va
chién quóe.
Co
thè'
nói,
trong lich su Trung Hoa eó dai chua eó thòi ky nào chién
tranh lién mìén kéo
dai
nhu thòi ky Xuàn Thu
va
chién quóe -
Thòi ky "vucmg dao suy
ddì"
"Bà dao nói
Ién
"khàp noi: nuòc
lòn dành nuòc
nhò,
nuòc manh dành nuòc yéu. nuòc nào
eùng
muón ngoi
Ién
giù dia vi thìén
tu.
Theo ghì ehép cùa su sàeh
de

lai
tu
thòi Xuàn Thu. quy
mò càc euóe chién tranh ddn ddn duae
mó
ròng,
so Idn
chién
tranh ngày
càng già
tàng,
cuòc
chién tranh giùa Tan
va
Tàn là 18
làn,
Tà'n
- Sa dai chién 3
làn;
Ngó - Sa dành
làn
nhau 23
Idn,
Ngò
- Viét 8 làn, Té - Lo 34 làn, Tóng - Trinh giao
bmh
tòi 39
Idn.
So
làn càc cuòc chién tranh này qua thàt là khùng khièp.

Nàm thu 13 Chu Dinh
Vuong,
Sa Trang Cóng thóng
lình
dai bình tàn cóng nuòc Tóng, Chién su kéo
dai
tiéu hao khòng
biét bao nhiéu
sue
nguòi, sue cùa,
luong
thuc quàn Sa
chi con
7
thìén
thiòn,
tình hình quàn Tóng
con
tói té han, dén muc "di tu
nhì thuc" "Chìé't
hai
nhì xuy"
(là'y
thit con mình
ma
àn
de'
song,
là'y
xuang

cót
nguòi ehé't
ma
làm cui nà'u). Thàt là
cành
dia ngue
trdn gìan. Lich su eùng
con
ghì: Thòi Xuàn Thu eó 36 vu bé tói
gié't ehé't vua chua, 52 vu bàn ré dà't nuòc, ednh chu hdu trón
sang nuòc khàc khòng sao ké' xìé't.
Chién tranh kéo
dai
trén
duòi
nàm
thè
ky ày eó
mot
khòng hai trong lich su Trung Hoa
co
dai dà
gay
bao canh
Idm
than dòi khó, canh chém gié't, chia ly, dau thuang trong
moi
nhà,
moi nguòi làm cho ky cuong phép nuòc khòng
con,

long
nguòi
ly tàn.
Chinh nguyén nhàn thòi dai dò dà tac dóng làm cho nhiéu
nhà tu tuong xuà't hién. ai nà'y déu mong muón dua ra dugc
nhùng tu tuong, duòng
lóì,
hoc thuyét cùa mình nhàm eùu vàn
tình hình xà hòi. Trong nuòc xuà't hién nhùng trung tàm nhu
"Tàe ha" cùa nuòc Té, nhùng tu dièm tàp hgp nhiéu ké sT nhu
nhà "Manh
Thuòng
Quàn". Lich
su
goi thòi ky này là thòi ky
"Bach già
chu
tu"
(tram nhà tram thdy), "Bach
già
tranh>nmh"
(tram nhà dua
tiéng).
Chinh trong qua trình tranh
minh
dò dà san
sinh
ra nhùng
nhà tu
tiràng vi

dai
hmh
thành nén nhùng he thóng tnét hoc khà
hoàn chinh nhu : Mae
già
, phàp
già.
Dao
già .
Nho
già
v.v
Trong
dò
nói bàt là Nho
già mot
phàì tàp trung giai quyét
nhiéu và'n
de ve
con nguòi.
- Nguyén nhàn truyén thóng:
Mot
nguyén nhàn nùa khìé'n Nho giào quan tàm dén và'n
de
connguòì
va
dào tao con nguòi là nguyén nhàn truyén thóng.
Né'u nhu càc truòng phàì Trié't hoc phuang Tày tàp trung giai
quyét và'n
de

co-
ban cùa Trié't hoc, và'n
de
thè'
gioì
quan thì trié't
hoc Trung Hoa eó dai
tu
truòc thòi Xuàn
Thu-éhié'n
Quóe dà
chù y dén và'n
de
con nguòi
va
dào tao con
nguòi jnhìéu
tac
phàm tiéu bié'u lue này dà
de
càp. Nò tra thành truyén thóng
trong trié't hoc Trung Hoa eó dai.
"Hong pham
eiiru
trù" là hoc thuyét trié't hoc ra dòi som
nhà't a Trung Hoa eó dai. Khoang trén
2.200
nàm truòc cóng
nguyén eùng là hoc thuyé't trié't hoc ra dòi
som

nhà't cùa nhàn
loaì.
Nò
nói
Ién
duòng lóì tri nuòc an dàn cùa
mot
dàng quàn
vuong trong
dò
nhòm trù nhàn
smh
néu ién vai trò quan trong
cùa nhà vua
va
mòi quan he Vua - dàn. Néu
Ién
tmh càch cùa
nguòi dùng ddu dà't nuòc, óng Vua phàì kìé'm dié'm cóng vièc
mình làm truòc
tròi
dà't, truòc dàn. Ùng vua phàì am hiéu niém
vuì,
hanh phùc eùng nhu nhùng diéu bàt hanh, dau khó cùa dàn
ma
dóng vién giào due nguòi dàn
de'
dem lai cuòc
song
tòt

lành
cho ho.
Dàc biét trù thu 8 néu
Ién
nhùng cóng vièc nhà vua cdn
fcìét trong dà eó vièc tó ehùe bó giào due tròng eoi vàn
de
trong
nguòiv.v
Mot
hoc thuvèt ra
dòi som
nhu vàv
ma
dà néu
Ién
su càn
thìé't
phai
tó ehùe
mot
bó mày chàm lo dén
viée giào
due dào tao
10
con nguòi cho xà hòi, chung
tò
ràng nò rà't quan tàm dén và'n
de
xà hòi

va
con nguòi.
Tàc phàm kinh dich, (chu dich) néu
Ién
mòi quan
he
giùa
con nguòi vài
thè'gioì
xung quanh.
Kinh dich dat càn
bàn
a tugng
va
so.
Ngay con
so chàng
nhùng chi nhàm vào hièn tugng tu nhién,
ma
nhàm vào ed vàn
mang con nguòi, vàn mang cùa hàu
due
con nguòi. Nhùng bién
eó quan trong trong lich su
va
cà vàn ménh cùa quóe
già
eùng duge nò
de
càp.

Tàe phàm kinh dich cho thà'y con nguòi vàn dung bàt
quài
de'
du doan vièc lành dù dói vài con nguòi dói vài mòi triéu
dai.
Nguyén ly
ve
bàt quài dà
som
dugc vàn dung vào càc
ITnh
vire
trong dòi song con nguòi. Nhu trong y hoc, trong giào due
phàm chat con nguòi, trong quàn su, trong hón nhàn
già
dinh,
trong phàp
luàl.
Chàng han trong thàm vàn,
de
khoi oan nguòi
tòt,
bò
qua ké xà'u "he
tu"
eó càu: "ké eó tòi,
lòi
nói hành dóng
sé
trai vói

thuc té',
kè
nói sai su
thà't
thuòng sg nguòi khàc vach
tran.
Cho nén khi
nói nane
lòi nói cùa
chùne
tó ra lo
làns.
Nguge lai nguòi thàt thì luong thìén "nguòi lành lòi it", càch
xem doàn nguòi qua bé ngoài qua ngón ngù này eó già tri (6.79)
Nhu vày tàe phàm Kinh Dich, eùng dà bàn dén con nguòi,
con nguòi trong móì quan he vói tròi dà't, con nguòi vài
so
phàn cùa mình.
Nguyén nhàn hoc thuàt
Càc hoc thuvèt triét hoc
Trunu
Hoa eó
dai lue
bàv
mò
déu
de
càp vàn
de
con nguòi

va
dào tao con nguòi. Moi truòng
11
phàì déu
co
càch ly
giài
cùa mình
va
dua ra nhùng chù trucmg
nhàm giào due con nguòi, dua lai su òn dinh xà hòi.
- Phàì mac
già ma
dai bié'u là Mac Dich thì cho ràng moi
hành vi cùa con nguòi, moi su bién hoà cùa thè'
gioì
tu nhién déu
[dugc)bi
chi phó'ì, y ehi cùa Thugng
de',
"y tròi" muón nguòi ta
eùng thuang yéu nhau, làm hai nhau
va
tròi dem cài y muón
"phàp dò" à'y giao cho thành nhàn tri thìén ha dat tén' là Thugng
dóng (trén duòi nhu nhau) hoae ggì là cài nghìa dóng nhà't cùa
thìén ha".
Day
là co sa cho thuyé't "kìém ài" (thuang yéu làn
nhau) cùa óng.

Thuyét "kìém ài" néu
Ién
nguón
góc
cùa
ehié'n
tranh
va
màu thuàn xà hói là do nguòi ta khòng yéu thuang nhau.
Vi
vày,
phàì yéu thuang nguòi khàc,
"vi
yéu nguòi Tà't duge nguòi yéu",
"vi
nguòi eùng là
vi
mình".
-
Mot
phàì cùa dao
già,
ma Duong
Chu là tiéu bié'u thì bàn
nhiéu dén
Igì
ieh cà nhàn
va
làm thè' nào
de'

dat tòi
Igì
ich cà
nhàn nén chù
truomg
"vi ngà".
Duang Chu néu
Ién
thuyé't "Toàn sinh" (bao toàn smh
mang là quan trong nhàt). Muón vày phàì han
che
due vong, coi
thuòng
Igì
ich cùa ngoaì
gioì,
giùa
nguòi
va
nguòi phàì giù hoà
khi làm sao "Nguaì khòng pham dén ta
va
ta khòng pham dén
nguai".
Trang Tu lai cho ràng
Igi
ieh tói cao cùa con nguòi
khòng phàì là
song làu
bay khòng

song làu ma
là thoà man due
vong, do vày ho chù truang tièu dao hón nhién huàng thu .
Lào
tu
cho ràng con nguòi phàì làm theo
qui luàt
cùa
tir
nhién
va
xà
bòi
thì theo "nhàn dao"
va
"Thién dao". Òng phù
12
nhàn
che'
dò phàn chia trèn duòi, sang hèn, tra lai xà bòi truòc
khi xuà't hién nhà nuòc , ma
uòc
"nuòc nho dàn it" moi nguòi
déu vuì ve àn ngon màc dep, con nguòi tra lai trang thàì tu nhién
chat
phàe, "vó danh".
Phàì phàp
già,
eó nguón góc
tu

Tuàn Tu óng cho ràng con
nguòi ai eùng eó due vong. Ham
Igì va
due vong là nguón góc
gay
nén tòi àe cho nén xà bòi phàì duge tó ehùe thành
mot
khuón màu
va
phàì dùng cài chuàn
mire
phàp ly
de'
giào bòa con
nguòi, dua con nguòi
ve
vài cài tbièn.
Hàn
Phi
nguòi ké' thùa
va
phàt
trié'n
tu tuong cùa Tuàn Tu
va tir
tuong cùa phàì phàp
già
di truòc, dua
Ién
dén dinh cao, òng

chù truang dói mài
che
dò chinh tri theo con
ducVng
phàp tri. Òng
néu ra ly luàn "chung ngbièm " làm chuàn
mire
cho nén phàp tri :
"Dòi khàc thì vièc khàc, vièc khàc thì phàp dò phài khàc".
Cùng
nhu Tuàn Tu óng néu
Ién
bàn chat con nguòi là tu tu
tu
Igì,
phàì dinh ra phàp luàt, huàng thuang phat
de'
duy tri tràt
tu xà hòi. "ai giù phàp luàt càn tbàn thì thuang, ai
trai lénh
thì
phat". Tà't cà
nhìing
duòng lóì tu tuong cùa càc phàì trén déu
khòng thè' giài quyét duge nhùng
be'
tàe cùa xà bòi thòi Xuàn
Thu - chién quòc lue bay giò càng cho thà'y xà bòi dang khùng
boàng ve
duòng lòi òn dinh tràt

tir
xà bòi.
So vài càc hoc thuvé't trié't hoc
duons
thòi Nho
giào
eó vi
tri lòn han cà. Nho
giào
là hoc thuyét tnét hoc do Khòng
Tu de
xu(Vng, sau dò duae ManhTù
va
nhiéu nhà nho
tièu
bièu ké thùa
va
phàt trién.
13
Là hoc thuyé't bàn dé'n con nguòi
va
dào tao con nguòi
nhiéu nhà't, ròng nhà't
va
eó ànb huong làu
dai
sàu sàe nhà't trong
lich sijr
trié't hoc Trung Hoa eó dai.
Truòc nhùng cành ngó cùa con nguòi trong xà bòi

ma
càc nhà tu tuong Nho giào truòc hé't là Khòng Tu muón chù
truang
làp
lai phàp
che',
ky cuong cùa nhà Chu vói nói dung mài
cho phù hgp. Òng làp ra hoc thuyé't, ma truòng day hoc, dì chu
du càc noi trong nuòc, tranh luàn vài càc phài khàc
de'
tuyén
truyén tu tuong cua mình. Ong xày dung
mot
hoc thuyét
co
he
thóng
ve
nhàn - nghìa -
le
- tri - tin
ma
day nguòi, là'y cuong
thuòng
ma
han
che'
nhàn due
de'
giù tràt tu a trong xà bòi.

Theo Khóng Tu
va
Manh Tu
so di
eó cành tranh
giành,
kièn tung, chién tranh chém gié't làn nhau là do khóng ai
chiù
yèn
phàn, yèn ménh cùa mình cho nén càch eùu dòi tòt nhàt theo y
ho là xàe dinh phàn vi, làm cho móì nguòi biét phàn vi cùa mình,
biét nhuòng nhin nhau phài "chinh danh" nhu
thè
se
"boa
muc"
sé eó tràt tu
va 6n
dinh".
Khòng Tu, Manh Tu
va
nhiéu nhà nho tiéu bié'u khàc da
day
cóng xày dung nhùng màu nguòi ly tuang. Nhùng màu
nguòi eò nhàn eò due nhàm duy tri òn dinh xà bòi.
Tà't ed nguyén nhàn xà bòi
ó
trén chinh là do bàn tbàn
con nguòi
gay

nén. vi vày khi bàn dén con nguòi, càc nhà Nho
dà bàn dén bàn
chat
con nguòi.
b - Nho giào quan niém ve bdn chat con nguài
Khi nghién
ciru
dén con nguòi, càc nhà nho khòng
ihé
khòng bàn dén bàn
chat
con nguòi.
Ve
vàn
de
này, càc nha nho
14
eó nhiéu y kìé'n khàc nhau,
co
khi trao dói, tranh luàn
mot
càch gay gàt vói nhau.
Khòng Tu nguòi sàng làp hoc thuyé't Nho giào, nguòi
som
phàt hièn ra con
ngWòì
eùng là nguòi ddu tién da bàn dén bàn
ehà't
con nguòi. Khóng Tu chù y dén "Tinh" cùa con nguòi
va

mòi quan
he
giùa tinh cùa con
ngulòì vói
hoàn cành xà bòi
ma
ho
song.
Òng cho ràng bàn tinh phù bàm cùa con nguòi là
co
khàc
nhau. Su khàc nhau cùa bàn tinh con
ng^i mot
phan do tién
thién phù bàm,
con
phdn lòn là do ànb huàng hoàn cành xà bòi,
do phong tue tàp quàn qui dinh. Con nguòi
tòt
bay xà'u, thièn
bay àe là do
song
trong xà bòi
ma
nén. Chmb vi vày tmh con
nguòi dói vói óng : à moi nguòi
lue
ddu vón gdn nhau,
ve
sau

mòi xa nhau. Ong cho ràng "tinh tuong càn dà, tàp tuong
vién
già
(1 - 268) tue là bàn tinh thì gdn nhau, do tàp tue di dén xa nhau.
Nhu vày Khòng Tu cho ràng bàn tinh con nguòi vón gdn
nhau,
giòng
nhau, nhung do diéu
kièn,
hoàn cành, lòi
song
tàp
quàn
ma
dì dén khàc nhau, xa ,nbau. Vày su khàc nhau, xa nhau
à'y là do hoàn cành tàp quàn. Diéu dò eó
mot
dié'm nào
dò
gìóng
trié't hoc Màc -
Lenin
sau này là dòi
song
xà hòi, tón tai xà bòi
quyét dinh y thùc tu tuang con nguòi. Khòng Tu nói tinh a
day
eò nghTa là tmh tbièn bay tmh àe, nhung dà ggì tmh là cài tròi
phù cho thì tmh tàt là phài thién. Ta phài bièu rò chù tmh cùa
Khòng giào dùng khàc nghTa chù tmh nguòi ta thuòng dùng.

Nguòi ta
thucVng
nói tmh là tà't cà càc
net
tòt,
net
xà'u, tmh càch
trong con nguòi. Khóng Tu cho tinh là cài phdn thién ly cùa tròi
phù cho eò dù nhàn. nghTa.
le,
tri, thién, due trong con nguai.
15
Tuy nhién
a
cho khàc Khòng Tu lai màc phài sai
Idm,
eó
màu thuàn trong quan niém
ve
bàn tmh con nguòi. Òng
nói
"Duy
thugng tri dù ha ngu bà't dì" (1 - 270) eó nghTa là chi eó
bàc
tri
thùc ór trén vài
kè
ngu dot
o
duòi là khóng thay dói. Khòng Tu

cho ràng nguòi Thugng tri a trong hoàn cành xà'u nhu thè nào
eung khòng thay dói nhàn tinh nhu eùng chung cha
vói
bgn àe,
bgn nguòi xà'u, eung chàng bi sa ngà, nhàn tinh khòng thay dòi,
con ke
ha ngu
d
trong mòi truòng tòt lành cùng khó
ma
thay dói
tình càch nhu ké truy
lac,
dàu
o
gdn voi nguòi bién due cùng
chàng dugc
cai
boa.
Han
che'
dò cùa Khòng Tu eùng là do Khóng Tu xuà't tbàn
tu
tdng
lòp
qui
toc
cho dù
già
dmb óng là qui

toc
nbó bi sa sùt
nén òng vàn dùng trén
lap
truòng cùa
già
càp quy
toc.
Sau Khòng Tu, nhiéu nhà nho cùng da bàn dén bàn tmh
con nguòi. Trong
so
càc nhà nho bàn
ve
bàn tinh con nguòi.
Manh Tu là nhà nho bàn nhiéu dén tmh con nguòi. Ong néu
Ién
thuyét tinh tbièn - Bàn tinh con nguòi là thién.
IChi
cóng dò Tu bòi Manh Tu
ve
tinh cùa con nguòi
Manh Tu dàp ràng :
MT-»
•>
Ban
chat
con nguòi
lue
mài smh ra là tbièn. Diéu ta nói
là con nguòi vón eó tinh thién.

con
nhu
mot so
nguòi chàng
thìén, khóng thè quy tói bàn tinh cùa ho dugc.
Long
yéu thuang
mòi nguòi déu eò. Tinh bò then mói nguòi déu
co.
Su khiém
nhuòng
va le
phài trai ai cùng eò.
Li)ng
yéu thuang dò là nhàn;
tmh bó then dò là nghTa;su khièm
nhucVng
dò là
le;
su phài
trai
dò là
tri,Nhàn,
nghTa, eò trong mói con nguòi chùng ta vày"
(13.144).
16
Nhu vày Manh Tu nhà'n manh bàn
chat
con nguòi là thién.
Tinh thién vón eó a con nguòi. Dà là con nguòi déu mang tinh

thién.
Trong
mot
làn tranh luàn
ve
tinh nguòi, Cao
tu-nhà
tu
tuong duang thòi cho ràng cài tình cùa nguòi ta vi nhu nuòc
day.
Né'u
khai ve
ph4ii£)óng,
nò sé chày
ve
phia dóng, khai
ve
phia
Tày, nò sé
chày ve
phia Tày. Cài tinh
efineon
nguòi chàng phàn
thìén, àe gìóng nhu nuòc chày khóng nhà't dinh chày
ve
Dóng
bay chày
ve
Tày. Manh Tu phàn bàc lai ngay
va

cho ràng dóng
nuòc chàng dinh huàng chày
ve
phia Dóng bay phia tày nhung
le nào lai khóng phàn biét phia trén bay phia duòi. Con nguòi
smh ra vón eó tinh thièn cùng nhu nuòc chày
ve
cho trùng
khóng
thè'
khòng chày xuóng chó trùng. Duong nhién
ta\Jàp
lai
thì eó thè' làm cho nò chày ién tàn dinh nùi. tinh
thè
buóe nò
phàì nhu vày. Hoàn cành eó thè' buòe nguòi ta làm diéu xà'u.
"Nhàn, nghTa,
le
,
tri'cnàng a ben
ngoài dò khuón vào ta.
Tà't cà eò
san
trong tinh càch cùa mình" (10.145). Lai
mot Idn
nùa
Manh Tu nhàn manh: Con nguòi vón eó tmh
tbiénnbung
su

quyét dinh lai
a
khà nàng huàng thìén cùa mói con nguòi.
Con nguòi vón thìén nhung tai sao trèn thè'
gioì
này eó
tói àe? eó nguòi sé
nói:
Làm diéu thién duong nhién eò nguòi
thièn, thè' thì làm diéu àe eó phài cùng eò nguòi àe bay khòng
.^
Và'n
de
này ManhTù cùng dà suy nghT rat nhiéu , òng cho ràng
nàm thu
boach
dugc mùa, bgn tré thiéu
nièn
phdn nhiéu tu tè bàn
Ién.
Nàm
ibién
tai màt mùa bgn tré thiéu nièn phdn nhiéu tra
nén hung bao. Dò chàng phài tròi smh ra
sir
khàc
biét
nhu thè'
ma
là hoàn cành làm cho chùng màt di bàn tình thièn vón

co
cùa
mình. Vi nhu vièc ta gieo dai mach,
gieo
gìóng
rói
làp dàt. nèu
17
ehà't
dà't giòng nhau, thòi tìé't gieo trong cùng gìóng nhau, chùng
sé sinh truang manh me. Tòi mùa
he,
tà't cà déu chin.
Nhimg so
lùa
gat dugc thì eó noi nhiéu noi it.
Dò
là
vi
dà't eó chó tòt, chó
xà'u, mua cónaì nhiéu , noi ìt
va
su chàm sòc cùa con nguòi
chàng giòng nhau.
a day
cùng cho thà'y Manh Tu chù y dén
diéu kìén,hoàn cành
va
su giào due eó ànb huàng dén phàm
chat

dao
due
con nguòi.
Ò
mot
chó khàc Manh Tu eùng nhàn dinh là so
dT
nguòi
ta màt cài tmh thièn co hùu
ma
bi cuón
bùt
vào duòng àe déu là
do 'vàt due" che làp, cài vàt due thì
a
tình vón khòng eó chi là do
hoàn cành
ben
ngoài tàe dóng vào.
Manh Tu quan nièm tình thièn là luong tàm tién thién
ma
nguòi ta cdn phài tón duòng thì mài thành nguòi duge. Bài
thè'óng
rà't chù trong dé'n vièc giào boa, coi giào due là bó phàn
trong yé'u cùa chinh tri . òng cho ràng né'u khòng chù y thì tinh
thièn sé bi mai
mot va
sé gàn vài càm thù. Òng viét : "Nhàn chi
hùu dao dà, bào thuc noàn y, dàt cu nhì vó
giào,

tàe càn u edm
thù" (14.168) eó nghTa là : "Nguòi eó dao àn no mac à'm,
a
nhàn
rói
ma
khóng eó giào due thì sé gdn
vói
edm thù".
Qua dò cho thà'y
tu
vièc bàn dé'n bàn tinh cùa con nguòi ,
Manh Tu rà't chù trong dé'n vièc giào
diie
con nguòi, coi
giào diie
là bò phàn trong yé'u cùa chinh tri.
Néu Manh Tu dua ra thuyé't tình thìén thì Tuàn Tu
mot
trong nhùng nhà nho tiéu
biéu
cuòi thòi chién quóe lai chù
truang thuyét "tmh àe". Òng nói : "Nhàn chi tmh àe, ky thién già
nguy
già"
eó nghTa là tinh
cija
nguòi là àe, nhùng diéu thièn là
nguòi dat ra.
(7.301).

Iv-M/ya^:;
18
'y^'^'
J :
Nói
ve
tinh cùa con nguòi òng cho ràng tình
va
due là tu
nhién ai cùng eò, khóng
thè'
bòt dì bay bò di
ma
khóng bai dugc.
Thuò à'y càc nhà hoc già nguòi thì nói vièc tri cót
a
su
qua
due.
Nguòi thì nói vièc tri cót a su khù due. Tuàn Tu bàc nhùng
quan nièm dò óng nói: "Vày thì cho cài tình cùa nguòi ta là
khóng eó cài due, màt khóng muón thà'y cài sàe cuc dep, tai
khóng muón nghe cài tìè'ng cuc bay, mièng khóng muón nèm
cài vi cuc ngon, mùì khóng muón ngùì cài boi cuc tham, hình
thè'
khóng muón dugc cài dàt lac,
tue
là dói vài nàm cài cuc à'y
eùng cho là cài tình cùa nguòi ta là khóng muón bay sao? ràng
cài tinh

va
due cùa nguòi ta là thè' nào thì cùa mình cùng vày.
Ràng né'u thè' thì cài thuyé't tà't khóng thì hành dugc, cho nén cài
tinh cùa nguòi ta là muón nàm cài cuc à'y,
ma
lai bào khòng
muón nhiéu thì cùng
vi
nhu bào cài tinh cùa nguòi ta là muón
phù quy
ma
khóng muón cùa cài, muón sàe dep
ma
ghét Tày Thi
vày. Nguòi dòi xua khóng thè', là'y cài tmh cùa nguòi ta làm
muón nhiéu
ma
khóng muón it, cho nén là'y su phùc
bau ma
thuang, là'y
sirgìé't
hai
ma
phat. Dò là bàch vuong déu dóng thè'
cà"
(7.261)
òng cho ràng con nguòi ta ai eó
long
ham
Igi,

ai cùng
eó due vgng. Ham
Igì va
due vong là nguón góc
gay
nén tói àe.
Tu
chó cho tinh nguòi là àe, Tuàn Tu néu
Ién
cài chù
dich
su giào due cdn phài uón nàn cài tinh lai cho tra
ve
bàn tinh
thìén. Òng nói: "Tinh là cài ta khòng thè làm ra dugc, nhung eó
thè'
boa
di duge. Tinh là khóng phàì tu nhién ta
co
dugc, nhung
co thè làmcho
eò duge. Chù y làm
lung,
tàp thành thòi quen
de'
bòa cài tmh ". (7.304)
Òng thày ràng cdn
thièt
phài
giào

due, uón nàn con
nguòi ban
che
tinh de
de
dì dén tinh thién nhu
cày
gó cong phài
dgi
co
cài khuón uón, rói ho nóng
Ién ma
uón mài
tbàng
duae.
19
Mot miéhg
sàt,
miè'ng thép phàì dgi eó mài dua mòi sàe. Cai tmh
àc cùa nguòi ta cùng thè, àt phàì dgi eó thdy, eó phép day bào,
rói sau mai eó
le
nghìa
va
mài là tri. Nguòi ta khòng eó thay, eó
phép thì thién
léch
nguy
hié'm ma
khòng chinh.

Nhu vày Tuàn Tu cho tình nguòi là àe
va
òng chù truang
phàì eó
le,
nghìa, khuón phép, hình phat
de'
giào due ngàn ngùa.
Bàn
ve
"Tinh" cùa con nguòi, Cao Tu nhà tu tuong cùng
thòì vài Manh Tu cho ràng bàn tmh con nguòi chàng phài thièn
àc,
cùng eó thè' làm diéu thìén, cùng eó thè' làm cà diéu àe.
Bug
net*
Cao Tu
con
cho ràng miè'ng ngon ai eùng muón, gài dep ai
cùng thieb. Dò là cài tinh cùa con nguòi. Ngoài nhùng bàn
nàng tu nhién dò ra
con
eó hành vi: Nhàn là thù ò
ben
trong
mình; nghìa là thù
a ben
ngoài, khóng thè làn lón nhau.
Cao Tu coi nhàn tmh nhu
mot

tò gìà'y tràng, muón viét
den thì dSn viét dò thì dò. Òng muón nói dén bàn chat xà bòi cùa
con nguòi. Con nguòi
song
trong xà bòi
chiù
su tac dóng hoàn
cành xà bòi. Hoàn cành xà bòi cùng tàe dóng dén con nguòi.
Chinh hoàn cành xà bòi là móì truòng
de'
cho con nguòi tra
thành tòt bay xàu, thién àc là hình thành
ve
sau.
Duang Hùng Thòì Tày Hàn cùng bàn dé'n tình nguòi. Òng
cho ràng tinh nguòi ta là thìén àe hón hgp. Sua làm thìén là
nguòi thièn, sua làm àc là nguòi àe.
Nhu vày khi bàn dén con nguòi , càc nhà Nho dà dua ra
nhùng quan niém khàc nhau
ve
tmh nguòi. Tuy néu
Ién
bàn tinh
con nguòi khàc nhau, nhung càc nhà Nho déu eò dièm thóng
20
nhà't ehung là càn phài giào due tinh thièn cho con nguòi . Tuy
nhién càch làm cùa tùng nhà Nho eó su khàc nhau:
Cà Khòng Tu
va
Manh Tu déu nhàn manh giào due, tón

duòng tinh thièn trong con nguòi
va luòn
tàp trung giào due tinh
thièn.
Con
Tuàn Tu cho thà'y cùng cdn phài giào due uón nàn con
nguòi, han
che'
tinh àe
de'
di dé'n tinh thìén.
Cà Cao Tu, Duang Hùng, déu khàng dinh su cdn thièt phài
giào due con nguòi. Tinh con nguòi phu thuòe vào giào due,
phàì giào due tình thién cho con nguòi, cài bién giào
boa
tình àe, bò àe thành tbièn.
Nhu vày
tu
vièc dua ra nhùng quan niém
ve
tmh nguòi,
càc nhà nho déu chi ra su cdn thièt phài giào due con nguòi
eó duge tinh thìén.
De'
bié'u rò con nguòi trong xà
hgì
ta cdn xem càc nhà
nho giài quyét càc móì quan bé cùa con nguòi trong xà bòi nhu
thè'nào.
§ 2 - Quan niém cùa Nho giào ve càc mòi quan he

cùa con
ngiròi
trong xà hoi
a - Quan niém ve càc mói quan
he
cùa con nguài trong
xà hòi
Nói
ve
con nguòi khóng thè
kliòng
nói dé'n càc mói
quan he cùa con nguòi trong xà
hòi.
Càc nhà nho là nhùng
nguòi
rat som
bàn nhiéu dén càc mói quan he cùa con nguòi
trong xà bòi. Con nguòi ta
song
trong xà
bòi
vón
co
rat nhiéu
mói quan
he,
song nhà nho chi chù y dén quan he chinh tn, dao
21
due.

Sa di càc nhà nho chi chù y dé'n quan
he
chinh tri - dao
due
bòri
vi
xà hòi thòi Xuàn Thu chién quòc là xà hòi
loan
lac,
chién tranh lién mièn kéo
dai,
gay
bao cành chia ly dau thuang,
làm than dói khó, tràt tu nhà Chu, uy tin nhà Chu khòng
con
nhu
truòc,
dao
due
thì suy
vi.
Khòng Tu dà phàì than ràng :
"vua khòng phài dao vua, tói khòng phài dao tòi, cha
khóng phàì dao cha, con khóng phàì dao con".
Ong mong muòn xày dung
mot
xà bòi sao cho "Vua ra
vua, bé tói ra bé tói, cha ra cha, con ra con".
Vi Vày
khi xem xét

càc móì quan he giùa nguòi
va
nguòi trong xà bòi. Nho - giào
chi chù y dé'n càc mói quan bé chinh tri, dao due
ma
khóng
chù y dé'n càc quan he khàc nhu quan
he san
xuà't, quan he
nghé nghièp.
Nhùng nói dung, kìé'n thùc
ma
nho giào ttiiyén dat cùng
ehi tàp trung vào
ehmh
tri dao
due.
Con
nhùng kìé'n thùc khàc
thuòe ve
càc ngành khoa hoc tu nhién nhu Toàn hoc, Thién
vàn.
Dia ly v.v càc ngành khoa hoc ky thuàt nhu chàn
nuòi
tróng
trgt v.v ìt dugc
de
càp. Khòng Tu nói : "Chi eó ké tièu nhàn
mai quan tàm dé'n vièc làm ruóng, làm vuòn".
Vi

vày hoc thuyét cùa Khòng Manh là hoc thuyé't chmb
tri xà hòi.
Nói
dung co bàn duòng lóì hoc thuyé't Khóng Manh
là "due tri" "là'y nhàn làm góc".
Và'n
de
dao due là và'n
de
co bàn, và'n
de
trung tàm
xuyén suót hoc thuyét nho giào. Khòng Tu khòng tàeh ròi dao
due
va
chinh tri. Chmb vi vày trong càc mòi quan he con nguòi
trong xà bòi. càc nhà nho chi chù y tòi
va
tàp trung vào mói
22
quan
he
chinh tri dao due xà bòi. Khóng Tu nói nhiéu dé'n càc
mòi quan
he
chinh tri dao
due
cùa con nguòi trong xà bòi.
Qua tac phàm Luàn ngù cho thà'y Khòng Tu cùng nhu
nhiéu nhà nho duong thòi là hoc trò cùa óng luòn là'y dao

due
làm góc cho moi quan
he
chinh tri. Khóng
Tiì
cho ràng né'u óng
vua là nguòi eò
due,
biét dem cài
due
cùa minb toà sàng trong
thìén ha, thì vài
due
dò à'y nguòi dàn lai huàng
ve
óng vua. "Nhu
ai thì hành vièc chinh tri, edm quyén cai tri nuòc nhà
ma
biét
dem cài
due
mình bó
boa
ra thì mgì nguòi déu tùng
phue
theo.
Ty nhu ngói sao Bàc dàu
o mot
chó,
ma

eò mgì
vi
sao chàu
theo"(1.15).
Hoae khi bàn
ve
duòng lóì tri nuòc Khóng Tu eùng thién
ve
duòng lòi
"due
tri" luòn nhàn manh dùng dao
due ma
tri
nuòc.
Òng nói : "Né'u nhà edm quyén chuyén dùng phàp
che',
edm
lénh
ma
dàt dàn dàn chùng; chuyén dùng hình phat
ma
tri dàn
thì dàn sg
ma
chàng pham phép dò thòi chù ho chàng biét bó
nguòi. Vày muón dàt dàn dàn chùng, nhà edm quyén phài dùng
le
tìé't, thì chàng nhùng dàn biét bò nguòi, bg lai
con
càm

boa ma
tra
nén
tòt
lành"
(1.15).
Trong quan he vài dàn, trong vièc tri dàn, Khòng Tu mong
muón nhà càm quyén khóng nén dùng luàt phàp, hình phat ép
dàn làm cho dàn sg
ma tir
nhà edm quyén phài thi àn bó due,
ma
dem
due
hanh
ma
chi bào dàn, tu nhà càm quyén phàì giù gin
le
nghìa
va
dem dé'n
le
nghi
ma giàng
giài cho dàn. Tu nhién dàn
biét
ho
then, biét càm mé'n
ma
theo

ve
dU(Vng phài.
Vói
dàc dié'm xà bòi thòì ky Xuàn Thu chién quóe, Khòng
Tu mong muón xà bòi sao cho "Quàn quàn, Thàn than, phu phu,
tur
tir"
eò nghìa là vua ra vua, tói ra tói, cha ra cha, con ra con.